Ποιο χρώμα είναι το μαβί;

Ακόμα ένα άρθρο με ερώτηση προς τους αναγνώστες. Πράγματι, όπως στα άρθρα της προηγούμενης εβδομάδας, όπου σας είχα ρωτήσει αν γράφετε «κλοτσάω» ή «κλωτσάω», και αν γράφετε «Φρανκφούρτη» ή «Φραγκφούρτη», έτσι και τώρα θα σας ρωτήσω ποιο χρώμα είναι κατά τη γνώμη σας το μαβί. Τι σκέφτεστε όταν ακούτε «ένα μαβί πουκάμισο»; Μοβ; Ή μήπως γαλάζιο;

Θα μου πείτε, γιατί δεν κοιτάζουμε τα λεξικά; Στο κάτω κάτω τα λεξικά αποτυπώνουν τη συναίνεση των ομιλητών της γλώσσας, κατά κανόνα έστω. Για να σας ρωτάω, σημαίνει ότι (κατά τη γνώμη μου, τουλάχιστον) δεν αρκούν τα λεξικά -αλλά ας το επιχειρήσουμε.

Στο ΛΚΝ λοιπόν, βρίσκω ότι μαβής (μαβιά, μαβί) είναι αυτός που έχει μοβ χρώμα.

Στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας όμως, τα πράγματα μπλέκονται: αυτός που έχει βαθύ μπλε ή μοβ χρώμα. Τώρα, βαθύ μπλε και μοβ είναι διαφορετικά χρώματα, έστω και κοντινά. Στο φάσμα των χρωμάτων, θυμίζω, έχουμε: κυανούν-βαθύ κυανούν-ιώδες.

Στο ΜΗΛΝΕΓ, μαβής είναι 1. Αυτός που έχει το μοβ χρώμα του μενεξέ, συνών. μενεξεδής, 2. Αυτός που έχει βαθύ μπλε χρώμα, συνών. λουλακής.

(Αν σας ξενίζουν τα αρσενικά των χρωμάτων σε -ής, δεν είναι λάθος, έτσι τα έχει η γραμματική).

Και για να κλείσουμε τον κύκλο των σύγχρονων μεγάλων λεξικών μας, το λεξικό Μπαμπινιώτη, στην τελευταία του έκδοση, έχει: 1. Αυτός που έχει γαλάζιο χρώμα, 2. Αυτός που έχει ιώδη απόχρωση, μενεξεδής.

Θα συμφωνείτε υποθέτω ότι το γαλάζιο είναι αρκετά μακριά από το ιώδες, το μοβ, το μενεξεδί, περισσότερο απ’ όσο απέχει το βαθύ μπλε από το μοβ.

Όπως βλέπετε, η περιήγηση στα λεξικά δεν μας βοήθησε και πολύ. Όλα τα λεξικά δίνουν μαβί = μοβ, αλλά τα τρία από τα τέσσερα αναφέρουν επίσης, σαν πρώτη ή σαν δεύτερη σημασία, και κάποιαν απόχρωση του μπλε, είτε βαθύ μπλε είτε γαλανό.

Ανάφερα πιο πάνω ότι το λήμμα του Μπαμπινιώτη αφορούσε την τελευταία, 5η έκδοση του λεξικού (2019) όπως και καναδυό προηγούμενες. Στην πρώτη έκδοση η σημασία ήταν κάπως διαφορετική: αυτός που έχει το βαθύ γαλάζιο χρώμα του μενεξέ, μοβ, βαθυκύανος, μενεξεδής, βαθυγάλαζος. Αλλά ο μενεξές δεν έχει βαθύ γαλάζιο χρώμα, έχει μοβ -και, τέλος πάντων, άλλο το βαθυκύανο και άλλο το μοβ, έτσι δεν είναι;

Το ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, περιέργως, διαφωνεί εν μέρει με το γενικό λεξικό, διότι δίνει σημασία: μαβής = γαλάζιος, μπλε -χωρίς να αναφέρει το μοβ.

Για να πάμε πιο πίσω στα λεξικά, το λεξικό του Δημητράκου κάνει την ίδια περίεργη εξίσωση των δύο χρωμάτων. Στο λήμμα «μαβύς» (συνηθιζόταν παλιότερα αυτή η ορθογραφία) δίνει: ο έχων χρώμα βαθύ κυανούν, ο μενεξεδένιος, άλλως γερανύς ή γεράνιος, όπου γεράνιος (στο σχετικό λήμμα) ο βαθύς κυανούς.

Στο Λεξικό της Πρωίας, πάλι, ο μαβής είναι «βαθύς κυανούς, σκούρος».

Δεν είπαμε για την ετυμολογία της λέξης. Εδώ ο Ανδριώτης είχε κάνει λάθος και είχε δώσει ετυμολογία από το ιταλ. mavi, που είναι λάθος (αμφιβάλλω αν υπάρχει τέτοια ιταλική λέξη). Όπως σωστά διορθώνουν τα επόμενα λεξικά, τόσο του Μπαμπινιώτη όσο και το ΛΚΝ, ο μαβής ετυμολογείται από το τουρκ. mavi, αραβικής αρχής.

Στα τουρκικά, mavi είναι ο γαλάζιος, αποκλειστικά. Όχι ο μοβ.

Οι ισχυρομνήμονες θα θυμούνται το τουρκικό πλοίο Mavi Marmara, που συμμετείχε στον στολίσκο που είχε επιχειρήσει να σπάσει τον αποκλεισμό της Γάζας το 2010. Γαλάζιος Μαρμαράς, ήταν ο τίτλος του σκάφους.

Ξερουμε επίσης ότι ένα δόγμα της τουρκικής ηγεσίας είναι η λεγόμενη Γαλάζια Πατρίδα. Αυτό στα τουρκικά λέγεται Mavi Vatan.

Ο καθηγητής Γιώργος Κεχαγιόγλου έχει γράψει ένα κεφάτο άρθρο του στα Μικροφιλολογικά της Λευκωσίας με μακροσκελή τίτλο: «Μαβής ουρανός, μαβιά θάλασσα, μαβιά μάτια…. Η «ανακάλυψη» του ιώδους ή Περί της αχρωματοψίας σύγχρονων λεξικών στο γαλανό-γαλάζιο» (Μικροφιλολογικά, τεύχος 7, άνοιξη 2000, σελ. 5-9) από το οποίο έχω αντλήσει ασύστολα υλικό για το σημερινό άρθρο.

Εκεί, ο Γ.Κ. μάς λέει ότι δεν ξέρουμε πότε μπήκε η λέξη «μαβής, το μαβί» στην ελληνική γλώσσα, πάντως ο ίδιος έχει βρει, στο ταξιδιωτικό ημερολόγιο (Εφημερίδες) του φαναριώτη Ιω. Καρατζά, μια εγγραφή του 1791, όπου μας λέει ότι οι «κουριέρηδες του καμπινέτου» (οι στρατιωτικοί ταχυδρόμοι) του βασιλιά της Πρωσίας, όταν έρχονται αποστολές στην Κωνσταντινούπολη «ενδύονται μαβιάν και άσπρην ουνιφόρμαν».

Αυτά σε κείμενο, διότι όπως λέει η λέξη υπάρχει και σε πλήθος λεξικών, παλαιότερων και μεταγενέστερων, π.χ. στο λεξικό του Σομαβέρα (1709) όπου μαβύς = γαλάζιος, γερανιός, τουρκύς, μπλάβος. Τουρκύς είναι ο τουρκουάζ έως και το ελληνογαλλικό λεξικό του Άγγ. Βλάχου (1897) όπου μαβύς = bleu.

Ο Κεχαγιόγλου παραθέτει αποσπάσματα από συγγραφείς «ανατολικής-τουρκομερίτικης προέλευσης», όπως οι Ψυχάρης, Καβάφης και Σεφέρης, οπου πράγματι το μαβί χρησιμοποιείται με τη σημασία του γαλάζιου.

Ξέρουμε βέβαια τον πασίγνωστο καβαφικό στίχο, στο «Μακριά»:

Μόλις θυμούμαι πια τα μάτια· ήσαν, θαρρώ, μαβιά…
Α ναι, μαβιά· ένα σαπφείρινο μαβί.

Δεν είναι μοβ βέβαια τα μάτια του λεγάμενου. Το σαπφείρινο μαβί είναι το χρώμα της φωτογραφίας.

Αλλά και η Θάλασσα του πρωιού κι ανέφελου ουρανού, που έχει «λαμπρά μαβιά» ασφαλώς γαλανά χρώματα έχει.

Κι ο Ψυχάρης λέει για τη θάλασσα «που τον τραβούσε με τα νερά της τα μαβιά», γαλανά βεβαίως και όχι μοβ.

Αλλά κι ο Σεφέρης, στην Ύδρα (από το Μυθιστόρημα) μιλάει για:

Το πέλαγο τόσο πικρό για την ψυχή σου κάποτε,
σήκωνε τα πολύχρωμα κι αστραφτερά καράβια λύγιζε,
τα κλυδώνιζε κι όλο μαβί μ’ άσπρα φτερά,

Γαλάζιο ασφαλώς ήταν το πέλαγο.

Ο Κεχαγιόγλου παραθέτει επίσης και πεζά του Σεφέρη (από τις Μέρες), όπου το μαβί χρησιμοποιείται με αναντιρρητη σημασία «μπλε», όπως «τον άσπρο σταυρό σε μαβί φόντο του ελληνικού οίκου» ή «μαβιά οικοδομή … cette maison bleue».

Και συμπεραίνει ο Κεχαγιόγλου: Αλλά, ενώ τα λογοτεχνικά, τουλάχιστον, κείμενα ήταν διαυγή και εύγλωττα, κάτι φαίνεται να χάλασε στη νεοελληνική λεξικογραφία ίσως γύρω στα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, και ασφαλώς και αργότερα», και παραθέτει διάφορα λεξικά, που κάποια τα ανέφερα ήδη, που αναφέρουν ότι μαβής = μοβ, είτε αποκλειστικά όπως το ΛΚΝ είτε σε συνδυασμό με το βαθυγάλαζο όπως η πρώτη έκδοση του Μπαμπινιώτη (το άρθρο είναι του 2000, μην ξεχνάμε) ή το Τεγόπουλου-Φυτράκη που δίνει «μαβής = βαθυγάλαζος, μενεξελής».

Κύρια αιτία για την αστοχία αυτή είναι, κατά τον Κ., η «συμπιλητική προχειρότητα και βιασύνη ή συλλογική ανευθυνότητα».

Και τελειώνει καυστικά το άρθρο του ο Κεχαγιόγλου: Δυο απλά πράγματα μονάχα δεν φαίνεται να σκέφτηκαν τα καλά μας λεξικά: πώς γίνεται να ήταν μενεξεδένια-μοβ τα κατά τεκμήριο μη «μαυρισμένα», «μελανιασμένα» ή εκ κατασκευής «παρδαλά» (σαν κι αυτά, ας πούμε, του τραγουδιστή David Bowie) καβαφικά μάτια, και πώς μπορεί να είναι μοβ ένας ανέφελος και καθαρός πρωινός ουρανός σε μεσογειακές παραλίες χωρίς χημικά ή άλλα νέφη.

Θα συμφωνήσω με τον Κεχαγιόγλου εν μέρει, αλλά όχι απόλυτα. Θέλω να πω, ο λόγος που τα λεξικά, μετά τον πόλεμο, άρχισαν να καταχωρούν σημασία «μαβής = μοβ» δεν είναι η ανευθυνότητα και η επιπολαιότητα των λεξικογράφων.

Είναι ότι πολλοί ομιλητές της ελληνικής, που δεν ήξεραν τουρκικά, ακούγοντας να γίνεται αναφορά σε μαβί χρώμα, αλλά σε φράσεις όπου δεν είναι αυτονόητο ότι πρόκειται για μπλε (δηλ. όχι «μαβιά θάλασσα» αλλά, ας πούμε, «μαβί πουκάμισο», «μαβιά γραβάτα»), λόγω της ηχητικής ομοιότητας του «μαβί» με το «μοβ» σκέφτηκαν ότι το «μαβής» είναι εξελληνισμός του «μοβ» (που γράφεται στα γαλλικά mauve, και ετυμολογείται από το λατ. malva = μολόχα).

Έτσι, κάποιοι που ήξεραν τουρκικά ή είχαν ακούσει τη λέξη μαβής στα κατάλληλα συμφραζόμενα θεωρούσαν ότι μαβής = γαλάζιος (η «σωστή» σημασια) ενώ κάποιοι άλλοι θεωρούσαν ότι μαβής = μοβ (η «λάθος» σημασία). Βάζω εισαγωγικά διότι, από ένα σημείο και μετά, δεν μπορούμε να μιλάμε για «λάθος σημασία».

Οπότε, τα μεταπολεμικά λεξικά απλώς κατέγραψαν τη σημασία που είχε η λέξη τουλάχιστον για ένα μέρος των φυσικών ομιλητών της γλώσσας, άρα καλά έκαναν. Και παράλληλα κατέγραφαν και τη σημασία που είχε η λέξη για ένα άλλο μέρος των ομιλητών της γλώσσας, γι’ αυτό και συνήθως βλέπουμε να δίνουν και τη σημασία μοβ αλλά και τη σημασία γαλάζιος ή βαθυγάλαζος.

Εικάζω ότι οι συντάκτες του λεξικού Μπαμπινιώτη, το οποίο ξέρουμε ότι συνεχώς αναθεωρείται (και αυτό είναι καλό), είδαν το άρθρο του Γ. Κεχαγιόγλου και τροποποίησαν το λήμμα στις επόμενες εκδόσεις του λεξικού, προτάσσοντας τη σημασία «γαλάζιος» ώστε να είναι φιλολογικά σωστοί.

Λεξικογραφικά όμως; Ποιο χρώμα είναι σήμερα για τον Έλληνα ομιλητή, το μαβί;

Η Μάρω Δούκα γράφει (στο Έλα να πούμε ψέματα, 2016): Άνοιξε αμέσως την ντουλάπα με τα παλιά, κι είδε το μαύρο ολομέταξο να κρέμεται ανεξίκακο στη θέση του, δίπλα στο άλλο, το πένθιμο μαβί, καθόλου δεν σου πάει το μαβί, είχε αντιδράσει η μάνα της, είσαι μελαχρινή και σ’ αρρωσταίνει…

Εδώ σαφώς πρόκειται για μενεξεδί, δεν συμφωνείτε; Όχι για μπλε, δεν είναι πένθιμο το μπλε.

Δεν θα έλεγα ότι «κάνει λάθος» η Μάρω Δούκα. Χρησιμοποιεί τη λέξη με μια σημασία που έχει πράγματι το 2010, που δεν είναι ίδια με τη σημασία που είχε το 1910, όταν τη χρησιμοποίησε ο Καβάφης.

Εσείς ποια γνώμη έχετε; Ποιο χρώμα είναι για σας το μαβί; Μοβ ή γαλάζιο (σε κάποια απόχρωσή του); Ή και τα δύο;