Δυο ή τρία πράγματα που ξέρω γι’ αυτήν… (Συνεργασία του Γιάννη Ρέντζου για τα Βόρεια Ιδιώματα)

Τις προάλλες, στο άρθρο για τη Μισοριξιά και το γιορτόπιασμα, εκεί που συζητούσαμε για το αν θα αποδώσουμε με απόστροφο ή όχι λέξεις που γράφονται όπως προφέρονται στα βόρεια ιδιώματα, έκανα ένα σχόλιο για το τι θα ίσχυε αν είχε αναγνωριστεί ως ξεχωριστή γλώσσα η «βορειοϊδιωματική». Στη συζήτηση που άρχισε μπήκε ο φίλος μας ο Δημόσιος Χώρος, που είναι παλιός φίλος και συνάδελφός μου και ξέρω ότι ασχολείται εδώ και πολλά χρόνια με τον τρόπο γραφής των Βόρειων Ιδιωμάτων, και επειδή εκδηλώθηκε ενδιαφέρον τον παρακάλεσα να γράψει ένα άρθρο για το ιστολόγιο -κάτι που έκανε πολύ πρόθυμα.

Εγώ τη δουλειά του Γιάννη την ήξερα επειδή εδώ και καιρό την εκθέτει στο ΦΒ, όπου μάλιστα βάζει και κείμενα σε ΒΙ. Μου αρέσει ιδιαίτερα που εξετάζει τη ΒΙ όχι σαν ιδίωμα της νέας ελληνικής ή ακόμα χειρότερα σαν παραφθορά αλλά σαν αυτοτελή γλώσσα.

Στο βιβλίο «Διάλεκτοι και ιδιώματα της Νέας Ελληνικής» του Νικ. Κοντοσόπουλου βρίσκουμε ότι τα Βόρεια Ιδιώματα είναι εκείνα που μιλιούνται στο (βόρειο) μεγαλύτερο τμήμα του ελλαδικού χώρου -Θράκη, Μακεδονία, Ήπειρο (πλην Θεσπρωτίας), Στερεά Ελλάδα πλην Αττικής και Βοιωτίας και νότιας Εύβοιας, καθώς και στα νησιά Λέσβο, Βόρειες Σποράδες, Λήμνο, Θάσο, Σαμοθράκη, Σάμο, και εν μέρει σε Άνδρο και Τήνο (στη Μακεδονία υπάρχουν κάποιες περιοχές όπου ομιλούνται ημιβόρεια ιδιώματα). Χοντρικά, λέει ο Κοντοσόπουλος, «θεωρείται σαν νότιο άκρο των βορειοελλαδικών ιδιωμάτων ο 38ος παράλληλος» -αυτός που χωρίζει τις Κορέες. Βέβαια, αυτός περνάει από την οδόν Αγίου Μελετίου, αλλά είπαμε: χοντρικά, λέει. Αλλά χάρτες δίνει και ο φίλος μας ο Γιάννης, με κάποιες μικρές διαφορές.

Δίνω όμως τη σκυτάλη στον φίλο μας, κατά κόσμον Γιάννη Ρέντζο, που έχει φροντίσει και για την πλούσια εικονογράφηση του άρθρου.

ΔΥΟ Ή ΤΡΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΟΥ ΞΕΡΩ ΓΙ’ ΑΥΤΗΝ…

Θα πω μερικά πράγματα γι’ αυτή τη γλώσσα (ή τη διάλεκτο ή το ιδίωμα), όχι βέβαια σαν ειδικός αλλά με τα αισθήματα του γλωσσικού ακτιβιστή που μιλάει για τη γλώσσα του περιβάλλοντος στο οποίο μεγάλωσε και που σε κάποια στιγμή πληροφορήθηκε πως η γλώσσα του είναι τα …«Βλάχικα». Αυτός ήταν ο συνηθισμένος ή υπονοούμενος αθηναϊκός όρος για τα βόρεια ιδιώματα (ΒΙ). Τον ακούγαμε και τον ακούμε και σε ελληνικές ταινίες. Χρειάζεται να πω πως μεγάλωσα στην Πρέβεζα, μέσα στην πόλη, με πολλούς φίλους Βλάχους, αλλά είναι άλλο πράγμα τα ΒΙ. Δυστυχώς δεν είχα την ευκαιρία να βιώσω και το γεωργοκτηνοτροφικό λεξιλόγιο της υπαίθρου και να εμβαθύνω σε αυτό. Θυμάμαι που ένας ΒΙ-ικός ομιλητής μας εξηγούσε πως το «ζγούρ» είναι το αρνάκι που στο γύρισμα του 12μήνου σγουραίνει το μαλλί του… Μάλλον όμως είναι «ζυγούρι», από το ζυγό, δεύτερο, χρόνο του. Ωστόσο οι ονομασίες των περισσότερων φρούτων διατηρούσαν στην πόλη μου, εκτός εμπορίου εννοείται, την παραδοσιακή τους ονομασία: Σκάμνα (μούρα), γατσούμπρα (βατόμουρα), κούμπλα (κορόμηλα), μπαρδάκις (δαμάσκηνα), ζέρδιλα (βερίκοκα), χ’μουν’κά (ή «χχμουννκά»:  καρπούζια). Επίσης και άλλοι καρποί είχαν παραδοσιακά τοπικά ονόματα π.χ. καστραβέτσα (τα αγγούρια) καθώς και τα θαλασσινά π.χ. καπουσάντις (τα χτένια).

Κατά καιρούς φτάνουν ειδήσεις και πληροφορίες για προστασία, χρήση των ιδιωμάτων ή για θεμελιωμένη αμφισβήτηση, έστω και σατιρική, της κεντρικής νόρμας. Τα ελβετικά χαρτονομίσματα (επάνω αριστερά) αναγράφουν στα δικά τους βλάχικα, τα ραιτορομανικά, με λέξεις που θα τις ζηλεύε ο καλύτερος δικος μας ΒΙ-ικός ομιλητής, «Μπάνκα Νατζιουνάλα Σβίτσρα», χωρίς, μάλιστα, κάποια επανορθωτική απόστροφο εκεί στο Σβιτσ’ρα. Στη μεγάλη ημερήσια εφημερίδα της Κολωνίας την «Κέλνερ Στατ Άντσαϊγκερ» υπήρχε καθημερινά ‒και δεν ξέρω αν συνεχίζεται‒ δίστηλο άρθρο στα κολωνέζικα. Στο περιοδικό Courrier της UNESCO εμφανίζονταν συχνά άρθρα για την υποστήριξη της παγκόσμιας γλωσσικής Βαβέλ, ως κληρονομιάς  και ο Ιάπωνας συγγραφέας Χισάσι Ινόουε (Inoue Hisashi, 1934-2010) είχε γράψει το 1981 το σημαντικό σατιρικό μυθιστόρημα με τίτλο Kirikirijin «Οι άνθρωποι του Κιρικίρι» ή «Οι Κιρικιριώτες». Με αυτό ο συγγραφέας, σκιαγραφώντας την πολιτική «διαχωρισμού» που εφαρμόζεται σε βάρος των Κιρικιριωτών, αμφισβητεί την πολιτική, πολιτιστική και γλωσσική υπεροχή του Τόκιο.    

Κοιτάζοντας το χάρτη κατανομής των  βορείων ιδιωμάτων ή βορείων διαλέκτων βλέπουμε ότι αυτά κυριαρχούν στο έδαφος της μη νησιωτικής Ελλάδας, αν μάλιστα, θεωρήσουμε και την Πελοπόννησο «νησί». Είναι επίσης διαδεδομένα σε πολλά νησιά όπως η Λέσβος και η Σάμος, που αυξάνουν την έκταση πάνω στο χάρτη, αλλά και η Ίμβρος. Παραθέτω και χάρτη του διαλεκτολόγου νέο-ελληνιστή Brian Newton, ώστε, με την ευκαιρία αυτή, να υπενθυμίσουμε, όπως το βλέπουμε γραμμένο στο χάρτη (δεξιά), πως η δική μας, ελληνική, χρήση του όρου «ιδιώματα» απλά υποβαθμίζει την εικόνα που έχουμε για την τόσο διαδεδομένη αυτή μορφή της ελληνικής γλώσσας. Ο αγγλικός χάρτης χρησιμοποιεί τη συνηθισμένη στα αγγλικά λέξη dialects.    

Ωστόσο, παρά τη μεγάλη τους διάδοση, είναι γνωστό πως τα ΒΙ έγιναν αντικείμενο χλευασμού και ειρωνείας. Όλοι ξέρουμε τα εν γένει αθώα λαρισαϊκά ανέκδοτα. Είναι γνωστό ότι η Εκπαίδευση και ‒μέσα στην άγνοιά τους‒ και οι εκπαιδευτικοί ανέλαβαν (-αμε) ατυχή ρόλο. Ο Μιχάλης Παπακωνσταντίνου (1919 – 2010), άλλοτε υπουργός Εξωτερικών, που μεγάλωσε στην Κοζάνη, η οποία ανήκει γλωσσογεωγραφικά στα βόρεια ιδιώματα, έγραφε: «[Οι δασκάλοι] το πηγαίνανε στην υπερβολή κατσαδιάζοντάς μας όταν τρώγαμε ή μικραίναμε τα φωνήεντα καθώς μιλούσαμε. Το πουλί έπρεπε να το λέμε πουλί και όχι «πλι» και το παιδί να το λέμε παιδί και όχι «πιδί» ». (Μιχ. Παπακωνσταντίνου, Η πέτρινη πόλη, Εκδ. Εστία 1995, σελ. 80).

Προφανώς συμπάσχουμε. Είναι βέβαιο πως η σχολική γλωσσική παιδαγωγική, σύμφωνα με την οποία οι αποκλίσεις από την επιβεβλημένη γλωσσική νόρμα αποτελούν «παραφθορά της γλώσσας», δεν επιτρέπει (ή: δεν επέτρεπε) την ανάλυσή τους και την αποδοχή τους στο σχολικό πλαίσιο, ενώ η εξέλιξή τους βασίζεται σε κανονικότατα γλωσσικά φαινόμενα. 

Στην περιγραφή των ΒΙ δίνει και παίρνει, σε σοβαρό επιστημονικό επίπεδο, η  έκφραση «κώφωση» (ή σίγηση) υποστηρίζοντας άθελα τη λαϊκότερη αντίληψη πως τα ΒΙ κόβουν γράμματα ή συλλαβές ή τρώνε φθόγγους και άλλα κουφά (ή ηχηρά) παρόμοια. Επιβιώνει δηλαδή μια βαριά εθνοκεντρική συγκριτική γλωσσική αναφορά ή παρουσίαση σε στυλ εντυπώσεων ξανθού περιηγητή που επιστρέφει από τα βάθη μιας μαύρης ηπείρου (ή Ηπείρου).

Σε σχέση με την προσέγγιση των ΒΙ, πολλά πράγματα μοιάζουν σαν να έμειναν στη λογική της ιστορικο-συγκριτικής γλωσσολογίας του 19^ου αιώνα χωρίς να δίνεται το βάρος (αν μη τι άλλο) στη συγχρονική δομολειτουργική τους πρόσοψη. Πολλοί, όταν περιγράφουν τα ΒΙ, λένε πως το άτονο -ε- γίνεται -ι- και το άτονο -ο- γίνεται -ου-. Παράδειγμα «ιβδουμίντα». Αυτή η διατύπωση, εκτιμώ, είναι λαθεμένη. Ερώτηση: Αφού τα ΒΙ δεν έχουν άτονο -ε- και άτονο -ο-, πώς λέμε ότι αυτοί οι ανύπαρκτοι φθόγγοι γίνονται κάτι άλλο; Οι ειδικοί πρέπει να επινοήσουν μια σωστότερη διατύπωση.

Είναι πασίγνωστο πως ειδικά σε σχέση με το -ι- υπήρξαν προβλήματα στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας ‒το πάμε ιστορικοσυγκριτικά κι εμείς‒ αφού φθόγγοι (η, υ) και δίφθογγοι (ει, οι) μετέπεσαν σε -ι-. Αυτό έχασε την πληροφοριακή του αξία στα διάφορα σημεία της ακουστικής αλύσου, οπότε προέκυψε μια ανασυγκρότηση (ας μας επιτραπεί:) σωτηρίας του φωνολογικού συστήματος, για το τι ακούμε και τι καταλαβαίνουμε. Κάτι τέτοιο μπορεί να έγινε η αιτία της γενικότερης αλλαγής. Εμείς των ΒΙ πρέπει να προσέχουμε όταν λέμε ή όταν ακούμε λέξεις τέτοιες όπως έγκαιρα / έγκυρα, συμβολή / συμβουλή, ειδώλιο / εδώλιο αφού και τα δύο μέλη του ζευγαριού έχουν σε μας την ίδια προφορά. Εγώ κατάλαβα σε μεγάλη ηλικία πως ο κατηγορούμενος δεν παίζει τα αγαλματάκια. Και πως επίσης το προπενικό και το προπινικό οξύ (και τα δυο προυπιν’κά ή προυπιννκά στα θκά μας ιδιώματα) θέλουν προσοχή.

Αυτές οι ΒΙ-ικές αλλαγές της προφοράς φαίνεται πως ήταν για πολλούς αιώνες βαθιά ριζωμένες,  ξεκίνησαν πριν από το 3^ο π.Χ. αιώνα, όπως έγραφε ο Αντ. Θαβώρης σε άρθρο του και, το κυριότερο, με τα παραδείγματα του Θαβώρη,  λέξεις της σύγχρονης γλώσσας τέτοιες όπως, πανεπιστήμιο, Χομεϊνί, ετεροχρονισμός, τελεφερίκ γίνονται αντιληπτές και προφέρονται ως πανιπιστήμιου, Χουμιϊνί, ιτιρουχρουν’σμός, τιλιφιρίκ. Και η ΔΕΗ επίσης, ΔΙΗ. Και ο ΟΓΑ (ΟΥΓΑ) και ο ΟΤΕ (ΟΥΤΕ)…

Τα φωνήεντα και οι περιπέτειές τους στα ΒΙ συζητιούνται κατά προτεραιότητα αν όχι κατ΄ αποκλειστικότητα και είναι σωστό να δούμε μερικά πράγματα στο περίφημο τρίγωνο των φωνητικών ώστε να έχουμε μια καλύτερη παράσταση. Στην εικονογράφηση που ακολουθεί, αριστερά, φαίνονται  οι θέσεις της γλώσσας. Είναι χαμηλά όταν προφέρουμε ααα… (a) και ψηλά όταν προφέρουμε ιιι…. (i). Είναι επίσης ψηλά και προς τα πίσω όταν προφέρουμε ουουου… (u). Στις ενδιάμεσες καταστάσεις προφέρεται το εεε… (e) και το οοο… (o). Αυτοί είναι οι πέντε φωνηεντικοί φθόγγοι (i, e, a, o, u) που ακούμε στην κοινή νεοελληνική γλώσσα (ΚοιΝΕ). Το βλέπουμε στο μεσαίο σχήμα της εικονογράφησης. Αντίθετα, στα ΒΙ, επίσης στο μεσαίο σχήμα, βλέπουμε πως οι άτονες συλλαβές έχουν μόνο τρεις ακραίους φθόγγους, ιιι…, ααα…, ουουου… (i, a, u). Όλα αυτά τα λέει η «μετατροπή» «εβδομήντα» > «ιβδουμήντα». Με λίγα λόγια, καμιά ΒΙ-ική λέξη δεν έχει πάνω από ένα -ε- ούτε πάνω από ένα -ο‑, αφού μόνο εκεί που είναι ο τόνος μπορεί να μείνει ε ή ο.  Από εδώ το «πιριμέντι μας», από εδώ και ο «κουρουνουϊός» ή «κουρνουγιός». Το τρίτο σχήμα της εικονογράφησης δεξιά δείχνει και τα άλλα φωνήεντα των γλωσσών, ανάλογα με τη θέση της γλώσσας. Πολλά σχετικά έλεγε και ο Νικοκύρης εδώ.

Αυτή η ιδιαιτερότητα των ΒΙ ως προς πιο επίσημες μορφές της γλώσσας μας  αντιστοιχεί στη λεγόμενη «κώφωση» των άτονων -ε- και -ο- που γίνονται -ι- και -ου- αντίστοιχα. Επίσης κώφωση λέγεται και η αποβολή των άτονων -ι- και -ου. Το περίφημο «π΄ράζ αν τ’ράου» (πειράζει αν παρατηρώ / κοιτάζω, με δική μας προτεινόμενη γραφή: «πράζ αν τράου») έχει αποβολή του -ι- (δύο -ει- και ένα -η-). Η αποβολή ανάγει πολλές τετρασύλλαβες λέξεις σε δισύλλαβες: τρόπτα, φλότμου, Μπαμπνιώτς. Ακόμα και «βσνόκ’πους». Επίσης, διατηρεί την αρχική ξενική μονοσύλλαβη εκφορά γκάζ, κέφ, ντέφ, χάπ (με τόνους πάντα στα τονιζόμενα μονοσύλλαβα). Μια γενική μπορεί να είναι με γυμνό το θέμα «τ Νικ τ Ρίζ» αλλά η αιτιατική γεννά κατάληξη: «του Νίκου του Ρίζου ντου γξέρς;» Αυτά μπορούμε να τα δούμε γελώντας και στις κινηματογραφικές αφίσες και, βέβαια, …όπου δεν πίπτει λόγος, πίπτει ράβδος. Το «άτουνν σλαβή» το καταλαβαίνετε στο δεξιά σχήμα της εικόνας; Είναι «άτον’», άτονη.

Αυτά μέχρι τώρα για τα φωνήεντα. Δεν είπαμε όμως τίποτα ακόμα για τα σύμφωνα.  Τα 27 σύμφωνα της γλώσσας μας αποτελούν και για τις επίσημες μορφές της προβληματικό υλικό. Υπάρχουν φθόγγοι που ενώ γίνονται αντιληπτοί από το φυσικό Έλληνα ομιλητή και προφέρονται εύκολα, ωστόσο δεν γράφονται κωδικοποιημένα και αμφιμονοσήμαντα. Το ζήτημα είναι αν υπάρχει «φωνολογική» υποχρέωση. Αν δηλαδή αυτοί οι φθόγγοι ξεχωρίζουν στο αυτί μας λέξεις και σημασίες.   Είναι σπάνια τα ατυχήματα του τύπου «Είδα την Τίνα. Έχεις χαιρετισμούς» όπου «…ακούμε την Ντίνα…». Όμως στα ΒΙ όλα τα σύμφωνα είναι  αρκτικά και καταληκτικά (με εξαίρεση το έρρινο υπερωικό), οπότε χρειάζεται μεγαλύτερη προσοχή.

Μεγάλη δυσκολία γεννιέται με τη διαχείριση των ουρανικών. Κατά γενικό κανόνα χρησιμοποιείται, μια απόστροφος, όπως και με τις αποβολές των φωνηέντων. Η απόστροφος έχει χαρακτηριστεί ως απολογητικό στοιχείο, apologetic apostrophe στα αγγλικά.  Η απόστροφος δείχνει πως  η «σωστή» λέξη είναι κάπως αλλιώς στη «σωστή» γλώσσα, αλλά σπάει την εικόνα της λέξης και αχρηστεύει το διακριτικό αυτό που μπορεί να χρειαστεί σε άλλες θέσεις.  Από πλευράς μας προτείνουμε το διπλό γράμμα, πράγμα που σημαίνει πως το διπλό δεν μπορεί να κρατήσει την ιστορική του θέση στις λέξεις. (Σε προηγούμενα παραδείγματα χρησιμοποιήσαμε κι εμείς απόστροφο).   

Μια διευκρίνιση για την απόστροφο, π.χ. σε συνδυασμό με το διπλό -νν-. Λέμε: «Μ φέρννς λίγου του κάννστρου;». Στο τρίτο πληθυντικό των ρημάτων όμως έχουμε: γράφνι, παίζνι, φεύγνι, οπότε για το «μένουνε» χρειαζόμαστε απόστροφο: μέν΄νι. Έτσι έχουμε καθαρή διάκριση σε σχέση με το μένν (= μένει, διαμένει, απομένει κ.λπ.). Με το διπλό, γράφουμε «Μπουλλσόι», «Γκόγκουλλ», «Πόζνανν», «Μιλφέγγ». Αλλά όμως, το κουκί, «κ΄κί» και τα κουκιά «κ΄κιά». (Πιο σωστά, βέβαια, είναι «Μπαλλσόι» και «Γκόγκαλλ»).

Λέμε και πάλι πως τα πάθη συμφώνων και φωνηέντων δεν πρέπει να αναφέρονται / συζητιούνται σε συγκριτική γλωσσική βάση, δηλαδή σε σχέση με άλλο ιδίωμα ή ρυθμισμένη μορφή της γλώσσας ή διαχρονική παρατήρηση φαινομένων. Πάντα προέχει ο στόχος της αυτόνομης συγχρονικής, εδώ «ΒΙ-ικο-κεντρικής» περιγραφής. Εξαιρούνται βέβαια οι περιπτώσεις μνημοτεχνικής διευκόλυνσης όπου πρέπει να υποδειχθεί η σχέση με άλλες μορφές. Και η σύγχρονη νεοελληνική γλώσσα δεν καταφεύγει σε αποστρόφους για να υπενθυμίσει ελλείποντες κρίκους. Για παράδειγμα, γράφουμε «λίγο» όχι «’λίγο’’» για το «ολίγον». Ούτε «Υγ’εία» γράφουμε με ορθογραφική ανάμνηση της αρχικής λέξης «Υγιεία». Ούτε «δια’λυμένο» για να υποδείξουμε το «διαλελυμένο». Η χρήση αποστρόφου είναι αρνητικό σημάδι. Ακολουθούν μερικά παραδείγματα για τα digraphs και τις άλλες εκφορές.

Στις αφίσες που ακολουθούν, «Ου χσουδάχλους», με αυτή την εκφορά, μας δείχνει την αποβολή των δύο συλλαβών ΡΥ (πρβλ. Χστός, Χστούλλς, Χσάνθ, χματστήριου) και ΤΥ (πρβλ. γράφκα, πιδεύκα, τραυματίσκα κ.λπ.). Επίσης η εκφορά «Ξπόλλτ» με την αποβολή της κατάληξης αποτελεί μια πονηρή μετάφραση του θεατρικού / κινηματογραφικού τίτλου Barefoot in the Park του Νιλ Σάιμον σε σκηνοθεσία Τζιν Σακς. Ξυπόλητη ή ξυπόλητοι;  

Άλλα παραδείγματα (όπου διαφημίζουμε και φανταστικά μπλουζάκια ‒πραγματικά φανταστικά και όχι τοποθετημένο προϊόν) δείχνουν περιπτώσεις και εκφορές σε συνάρτηση με κάποιες δυσκολίες. Η δυσκολία, για παράδειγμα, με τον ήλιο στο δεξιά σχήμα είναι η εναλλαγή συλλαβικού και μη συλλαβικού ουρανικού λλιιι… Στον ενικό μπορούμε να κρατήσουμε σχεδόν ανέπαφη τη γραφή «ήλιους» (όχι ή-λ-ι-ους, βέβαια) αλλά στον πληθυντικό χρειάζεται διγράμματο -λλ- «ήλλς». «Εξου οι βάεις τ θανάτ» το έχετε ακούσει;

Μας δίνεται η ευκαιρία να πούμε πως το άτονο -ι μιας κατάληξης ρήματος μπορεί να μένει στη θέση του. Οι δυο εκδοχές «Άννξ» (μονοσύλλαβη)  και «Άννξι» (δισύλλαβη) αντιστοιχούν στα «Άνοιξη» (η εποχή) και «Άνοιξε» (η προστακτική του ρήματος). Στο δεξιό σχήμα έχουμε την περίπτωση μιας συλλαβής μονοσύλλαβης λέξης «γκλλστείς» (κλειστείς).  

Κλείνοντας τη συνεργασία στο ιστολόγιο όπου ο εκλεκτός φίλος Νίκος τιμητικά μας φιλοξενεί, σε όσους φίλους λάβουν μέρος στη συζήτηση, θα ήθελα να θέσω μερικά ερωτήματα σχετικά με το αν υπήρξε / υπάρχει  διωγμός των ΒΙ δηλαδή αποκλεισμός από την εκπαίδευση και τη δημόσια ζωή. Τα ερωτήματα ισχύουν και για τα άλλα ιδιώματα.

1) Πόσες ώρες οι μαθητές και οι μαθήτριες άκουσαν στη μαθητική τους ζωή μαθήματα για τα ΒΙ σε συνθήκες εκμάθησης ζωντανής γλώσσας.

2) Αν τους ανατέθηκε να ηχογραφήσουν συνέντευξη από φυσικούς ομιλητές και να την παρουσιάσουν / επεξεργαστούν στην τάξη.

3) Αν άκουσαν συγκριτική (βιωματική) διδασκαλία αρχαίας ή νέας γλώσσας ή και ξένης με ζωντανά παραδείγματα από τα ΒΙ.

4) Ποια είναι η επίσημη και τυποποιημένη πρόταση γραφής των ΒΙ και από ποιους θεσμούς αναγνωρίστηκε.

5) Πόσες πινακίδες με δημόσιες αναγραφές και οδούς ξέρουν πως υπάρχουν και πού είναι.

6) Πόσες πινακίδες με σοβαρές ιδιωτικές επιγραφές σε ΒΙ ξέρουν πως υπάρχουν αναρτημένες και πού είναι.

7) Πόσες στήλες με κείμενα ειδησεογραφικά ή/και λαογραφικά βλέπουν σε τοπικές και κεντρικές εφημερίδες συντεταγμένα σε ΒΙ.

8) Πόσους ραδιοφωνικούς σταθμούς ξέρουν που εκπέμπουν ή εξέπεμπαν, έστω και λίγη ώρα, σε ΒΙ.

9) Πού και ποια είναι η κρατικά υποστηριζόμενη κοινή βορειοϊδιωματική νεοελληνική (ΚΒΙΝΕ).

10) Πόσα και ποια βραβεία για έργα μετάφρασης, λογοτεχνίας, ποίησης και τραγουδιού σε ΒΙ-ική γλώσσα έχουν προκηρυχτεί.