Ασθενής και οδοιπόρος – Λέξεις του 1821, στην ΕφΣυν

Eδώ και λίγο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω, κάθε Τετάρτη, ένα άρθρο στην Εφημερίδα των Συντακτών, στη στήλη «Μέσα στις λέξεις».

Χτες δημοσιεύτηκε το έκτο άρθρο μου, αλλά βεβαίως δεν θα το ανεβάσω εδώ σήμερα, σκοπός είναι να αγοράζεται η εφημερίδα. Εδώ τα άρθρα τα δημοσιεύω με χρονοκαθυστέρηση. Τα τρία πρώτα τα δημοσίευσα πριν από 15 μέρες περίπου, σήμερα δημοσιεύω τα δύο επόμενα, το χτεσινό θα το βάλω σε λίγες μέρες μόνο του, διότι θέλω να το αναπτύξω περισσότερο. 

Και τα δύο σημειώματα που θα δούμε σήμερα είχαν χαρακτήρα επικαιρικό. Το πρώτο  το έβαλα με το ξεκίνημα της Σαρακοστής και έχει θέμα την προσπάθεια να εξηγηθεί η παροιμιώδης φράση «Ασθενής και οδοιπόρος αμαρτίαν ουκ  έχει» με τρόπο διαφορετικό από αυτόν που όλοι καταλαβαίνουμε, ένα θέμα για το οποίο έχουμε κατ’ επανάληψη βάλει άρθρο στο ιστολόγιο. Αυτό θα το βάλω όπως δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα. 

Το δεύτερο σημείωμα, «Λέξεις του Εικοσιένα» το έβαλα με  την ευκαιρία της 25ης Μαρτίου και βέβαια είναι παρμένο από τον πρόλογο του βιβλίου μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων. Εδώ το επεκτείνω ελάχιστα, κυρίως επειδή στη συζήτηση στο Φέισμπουκ, όπου έβαλα το απόσπασμα που βλέπετε κι εδώ, έγιναν κάποιες ενδιαφέρουσες συμπληρώσεις. 

1.

Ασθενής και οδοιπόρος -ή μήπως διπόρος;

Μπήκαμε αισίως στη Σαρακοστή· κάποιοι νηστεύουν αυτή την περίοδο, είτε συστηματικά είτε επιλεκτικά, άλλοι όχι. Όμως όλοι σχεδόν, νηστεύοντες και μη, ξέρουμε την παροιμιώδη φράση «ασθενής και οδοιπόρος αμαρτίαν ουκ έχει», που εξαιρεί από τη νηστεία όσους ασθενούν κι όσους ταξιδεύουν· η λογική της εξαίρεσης των οδοιπόρων ήταν ότι, τον καιρό που πλάστηκε η φράση, που δεν είναι πάντως αρχαία ή βυζαντινή, ο ταξιδιώτης δεν είχε τη δυνατότητα να επιλέξει φαγητό, στο πανδοχείο όπου θα διανυκτέρευε.

Εδώ και μερικά χρόνια κυκλοφορεί στο Διαδίκτυο η άποψη ότι η φράση αυτή είναι παρεφθαρμένη, και ότι το σωστό είναι «ασθενής και διπόρος». Άλλοι έχουν προτείνει άλλες λέξεις αντί για τον οδοιπόρο: ωδιπόρος, ωδειπόρος, ωδυπόρος. Υποτίθεται πως όλες αυτές οι λέξεις (διπόρος, ωδιπόρος, ωδειπόρος κτλ.) σημαίνουν την εγκυμονούσα ή τη θηλάζουσα γυναίκα.

Στην πραγματικότητα, όλες αυτές οι λέξεις είναι ανύπαρκτες. Δεν θα τις βρείτε ούτε στα σημερινά λεξικά, ούτε στα λεξικά της αρχαίας, ούτε στο Thesaurus Linguae Graecae (TLG) που αποθησαυρίζει το σύνολο της αρχαίας και βυζαντινής γραμματείας. Ακόμα, δεν είναι κανονικά σχηματισμένες. Ας πούμε, στα αρχαία ο τόνος ανεβαίνει στη σύνθεση, οπότε θα ήταν δίπορος, λέξη που σημαίνει τον τόπο που έχει δυο περάσματα.

Όπως άλλωστε έγραψε ο μακαριστός μητροπολίτης Ηλείας Γερμανός, σε άρθρο του που εύκολα μπορείτε να βρείτε ολόκληρο μέσω Γκουγκλ:

Τελευταίως εμφανίζονται κάποιοι θεολογικοφιλολογούντες, οι οποίοι ανεκάλυψαν τάχα ότι αυτό που λέει και κατανοεί ο λαός μας αιώνες τώρα διά την νηστείαν, ακολουθώντας την Κανονική παράδοσι των πατέρων μας, ότι δηλαδή «ασθενής και οδοιπόρος αμαρτίαν ουκ έχει», είναι τάχα λανθασμένον και ότι το ορθόν είναι να λέμε και να γράφωμε «ασθενής και ωδει(ι) πόρος (ή διπόρος) αμαρτίαν ουκ έχει».

Και συνεχίζοντας ο σεβασμιότατος εκθέτει αναλυτικά για ποιο λόγο η λαϊκή παροιμία αναφέρεται όντως σε οδοιπόρους: αφενός ότι οι λέξεις ωδειπόρος, ωδιπόρος κτλ. δεν υπάρχουν σε κανένα λεξικό και αφετέρου ότι η εξαίρεση των οδοιπόρων είναι σύμφωνη και με τους ιερούς κανόνες και με την παράδοση της εκκλησίας.

Γιατί όμως εμφανίστηκαν, τα τελευταία 20 χρόνια, αυτές οι «αναθεωρητικές» απόψεις;

Αφενός, κάποιοι συγχέουν την πίστη με την αυστηρότητα, οπότε θέλουν να μειώσουν τις εξαιρέσεις στη νηστεία. Αφετέρου, κάποιοι που θεωρούν ότι είναι μορφωμένοι πάνω από τον μέσο όρο, αρέσκονται στο να ανακαλύπτουν «λάθη» σε λόγιες ή μη εκφράσεις που τις λέει όλος ο κόσμος, ώστε οι ίδιοι να αυτοεπιβεβαιώνονται, ότι τάχα ξέρουν (αυτοί και μόνο!) την αλήθεια που αγνοεί η… πλέμπα.

Κάτι παρόμοιο, άλλωστε, ισχύει και με την κοινότατη φράση «και πράσινα άλογα», για την οποία κάποιοι διατείνονται ότι είναι τάχα λάθος, παραφθορά της (ανύπαρκτης) «πράσσειν άλογα».

Αλλά αυτό θα το δούμε σε άλλο άρθρο. Προς το παρόν, ας θυμηθούμε και την άλλη φράση, που καταντάει επίκαιρη στις μέρες μας: Νηστεύει ο δούλος του Θεού, γιατί φαΐ δεν έχει.

2. Λέξεις του Εικοσιένα

Προχτές γιορτάσαμε την επέτειο της Επανάστασης του 1821, ταιριάζει λοιπόν να της αφιερώσουμε το σημερινό άρθρο.

Αν μελετήσετε τον Μακρυγιάννη ή άλλα κείμενα της εποχής, θα συναντήσετε πολλές λέξεις που δεν χρησιμοποιούνται πια και είναι άγνωστες στους περισσότερους σημερινούς αναγνώστες· ας πούμε, ζαϊρές ήταν τα τρόφιμα (τουρκ. zahire) ενώ τζεπχανές τα πολεμοφόδια (cephane).

Πολλές λέξεις έχουν διατηρηθεί, αλλά με κάπως αλλαγμένη σημασία. Συμβαίνει συχνά, όταν οι δάνειες λέξεις αντικατασταθούν από μιαν αυτόχθονη λέξη που έχει και θεσμική υποστήριξη, άρα και καθιέρωση, να μετατοπίζεται η σημασία τους, σχεδόν πάντα προς το αρνητικό· είναι η λεγόμενη δείνωση των δανείων.

Έτσι, το μπαϊράκι ήταν η σημαία γενικώς, αλλά σήμερα λέμε «σήκωσε μπαϊράκι» για κάποιον που απειθάρχησε ή εξεγέρθηκε· το τερτίπι ήταν το σχέδιο, η μέθοδος, χωρίς να έχει πάντοτε τη σημασία του τεχνάσματος, της πονηριάς, που σήμερα είναι αναπόσπαστο στοιχείο της λέξης· το ασκέρι δεν δηλώνει πια τμήμα στρατού, αλλά όχλο ή άτακτο πλήθος· σήμερα ο λουφές είναι η απολαβή που αποκτάται αθέμιτα, με τρόπο επιλήψιμο, ενώ για τα παλικάρια του Εικοσιένα λουφές ήταν απλώς ο μισθός τους, και τον διεκδικούσαν χωρίς να ντρέπονται. Σουλτάνο δεν έχουμε πια, αλλά μιαν αυθαίρετη εντολή συνεχίζουμε να τη χαρακτηρίζουμε φιρμάνι. Παρόμοια, το μπουγιουρντί είναι το επίσημο έγγραφο που κρύβει κάποιο δυσάρεστο νέο π.χ. από την εφορία, ενώ το χαράτσι αναβιώνει κάθε φορά που ένας φόρος θεωρείται άδικος ή δυσβάστακτος.

(Να προσθέσω εδώ ότι ο ζαϊρές, που τον  ανέφερα στην  αρχή λέγοντας ότι σήμαινε τα τρόφιμα, ιδίως δε την τροφοδοσία του στρατού ή τα αποθέματα πολιορκούμενης πόλης, επιβιώνει και σήμερα σε διαλέκτους. Έτσι, ζαϊρέ στην επαρχία Δομοκού ονόμαζαν τη γαρνιτούρα ενός πιάτου π.χ. στο μοσχαράκι με πιλάφι το πιλάφι ήταν ο ζαϊρές, ενώ στην Κεντρική Μακεδονία ζαϊρές είναι η σάλτσα και στα χωριά των  Ιωαννίνων το σχετικά υγρό μέρος του φαγητού, πχ στο γιουβέτσι ζαϊρές είναι το υπόλοιπο εκτός του κρέατος).

Άλλες λέξεις, που αφορούν κυρίως αξιώματα του οθωμανικού κράτους, έχουν πάρει μεταφορικές σημασίες και ζουν και στη φρασεολογία μας. Κάποιος που φέρεται δεσποτικά ή ζει πλουσιοπάροχα ζει σαν αγάς· αν καλοπερνάει, περνάει μπέικα ή ζει σαν πασάς, συχνά μάλιστα σαν πασάς στα Γιάννενα, από τη φήμη του Αλή Πασά· ο τσαούσης είναι όχι ο ταπεινός υπαξιωματικός αλλά κάποιος πεισματάρης, απαιτητικός και δυναμικός άνθρωπος· κι όταν κάποιος χώνεται απρόσκλητος στις υποθέσεις μας ή σε μιαν αντιδικία μας, μπορούμε να του πούμε «δεν σε βάλαμε δερβέναγα» ή «κεχαγιάς στο κεφάλι μας θα μπεις;».

Κάποιοι όροι της εποχής επιβιώνουν μόνο σαν επώνυμα: Μπαϊρακτάρης (ο σημαιοφόρος), Μπίμπασης (ο χιλίαρχος), Χαρατσάρης ή Χαρατσής (ο φοροεισπράκτορας), Αγιουτάντης (ο υπασπιστής),  Βεκίλης (ο αντιπρόσωπος), Ζαΐφης (ο άρρωστος), Ζαμπούνης (ο καχεκτικός, αδύνατος), Κεφίλης (εγγυητής), Κοντόσης (προαγωγός), Μουσελίμης (τοπικός διοικητής), Σούμπασης (αξιωματούχος με αστυνομικά καθήκοντα), Μπεϊζαντές ή Βεϊζαδές (ο γιος του μπέη) κτλ.

Και οι μέθοδοι πολέμου του Εικοσιένα έχουν αφήσει ίχνη: Καλό βόλι, είναι μια συνηθισμένη ευχή, τώρα ειρωνική, π.χ. πριν από τις φοιτητικές εξετάσεις· στο ποδόσφαιρο η αμυνόμενη ομάδα μπορεί να είναι «ταμπουρωμένη» στα καρέ της, ενώ αν οι επιτιθέμενοι προσπαθούν ανορθόδοξα να διασπάσουν την άμυνα λέμε ότι παίζουν «με γιουρούσια». Σε νεκρολογίες και απολογισμούς λέμε για κάποιον ότι «αγωνίστηκε από το δικό του μετερίζι». Να θυμηθούμε και την παροιμία «Βάστα Τούρκο να γεμίσω», που αναφέρεται στα παλιά, εμπροσθογεμή τουφέκια.

Διακόσια χρόνια μετά το ιδρυτικό γεγονός του νεοελληνικού κράτους, οι λέξεις του βρίσκονται ακόμα μαζί μας. Ακόμα τούτ’ η άνοιξη…