Ένα κουνούπι στον καναπέ μου

Το κουνούπι είναι μικρό, δεν φαίνεται στη φωτογραφία

Τι κάνει ένα κουνούπι πάνω στον καναπέ; Μπορούμε να βρούμε πολλές απαντήσεις σ’ αυτή τη μάλλον απροσδόκητη ερώτηση, αλλά εγώ θα δώσω μια απάντηση γλωσσική, αφού γλωσσικό ιστολόγιο είμαστε. Λοιπόν, το κουνούπι πάνω στον καναπέ συμπληρώνει το δίπολο δανείου-αντιδανείου, αντιπροσωπεύει την αρχή της ετυμολογικής αλυσίδας που οδηγεί από τη Μέση Ανατολή της αρχαιότητας στα σαλόνια και τα καθιστικά των διαμερισμάτων στις μεγαλουπόλεις του δυτικού κόσμου σήμερα. Μπερδεμένο; Να τα πάρουμε με τη σειρά.

Ο καναπές που έχουμε στο σαλόνι μας, αγορασμένος από επιπλάδικο ή από μεγάλο κατάστημα τύπου ΙΚΕΑ, ή κληρονομιά από τους γονείς μας, μπορεί να είναι κατασκευασμένος εγχώρια, μπορεί να είναι και εισαγωγή. Όμως ο καναπές σαν λέξη είναι σίγουρα εισαγωγή, και μάλιστα από τη Γαλλία, αφού τη δανειστήκαμε από το γαλλικό canapé.

Από τα γαλλικά την πήραν και οι άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες (ιταλικά, ισπανικά), ενώ στα αγγλικά χρησιμοποιούνται συνήθως οι λέξεις couch ή sofa (που είναι τούρκικη, και την έχουμε κι εμείς: σοφάς). Βέβαια, στα ελληνικά σοφάς δεν είναι μόνο ένα είδος καναπέ αλλά και ένας χώρος, στο εσωτερικό δωματίου, με υπερυψωμένο δάπεδο, που προορίζεται για κατάκλιση. Αλλά ξεστρατίζω και δεν κάνει, προς το παρόν πρέπει να ξεδιαλύνουμε τη διαδρομή που μας έφερε από το αρχαίο κουνούπι στον μοντέρνο καναπέ, ετυμολογικά εννοώ.

Το σχέση έχει άραγε ο καναπές με τo κoυνoύπι, τoν κώνωπα; Ανάκλιντρα παρόμoια με τoυς σημερινoύς καναπέδες είχαν και oι αρχαίoι. Στα μέρη τα ζεστά, τo καλoκαίρι τα σκεπάζανε με ένα ύφασμα λεπτό, για να μην τoυς ενoχλoύν τα κoυνoύπια. Αυτό τo ύφασμα, τo λέγαν κωνωπείoν, κoυνoυπιέρα πoυ θα λέγαμε σήμερα. Στην Π. Διαθήκη διαβάζoυμε ότι η Ιουδήθ, όταν έσφαξε τον Ολοφέρνη, «αφείλε τo κωνωπείον από των στύλων«, δηλαδή «έβγαλε την κoυνoυπιέρα από τoυς στύλoυς» (Ioυδήθ 13.9) και μετά πήγε το ύφασμα στους συντρόφους της, μαζί με το κεφάλι του σφαγμένου. Να πω εδώ ότι σε άλλες εκδόσεις της ΠΔιαθήκης έχει κωνωπείον και σε άλλες «κωνώπιον», γραφή που δέχεται, π.χ. το TLG και γενικά οι νεότερες πηγές· και βέβαια, κωνώπιον είναι επίσης το υποκοριστικό του κώνωπα, άρα το κουνουπάκι, αλλά εδώ είναι σαφές ότι πρόκειται για ύφασμα.

Το κωνώπιον ή κωνωπείον, η κουνουπιέρα, πέρασε και στα λατινικά, ως conopeum ή conopium, με τη σημασία της κουνουπιέρας και του επίπλου που είναι περιτριγυρισμένο με κουνουπιέρα, και από εκεί στα μεσαιωνικά γαλλικά ως conopé. Φτάνοντας στα γαλλικά, άρχισε να δηλώνει  τo έπιπλo και μόνo, κι ας ήταν ξεσκέπαστo. Κι έτσι πρoέκυψε o καναπές, ή μάλλον ο canapé, που μαρτυρείται στα γαλλικά από τον 17ο αιώνα.

Ο καναπές είναι από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις αντιδανείων, όπως λέμε τις λέξεις που μπαίνουν ως δάνεια σε μια γλώσσα αλλά έχουν την απώτερη καταγωγή τους σε αλλη, παλαιότερη λέξη της γλώσσας προορισμού. Αντιδάνεια υπάρχουν σε όλες τις γλώσσες, π.χ. το budget στα γαλλικά είναι αντιδάνειο από τ’ αγγλικά, αλλά στα ελληνικά είναι πάρα πολλά λόγω της μακραίωνης ιστορίας της γλώσσας και των πολλών επαφών της με άλλες. Βέβαια, έτσι θεωρούμε ότι η ελληνική είναι μία, ένα θέμα στο οποίο η απόφαση είναι πολιτική περισσότερο παρά γλωσσική, αλλά αυτό προς το παρόν ας το προσπεράσουμε. Έτσι κι αλλιώς, τα αντιδάνεια μπορεί κανείς να τα μελετήσει με σκοπό να «επαναπατρίσει» λέξεις και να ξαναδώσει διαπιστευτήρια ελληνικότητας και κλασικού κάλλους στον καναπέ, το πέναλτι ή το μπάνιο, μπορεί όμως και να τα δει σαν ένα γοητευτικό ταξίδι λέξεων, σαν μια δοσοληψία ανάμεσα σε γλώσσες και πολιτισμούς απ’ όπου και τα δυο μέρη βγαίνουν εμπλουτισμένα -σαν μια μελέτη του πώς σκέφτηκαν οι άνθρωποι πριν από αιώνες, τιμώντας όλους τους εμπόρους, τους τεχνίτες, τους ναυτικούς, τους πραματευτάδες, τους λαθρομετανάστες χάρη στους οποίους, μέσα στους αιώνες, μπολιάστηκε η μια γλώσσα με λέξεις της άλλης. Και άλλωστε η ελληνική αρχική λέξη του αντιδανείου σπανίως είναι η πρώτη αρχή. Ο κώνωψ, που είναι η «αρχή» της αντιδανειακής αλυσίδας του καναπέ, είναι με τη σειρά του δάνειο από τα αιγυπτιακά (hnms = μύγα, κουνούπι), ίσως με επίδρ. της λ. κώνος.

Στα ελληνικά πρέπει να ήρθε η λέξη στα μέσα ή στα τέλη του 19ου αιώνα, αλλά ομολογώ ότι δεν το έχω ψάξει. Στο ποίημα Ο ήλιος του απογεύματος (1919), ο Καβάφης θυμάται την κάμαρη όπου συναντούσε το αγαπημένο του πρόσωπο:

A η κάμαρη αυτή, τι γνώριμη που είναι.

Κοντά στην πόρτα εδώ ήταν ο καναπές,
κι εμπρός του ένα τουρκικό χαλί·

Ο καναπές πάντως μπήκε στη ζωή μας για τα καλά τις τελευταίες δεκαετίες, ενώ έχει αποκτήσει και μεταφορικές σημασίες. Μια απ’ αυτές, το καναπεδάκι, το ορεκτικό με βουτυρωμένες φετίτσες ψωμί που πάνω τους κάθεται ένα μεζεδάκι, ζαμπόν ας πούμε ή τυρί ή σολομός ή ό,τι άλλο σκεφτεί η φαντασία του οικοδεσπότη. Στις φιλικές συγκεντρώσεις σε σπίτια, πολλοί κάθονται σε καναπέδες μασουλώντας καναπεδάκια, λογοπαίγνιο που είναι καλύτερο στα γαλλικά όπου χρησιμοποιείται η ίδια λέξη (canapé) και για το έπιπλο και για το ορεκτικό, σημασία που χρονολογείται από τον 18ο αιώνα και που έχει περάσει και στα αγγλικά.

(Μια άλλη σημασία της λέξης καναπέ έχουμε στο μπριτζ: είναι το αγοραστικό σύστημα στο οποίο αγοράζεις πρώτα το κοντό σου χρώμα και μετά το μακρύ, και όχι πρώτα το μακρύ όπως στα περισσότερα διαδεδομένα συστήματα. Με συστήματα καναπέ μεγαλούργησαν οι Ιταλοί της χρυσής εποχής 1957-1968, αλλά αυτοί ήταν μάστορες που θα θριάμβευαν με οποιοδήποτε σύστημα).

Ο σημερινός άνθρωπος περνάει πολλές ώρες στη ζωή του καθισμένος ή καθηλωμένος στον καναπέ, μπροστά στην ανοιχτή τηλεόραση, γι’ αυτό και η λέξη «καναπές» έχει γίνει τα τελευταία χρόνια (πόσα άραγε; δεκαπέντε; ) δηλωτική της παθητικότητας· αυτός που κάθεται στον καναπέ είναι ο παθητικός θεατής των εξελίξεων, είτε βολεμένος είτε υπερβολικά νωθρός για να αντιδράσει. Λέγεται και μονολεκτικά, καναπεδάτος ή καναπεδάκιας. Κάτι παρόμοιο ισχύει και στα αμερικάνικα, όπου ο καναπεδάτος λέγεται couch potato (είπαμε, couch είναι ο καναπές), όρος που πλάστηκε στη δεκαετία του 1970. Για πολύ βαριές περιπτώσεις, λέμε ότι «έχει βγάλει ρίζες στον καναπέ».

Είναι και πείραγμα μεταξύ οπαδών αντίπαλων ομάδων, όταν η μία προχωράει στις ευρωπαϊκές διοργανώσεις ποδοσφαίρου και η άλλη αποκλείεται, ότι «εσείς θα μας βλέπετε από τον καναπέ». Και, «μιλάνε όλοι, μιλάνε και οι καναπέδες», και άλλα πολλά όσα σκαρφίζεται η οπαδική κακεντρέχεια για να πικάρει τον αντίπαλο, γιατί ποιο το όφελος να νικάει η ομάδα σου αν δεν έχεις έναν αντίθετο να τον δουλέψεις;

Αλλά ας γυρίσουμε στον καναπέ. Λέμε λοιπόν πως ο παθητικός θεατής είναι καθηλωμένος στον καναπέ, γι’ αυτό και λένε π.χ. για επαναστάτες του καναπέ, ή την Ελλάδα του καναπέ, μερικοί μάλιστα αντιδιαστέλλουν την Ισλανδία ή την Ισπανία, όπου οι πολίτες εξεγείρονται και διεκδικούν, ενώ εδώ είμαστε όλοι (λένε) αποχαυνωμένοι στον καναπέ, συμπεριλαμβανομένου εκείνου που μιλάει για καναπέδες.

Η σημασία αυτή της λέξης καναπές δεν νομίζω πως έχει λεξικογραφηθεί, εκτός βέβαια από το φοβερό slang.gr που έχει τα πάντα ή σχεδόν τα πάντα, είναι πάντως αρκετά διαδεδομένη. Μέχρι και σύνθημα σε τοίχο υπάρχει, «Ο καναπές σου, η συνενοχή σου».

Μια ειρωνική φράση, αρκετά καινούργια, είναι η «επί του καναπέως», που, όπως λέει το σχετικό λήμμα του σλανγκρ, μπορεί να σημαίνει απλώς «πάνω στον καναπέ», μπορεί να είναι δηλωτική απραξίας, μπορεί να έχει την αθλητική σημασία που είπαμε πιο πάνω, μπορεί να είναι και ερωτικό υπονοούμενο.

Τα παιδιά του σλανγκρ γράφουν «καναπέος», και έχουν επιχειρήματα γι’ αυτή τη γραφή, αλλά νομίζω πως είναι προτιμότερο να γράφουμε «του καναπέως», ιδίως αν σκεφτούμε ότι ο αρχαίος ήρωας Καναπεύς ήταν ένας από τους Επτά επί Θήβας, που προς τιμή του υπάρχει και η οδός Καναπέως στον Κολωνό (βέβαια, τα τελευταία χρόνια, καθώς με την επιβολή του μονοτονικού έχει αποκοπεί ο ομφάλιος λώρος που μας συνδέει με τα τρισχιλιετή νάματα, το όνομα του ήρωα έχει παραφθαρεί σε Καπανεύς, οδός Καπανέως).

Σε κάποιο ιστολόγιο διάβασα και μιαν Απολογία του καναπέ, όπου τονίζεται:

Το θέμα είναι βεβαίως, ότι «καναπές» σημαίνει στις μέρες μας… εφησυχασμός, αδιαφορία, μακαριότητα, τζάμπα μαγκιά και πολυλογία εκ του ασφαλούς. Σημαίνει απλά τη λατρεία της ατομικότητας που οδηγεί τον καθένα και την καθεμιά στο οικείο λαγούμι. Τη διάλυση της εμπιστοσύνης στις συλλογικότητες, τον εγκλεισμό στους βολικούς για το νεοφιλελευθερισμό «ατομικούς παραδείσους», που σιγά μην υπάρχουν. Έτσι είναι.

Είναι έτσι; Δεν ξέρω. Έχει κι ένα δίκιο με το μέρος του ο εξουθενωμένος βιοπαλαιστής του καναπέ. Είναι όμως κι εκείνο το ετυμολογικό κουνούπι, που μπορεί να τον τσιμπήσει και να τον κάνει να σηκωθεί από τον καναπέ. Ή όχι;

(Υστερόγραφο: Για να μη βρούμε κανένα μπελά, ας σημειωθεί ότι η παράγραφος στην οποία εμφανίζεται ο ήρωας Καναπεύς είναι ειρωνική· Καπανέα τον έλεγαν, αλλά πάνε εικοσπέντε χρόνια που δεν έχω κάνει αυτό το λογοπαίγνιο, από τότε που είχα έναν συμφοιτητή που έμενε στην οδό Καπανέως του Κολωνού).

Προσθήκη: Ο φίλος Αλέξης δεν συμφώνησε με τη δικαιολογία ότι το κουνούπι δεν φαίνεται, και έφτιαξε ένα κουνούπι που φαίνεται -άντε τώρα να κάτσει κανείς στον καναπέ: