Το ντοκιμαντέρ «Ο λόγος της γραφής»

Προχτές, το Σάββατο, προβλήθηκε από το κανάλι της Βουλής το 56ο επεισόδιο της σειράς ντοκιμαντέρ του Μιχάλη Αναστασίου «Ο λόγος της γραφής», που ήταν αφιερωμένο σε μένα.

Αν το χάσατε, και θέλετε να το δείτε σε μεγάλη οθόνη, κατά πάσα πιθανότητα θα προβληθεί ξανά στις 6 Φεβρουαρίου, δηλ. το μεθεπόμενο Σάββατο, την ίδια ώρα, δηλ. στις 4 μ.μ.

Όμως, εκτός από την εκδοχή που προβλήθηκε στην τηλεόραση, υπάρχει και μια κάπως εκτενέστερη έκδοση του ίδιου υλικού, long version που λέει και ο κ. Μπαμπινιώτης, η οποία έχει ανέβει στο Γιουτούμπ και μπορείτε επίσης να τη δείτε ανά πάσα στιγμή. Είναι αυτή εδώ:

Βέβαια, στο ιστολόγιο έχουμε ήδη συζητήσει το ντοκιμαντέρ -τουλάχιστον με τη μορφή που προβλήθηκε στην τηλεόραση, αλλά κρίνω σκόπιμο να του αφιερώσω και το σημερινό άρθρο, αν μη τι άλλο για να τιμήσω την καλή και πολλή δουλειά που έκανε ο Μιχάλης Αναστασίου, όχι μόνο στο πολύωρο γύρισμα αλλά και πριν και μετά.

Στα ντοκιμαντέρ της σειράς αυτής, ο εκάστοτε προσκεκλημένος συνομιλεί με τον δημιουργό της σειρας, ο οποίος όμως ούτε φαίνεται ούτε ακούγεται. Οι ερωτήσεις του τεκμαίρονται από τις απαντήσεις του προσκαλεσμένου, κι έτσι το δικό μας επεισόδιο ξεκινάει ως εξής:

«Αν ήρθα για να κάνω τον δάσκαλο; Κάθε άλλο. Εγώ πρεσβεύω ότι το χτεσινό λάθος είναι το αυριανό σωστό, ότι όλοι κάνουμε λάθη, να το πω αλλιώς: όλοι αποκλίνουμε από τη νόρμα που υπάρχει, ότι υπάρχουν περισσότεροι από ένας αποδεκτοί τρόποι για να πεις κάτι. Εγώ θέλω περισσότερο, όχι να κάνω τον δάσκαλο αλλά να απενοχοποιήσω τον φυσικό ομιλητή της ελληνικής, ο οποίος έχει καταντήσει να αισθάνεται ανασφάλεια όταν μιλάει τη γλώσσα του -γιατί; Γιατί κάποιοι αυτοανακηρύσσονται τιμητές και θέλουν να του μάθουν τι πρέπει να λέει και τι πρέπει να αποφεύγει και πώς να μιλάει τα πιο «προσεκτικά ελληνικά». Θα παραδεχτώ όμως ότι στον δημόσιο αυτό διάλογο που γίνεται για τη γλώσσα γίνομαι δηκτικός όταν επισημαίνω ότι αυτοί οι οποίοι θηρεύουν τα λάθη στον λόγο των άλλων, οι ίδιοι πολλές φορές πέφτουν σε, πιο σοβαρά ίσως, γλωσσικά αστοχήματα».

Και μετά από αυτό, τα θέματα του ντοκιμαντέρ είναι:

2.30      Οι αρχές. Σε ένα σπίτι γεμάτο βιβλία, που λέει το κλισέ.

3.30       Φοιτητής στο ΕΜΠ, καταλήψεις ν. 815, λογοτεχνικές ανησυχίες.

3.58      Διαβάζω την αρχή απο το διήγημά μου «Αναλύοντας τα πετροχημικά», το πρώτο διήγημα από τη συλλογή «Για μια πορεία»

5.40       Λέω για το βιβλίο «Για μια πορεία» (1983, δεύτερη έκδοση επαυξημένη 1988). Η παρ’ ολίγον μετάβαση στην Αμερική, στρατός, μεταφράσεις, Αγγλική φιλολογία. Επαγγελματίας μεταφραστής (λογοτεχνία το τερπνόν, πληροφορική το προσοδοφόρο), λογοτεχνικές κινήσεις, Πολιτιστική του Στεμνή.

8.00       Το δεύτερο λογοτεχνικό μου βιβλίο «Μετά την αποψίλωση» (1987). Διαβάζω την αρχή από το διήγημα «Οι νύμφες» (νόμιζα πως το έχω βάλει στο ιστολόγιο, αλλά δεν το βρίσκω).

12.15     Αναπάντεχα, δίνω εξετάσεις και προσλαμβάνομαι για ένα χρόνο στο μεταφραστικό της Κομισιόν στο Λουξεμβούργο. Ακόμα εκεί είμαι.

12.45     Περί πολυγλωσσίας. Το Λουξεμβούργο ως πρωτεύουσα της πολυγλωσσίας. Οι δυο χορδές στο τόξο. Η γλώσσα στην οποία αγκυρώνεται κάποιος. Πολύγλωσσο περιβάλλον: διαφορές και ομοιότητες. Το ενδιαφέρον για τη φρασεολογία, πώς εκφράζει ο κάθε λαός μια κατάσταση.

15.30     Λεξικό φρασεολογισμών. Αποδελτίωση λογοτεχνικών έργων. Το 1997 το βιβλιαράκι «Αλφαβητάρι των ιδιωματικών εκφράσεων», που ξαναδουλεμένο και επαυξημένο κυκλοφόρησε το 2015 ως Λόγια του αέρα.

16.20       Διαβάζω απόσπασμα σχετικό με την έκφραση «χάσαμε τ’ αυγά και τα καλάθια».

17.30       Πώς η ανεύρεση μιας φράσης στη λογοτεχνία ή σε συλλογή καταρρίπτει μια θεωρία για την προέλευση της φράσης. Τα γλωσσικά ληξιαρχεία, που δεν δουλεύουν πολύ καλά στα ελληνικά. Προσπαθώ πάντοτε να βελτιώνω τις χρονολογίες πρώτης ανεύρεσης.

18.30        Το Διαδίκτυο και η σχέση μου με αυτό, από το 1996 και μετά. Διαδικτυακή βιβλιοθήκη λογοτεχνικών κειμένων (Κείμενα μαζί).

20.10        Αντιδάνεια, πχ ο καναπές (άρθρο). Το Λεξικό αντιδανείων στο συρτάρι.

21.50        Το Διαδίκτυο ως προνομιακό πεδίο διάδοσης μύθων. Ελληνική ιδιαιτερότητα, οι πολλοί γλωσσικοί μύθοι. Μυθοκτονική δραστηριότητα και πώς το Διαδικτυο βοηθάει και για την ανασκευή του μύθου. Βέβαια, η κατασκευή του μύθου είναι πολύ πιο εύκολη από την ανασκευή του. Νόμος του Μπραντολίνι (που το είπα λάθος, Μπαρτολίνι). Οι διαδικτυακοί μύθοι έρχονται κατά κύματα -όπως οι ιοί. Λερναία Ύδρα και Λερναίο κείμενο.

25.40         Διαβάζω απόσπασμα από τη Γλώσσα μετ’ εμποδίων (2007), το πρώτο μου γλωσσικό βιβλίο, σχετικά με το Hellenic quest, το Λερναίο κείμενο.

27.30         Πώς αποφάσισα να ανοίξω ιστολόγιο. Τον Δεκέμβριο του 2008 το επεισόδιο με τον χακεμένο Ισοκράτη («Η δημοκρατία μας αυτοκαταστρέφεται»). Από τον Φλεβάρη του 2009 το ιστολόγιο «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Κοινότητα των σχολιαστών, εμπλουτισμός των άρθρων. Καθημερινό άρθρο. Άρθρα του ιστολογίου και βιβλία.

31.20        Η συνεργασία με την Αυγή, Στρατής Μπουρνάζος, η στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Εκεί άρχισα να καλλιεργώ το είδος της «ιστορίας των λέξεων». Εμείς εδώ λεξιλογούμε.

32.50        Διαβάζω απόσπασμα από το άρθρο «Τράπεζες και τάλιρα, δράμια και δραχμές» από το βιβλίο μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία (2009).

36.30        Λέξεις ξεχασμένες, σε τοπικά ιδιώματα ή σε λογοτεχνικά έργα, λαϊκές λέξεις εκτός σημερινών λεξικών. Το 2011 οι Λέξεις που χάνονται. Τα τέσσερα σύγχρονα μεγάλα λεξικά μας: ΛΚΝ, Μπαμπινιώτης, Χρηστικό της Ακαδημίας, ΜΗΛΝΕΓ. Το πιο διαβασμένο βιβλίο μου διότι το μοίρασε το Βήμα.

38.20         Διαβάζω το λήμμα «καύκα» και «τζελάτης» από τις Λέξεις που χάνονται.

41.30         Με ρωτάνε «ποιο από τα δύο είναι σωστό;» και κάποτε τους απαντάω ότι και τα δύο είναι αποδεκτά και τους φέρνω σε αμηχανία. «Δεν μπορεί να είναι και τα δύο σωστά!». «Ακόμα ή ακόμη; Ποιο είναι το σωστό;». Λαθοθήρες και το άλμα τριπλούν της λαθοθηρίας. Έλξη του αναφορικού: ευχαριστώ όλους όσους με ψήφισαν. Το παράδειγμα μετώπη – αυγατίζω.

46.00         Βρίσκεται σε παρακμή η γλώσσα; Μιλάνε χειρότερα ελληνικά οι νέοι από τους γονείς και παππούδες τους; Διαφωνώ.

46.50         Διαβάζω απόσπασμα από το κεφάλαιο «Από ποιον κινδυνεύει η ελληνική γλώσσα;» από το βιβλίο μου «Μύθοι και πλάνες για την ελληνική γλώσσα».

54.             Θέλω να σας επικοινωνήσω… Κλισέ. Μπορεί όμως να σε ενοχλεί ως μελετητή ένα γλωσσικό φαινόμενο; Να το λήξουμε. Γενική τάση «μεταβατικοποίησης» των ρημάτων. Ενόχληση από νεολογισμούς: δημοφιλία, γενόσημα, απεύθυνση, γυναικοκτονία. Οξύμωρο, ότι συχνά οι ίδιοι παραπονιούνται για λεξιπενία. Πολλές φορές ο νεολογισμός είναι παλιός -παραδείγματα.

57.20         Η γλώσσα ως πηγή γέλιου. Το ευτράπελο. Το βιβλίο «Η γλώσσα έχει κέφια».

58.45         Διαβάζω απόσπασμα από το κεφάλαιο «Ο Ροβιόλης κατοικεί στην οδό Γραφημώνος και άλλα ραμόνια», από το βιβλίο μου «Η γλώσσα έχει κέφια».

1.03.25      Ο Θεόδωρος Λασκαρίδης και η σύντομη ζωή του. Στο Μακεδονικό μέτωπο, αυτόμολος, αρχισυντάκτης στον Ριζοσπάστη. Τα αντιπολεμικά διηγήματα του «Σλαβέικοφ». Η αυτοκτονία του. Το βιβλίο μου Το φονικό μοιραίο βόλι.

1.07.20       Υπηρετώ κείμενα άλλων, που τα ξεθάβω από παλιά έντυπα. Για τις εκδόσεις έργων του Λαπαθιώτη και του Βάρναλη. Το διαμάντι του στέμματος, η ανεύρεση και έκδοση του διηγήματος Η νοσταλγία του Γιάννη, του Παπαδιαμάντη.

1.10.20        Γλώσσα και πολιτική τοποθέτηση. Χρωστάμε στη δικτατορία το ότι εξευτέλισε διά παντός την καθαρεύουσα. Το βιβλίο «Η εθνική μας γλώσσα» και ποιος το έγραψε. Δημοτικιστής παλαιάς κοπής. Ψυχάρης και Ίων Δραγούμης, δημοτική γλώσσα και αριστερά, «μαλλιαροκομμουνισμός».

Από έναν αριστερό πολιτικό θα περίμενα η στάση του απέναντι στη γλώσσα να είναι απαλλαγμένη απο σουσουδισμό, από ευπρεπισμό, από καπηλεία της αρχαίας, να έχει μια συμπαθητική στάση απέναντι στη λαϊκή χρήση γιατί τελικά ο λαός φτιάχνει τη γλώσσα, η γλώσσα είναι κάτι κομμουνιστικό, ανήκει εξίσου σε όλους.

Πέφτουν τίτλοι τέλους. Μνήμη Δημ. Σαραντάκου 1929-2011.

Αν είδατε την εκπομπή στην τηλεόραση, ίσως μπορείτε να εντοπίσετε ποια αποσπάσματα από την «εκτενή έκδοση» δεν μπήκαν. Είναι, καταρχάς, όλα τα σχετικά με τις εκδόσεις άλλων συγγραφέων, όπως επίσης και οι αναφορές στο βιβλίο «Λέξεις που χάνονται» και το σχετικό απόσπασμα. Είχαν ήδη κοπεί, επειδή δεν χωρούσαν, οι αναφορές στο βιβλίο «Οπωροφόρες λέξεις». Υπάρχουν όμως και άλλες συντομεύσεις. Τι να κάνουμε, ήμουν φλύαρος.

Και κλείνω σημειώνοντας κάτι που μου έγραψε φίλος, ως αναπληροφόρηση (feedback που λέει ο κ. Μπαμπινιώτης) από την αναφορά στα ραμόνια. Μου λέει ότι όταν ήταν μικρός και άκουγε το «σήκω χόρεψε συρτάκι», επειδή δεν ήξερε τι είναι το μορτάκι, το «σα μορτάκι» το ραμόνιζε σε «χόρεψε το σαμποτάκι». Πράγμα που επιβεβαιώνει ότι τα ραμόνια επαναλαμβάνονται, διότι θυμάμαι στο σχολείο έναν συμμαθητή μου (είμαι 3 χρόνια νεότερος από τον φίλο) να τραγουδάει επίσης το «σαμποτάκι»!

Ή μάλλον, επειδή το ιστολόγιό μας είναι «Για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και όλα τα άλλα», κλείνω με την ένθερμη σύσταση να προσέξετε τα άλλα ντοκιμαντέρ της σειράς «Ο λόγος της γραφής», όπως έχουν ανεβεί στο κανάλι του Μιχάλη Αναστασίου στο YouTube. Όπως βλέπετε, έχει πολύ ενδιαφέρουσες «συνομιλίες» με πολλούς λογοτέχνες και γενικά ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών, μερικοί απο τους οποίους δεν βρίσκονται πια στη ζωή (Λευτέρης Ξανθόπουλος, Περικλής Κοροβέσης, Χριστόφορος Λιοντάκης, Γιώργος Μπράμος, Κική Δημουλά, Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, Βασίλης Αλεξάκης). Κάποιες από τις παρουσιάσεις είναι συντομότερες επειδή προέρχονται από μια παλιότερη μορφή της εκπομπής, ενώ οι νεότερες έχουν διάρκεια από 50 λεπτά έως 1 ώρα.