Το ραδιόφωνο του ραδιούργου

Το ραδιόφωνο το λέμε ράδιο στην καθομιλουμένη. Όμως ράδιον στα αρχαία ελληνικά σήμαινε «εύκολο», που ίσως μας φέρνει στο νου το ρητό «φύσιν πονηράν μεταβαλείν ου ράδιον», που το μαθαίναμε στο σχολείο -ου ράδιον αλλά τηλεόρασις, είχε πει κάποτε κάποιος χαριτολογώντας.

Τις προάλλες πήρα μέιλ από έναν αναγνώστη του ιστολογίου, που είναι φυσικός, στη σύνταξη, ο οποίος με ρώτησε, ακριβώς, αν υπάρχει σχέση ανάμεσα στο αρχαίο ελληνικό «ράδιος» και στο ραδιόφωνο, παραθέτοντάς μου μια ανάρτηση στη Λεξιλογία, που του είχε στείλει κάποιος φίλος του.

Η εν λόγω ανάρτηση είναι η εξής:

Μια προσεκτική εξέταση με οδήγησε στις εξής παρατηρήσεις:

Η λέξη «Ράδιο» και τα σχετικά παράγωγα μάλλον έχουν Ελληνική προέλευση. Η σειρά είναι κάπως έτσι:

«Ράδιος» σημαίνει «εύκολος». Το καμπύλο σχήμα είναι ομαλό, εύκολο (δηλ. ράδιον) να διανυθεί σε σύγκριση με ένα σχήμα που έχει γωνίες. Κάθε καμπύλο σχήμα έχει μιά «ακτίνα» καμπυλότητας που αντιστοιχεί, σε διαφορικό (ds), τουλάχιστο, τμήμα της καμπύλης. Στα λατινικά η ακτίνα είναι “Radius” και ανάλογα σε διάφορες λατινογενείς γλώσσες. Από εκεί οι λέξεις Radiation (ακτινοβολία), Rad ακτίνιο, (μονάδα μέτρησης γωνίας), Γερμανικά Rad (ακτίνα τροχού και τροχός). Και το στοιχείο Radio ονομάστηκε έτσι γιατί ακτινοβολεί.

(Είναι χαρακτηριστικό οτι οι ‘Ελληνες τεχνίτες μιλάνε για «ράδιο» όταν θέλουν να εκφράσουν τη στρογγυλεμένη γωνία.)

Κατά μήκος της ακτίνας διαδίδεται ενέργεια και μάλλιστα η μορφή του «μετώπου» ενέργειας είναι σφαιρική (σε ομογενές και ομότροπο μέσο διάδοσης). Αυτή η διαδικασία είναι η ακτινοβολία. (Radiation).

Το ραδιόφωνο βασίζεται επάνω στην ακτινοβολία των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων, γιαυτό και το όνομά του «Radio» σχεδόν σε όλες τις λατινογενείς γλώσσες (για τις άλλες δεν γνωρίζω).

Από την ίδια ρίζα προέρχεται και το θέμα «Rad-» με την έννοια της ρίζας. (Η ρίζα έχει ένα κέντρο στη βάση του φυτού και εκτείνεται ακτινωτά προς το έδαφος.) Λατινικά Radix, Αγγλικά Radical, Eradicate, Radish, κλπ. Πιθανολογώ ότι και το Ραδίκι έχει την ίδια προέλευση.

Η τοποθέτηση αυτή ξεκινά από την αφετηρία ότι το λατινικό radius (απ’ όπου προέρχεται τόσο το ραδιόφωνο όσο και το χημικό στοιχείο ράδιο) είναι δάνειο από το ελληνικό ράδιον (που θα πει εύκολο).

Όπως είχα απαντήσει τότε στη Λεξιλογία, το λατινικό radius = ακτίνα σήμαινε διάφορα συγκεκριμένα πράγματα στην αρχή, π.χ. βέργα, οπότε είναι εντελώς απίθανο να προέρχεται από μια ελληνική λέξη αφηρημένης σημασίας. Το συνηθισμένο στην ετυμολογία είναι ότι προχωράμε από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο. Ας πούμε, η λέξη «κέντρον» σήμαινε «αιχμή, αγκάθι, σπιρούνι, κεντρί» και άλλα συγκεκριμένα πράγματα πριν πάρει τις αφηρημένες σημασίες που ξέρουμε σήμερα.

Στην ίδια ανάρτηση ο Νίκος Λίγγρης είχε απαντήσει: Κανένα σύγχρονο και σοβαρό ετυμολογικό λεξικό δεν έχει σιγουριά για την προέλευση του λατινικού radius. Είναι βέβαιο ότι πολλοί ετυμολόγοι θα μπήκαν στον πειρασμό να κάνουν τις ίδιες σκέψεις με εσένα, αλλά προφανώς δεν βρήκαν πουθενά τέτοιες συνδέσεις σαν αυτές που αναφέρεις, οπότε θα πρέπει να αντιληφθείς ότι η θεωρία είναι αποκλειστική δική σου (και καλό θα είναι να μείνει αποκλειστικά δική σου και να μην την πολυμοιράζεσαι).

Έχει κι άλλα επιμέρους λάθη το σημείωμα πιο πάνω, ας πούμε ότι το γερμανικό Rad (τροχός) δεν προέρχεται με δανεισμό από τα λατινικά αλλ’ ανάγεται σε παλαιογερμανική ρίζα. Και ενώ το ραδίκι όντως προέρχεται απο το λατινικό radix (ρίζα), δεν είναι πιθανό ότι το radix και το radius συνδέονται ετυμολογικά.

Όμως, το ελαφρώς πορτοκαλίζον (από τον Γκας Πορτοκάλος) σημείωμα της Λεξιλογίας μου δίνει την ευκαιρία να πω μερικά πράγματα για το ελληνικό ράδιο. Το αρχαίο, που βέβαια δεν σήμαινε ραδιόφωνο.

Να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Το επίθετο ράδιος (ῥᾴδιος στα αρχαία) προέρχεται από το επίρρημα ρα = εύκολα και το παραγωγ. τέρμα «-ίδιος» (πχ αιφν-ίδιος). Τα συνηθέστερα παραθετικά του ήταν ῥᾴων, ῥᾷστος. Ράδιος σήμαινε εύκολος, και συχνά το βρίσκουμε σε φράσεις «ράδιον εστί…» (είναι εύκολο να…) όπου το ρήμα συχνά παραλείπεται όπως στο γνωμικό που είδαμε στην αρχή (φύσιν πονηράν μεταβαλείν ου ράδιον) αλλά και σε άλλα, πχ «χαλεπόν το ποιείν, το δε κελεύσαι ράδιον».

Ειχε και αρνητική χροιά ο ράδιος, όταν χρησιμοποιόταν με την έννοια «απερίσκεπτα, ελαφρά τη καρδία» -όπως λέμε στη σημερινή γλώσσα «εύκολο είναι να το λες…»

Η λέξη δεν έχει επιβιώσει στα σημερινά ελληνικά, αλλά από το επίρρημα ρα έχουμε κάμποσες επιβιώσεις στη σημερινή γλώσσα.

Η ραστώνη, ας πούμε, που ταιριάζει με το καλοκαίρι, προέρχεται από το υπερθετικό ράστος. Έχουμε αφιερώσει άρθρο σ’ αυτή την ωραία λέξη, από το οποίο ξεσηκώνω μερικά:

Στην αρχαιότητα, είχε σημασίες αρχικά και κυρίως θετικές. Σήμαινε την ευκολία, την απαλλαγή από κάτι οχληρό ή δυσάρεστο, την ανακούφιση από τον πόνο. Ραστώνη της πόσεως, στο πλατωνικό συμπόσιο, είναι η ανακούφιση από τις συνέπειες της οινοποσίας. Η λέξη πήρε επίσης τη σημασία του ελεύθερου χρόνου, αλλά σταδιακά εμφανίστηκαν και αρνητικές σημασίες, ήδη από τα χρόνια του Πλάτωνα, της νωχέλειας και της νωθρότητας δηλαδή, κι έτσι ο Δημοσθένης θεωρούσε ότι «η καθ’ημέραν ραστώνη και ραθυμία» των συμπολιτών του ήταν ανεπίτρεπτη μπροστά στην (καθιαυτού) μακεδονική απειλή.

Ραστώνη και ραθυμία, λέει ο Δημοσθένης, και μας φέρνει μιαν ακόμα λέξη σημερινή που ανάγεται στο αρχαίο ρα. Ράθυμος στα αρχαία παράγεται από ρα + θυμός, μια λέξη πολυσήμαντη στα αρχαία, μια και αρχικά σήμαινε την ψυχή, την καρδιά, την έδρα των συναισθημάτων. Ράθυμος λοιπόν ήταν αρχικά ο ανέμελος, αυτός που ενεργεί «ελαφρά τη καρδία», ο απερίσκεπτος και στη συνέχεια πήρε τη σημασία του νωθρού, του οκνηρού, που την έχει και σήμερα.

Και για να τριτώσουμε τις λέξεις από ρα-, η λέξη του τίτλου, ο ραδιούργος, επίσης παράγεται από το ρα  και από το ράδιος. Η αρχική μορφή είναι «ραδιουργός» (με υπογεγρ. στο α) και σήμαινε αυτόν που κάνει κάτι εύκολα αλλά απρόσεχτα, τον αμελή ή τον τσαπατσούλη. Λέει ας πούμε ο Αριστοτέλης ότι «καὶ τὸ φιλογέλοιον εἶναι καὶ τὸ φιλοσκώπτην καὶ φιλευτράπελον, καὶ τὸ ῥᾳδιουργὸν εἶναι ἐν τοῖς λόγοις καὶ ἐν τοῖς ἔργοις». Στην ελληνιστική εποχή παίρνει τη σημασία του πονηρού και του μηχανορράφου, δηλαδή τη σημερινή σημασία. Έτσι ο Φίλων ο Ιουδαίος γράφει: «οἱ μὲν γὰρ τὸν μειρακιώδη τῶν ἀσώτων, ἄτιμον, ἀποκήρυκτον, αἰσχρὸν βίον ἐζήλωσαν ἐπὶ
γήραος οὐδῷ, οἱ δὲ τὸν πανοῦργον καὶ συκοφάντην καὶ ῥᾳδιουργόν».

Οι αρχαίοι είχαν τον τύπο «ραδιουργός» λοιπόν, και ο τύπος αυτός επικρατεί έως και τα βυζαντινά χρόνια. Το ανέβασμα του τόνου, κατ’ αντιστοιχία με τα πανούργος, κακούργος εμφανίζεται στα βυζαντινά χρόνια, χωρίς να κυριαρχεί. Ο Μπαμπινιώτης στο ετυμολογικό του λέει ότι το ανέβασμα του τόνου εμφανίζεται ήδη στον Ξενοφώντα, αλλά το απόσπασμα που παραθέτει έχει τον τύπο «ραδιουργότεραι», που στα δικά μου μάτια μου φαίνεται ότι μπορεί να προέρχεται εξίσου από το ραδιούργος ή το ραδιουργός! Και πράγματι στην τελευταία έκδοση του γενικού λεξικού του, ο Μπ. διορθώνει το λάθος και μας λέει ότι ο τύπος «ραδιούργος» είναι μεσαιωνικός.

Οπότε, αφού το ραδιουργός είναι αρχαίο και το ραδιούργος νεότερο, παύει να έχει ισχύ αξιώματος η άποψη ορισμένων ότι όλα τα κακόσημα είναι σε -ούργος, άρα δεν πρέπει να λέμε «χειρούργος» αλλά «χειρουργός». Όμως αυτό είναι άλλη ιστορία.

Όσο για το ραδιόφωνο, όπως και το χημικό στοιχείο ράδιο, όπως και όλα τα σύνθετα, από τη ραδιαισθησία έως τη ραδιοχρονολόγηση, όλα ανάγονται σε τελική ανάλυση στο λατινικό radius, άλλα μέσω του αγγλικού radiant energy του Φαραντέι (1816) και άλλα μέσω του νεολατινικού radium, όπως ονόμασαν οι Κιουρί το στοιχείο που ανακάλυψαν το 1898. Κάποιαν άλλη φορά θα πρέπει να πούμε περισσότερα για το ραδιόφωνο, αλλά «ου ράδιον» να το κάνουμε σήμερα!