Η ξενοφοβία είναι ελληνική λέξη;

Ο τίτλος είναι παρμένος από πρόσφατο άρθρο του Πέτρου Παπακωνσταντίνου, που το βρήκα στη Γκάρντιαν, στα αγγλικά -δεν ξέρω αν είναι μετάφραση ελληνικού άρθρου ή αν γράφτηκε απευθείας στα αγγλικά. Βέβαια, ο τίτλος του άρθρου του Παπακωνσταντίνου, που αξίζει νομίζω να διαβαστεί έτσι κι αλλιώς, είναι διαφορετικός: Asylum is a Greek word – το άσυλο είναι ελληνική λέξη. Όμως, αμέσως μετά, ο Π.Π. προσθέτει: Xenophobia is another one.

Φυσικά, ο Παπακωνσταντίνου δεν λεξιλογεί, δεν γράφει άρθρο για τις ελληνικές λέξεις που πέρασαν στην αγγλική γλώσσα, το άρθρο του έχει θέμα τον φράχτη που θέλει να φτιάξει η κυβέρνηση στον Έβρο, και που -ελπίζω να κάνω λάθος, αλλά φοβάμαι πως όχι- τόσο θερμά (φαίνεται να) τον υποδέχτηκε η κοινή γνώμη, όσο κι αν οι περισσότεροι καταλαβαίνουν, θαρρώ, ότι με φράχτες δεν αντιμετωπίζεται ένα παγκόσμιας κλίμακας φαινόμενο που έχει βαθύτερα αίτια.

Στα σχόλια θα ήθελα τη γνώμη σας. Η δική μου γνώμη είναι πως ο φράχτης, αν δεν είναι απλό και άδολο προεκλογικό τερτίπι, κυρίως συμβολικό χαρακτήρα θα έχει -και προς τα μέσα και προς τα έξω. Κι έτσι θα καταφέρουμε τον πρωτότυπο άθλο να γίνουμε το πρώτο ξέφραγο αμπέλι που θα διαθέτει φράχτη, και μάλιστα ακριβοπληρωμένον. Ξέφραγο αμπέλι με φράχτη, δεν είναι και μικρό πράγμα.

Θα συνεχίσω όμως τα λεξιλογικά μου, παίρνοντας αφορμή από τη φράση του Π.Παπακωνσταντίνου, ότι η xenophobia είναι λέξη ελληνική. Εκείνος τη χρησιμοποίησε ως σχήμα λόγου, και καλά έκανε, αλλά εγώ θα σταθώ στην κυριολεξία της. Είναι λέξη ελληνική η ξενοφοβία; Φυσικά, τα δομικά της στοιχεία είναι ελληνικά, ξένος και φοβία, αλλά φτιάχτηκε η λέξη στα ελληνικά ή πρόκειται για εισαγωγή ελληνογενούς όρου, όπως το τηλέφωνο;

Στα αρχαία ελληνικά, ξενοφοβία δεν υπήρχε, ούτε στα μεταγενέστερα και τα μεσαιωνικά. Σύμφωνα με τα δυο μεγάλα λεξικά μας, στα ελληνικά η λέξη ήρθε ως δάνειο. Κατά το λεξικό ΛΚΝ (Τριανταφυλλίδη), η εισαγωγή έγινε είτε από το νεολατινικό xenophobia είτε από το γαλλικό xénophobie. Το λεξικό Μπαμπινιώτη λέει ότι πρόκειται για ελληνογενή ξένο όρο, που μπήκε στα ελληνικά από το αγγλ. xenophobia, κάτι που προσωπικά δεν το βρίσκω πολύ πιθανό δεδομένου ότι έως και τις αρχές του 20ού αιώνα η γαλλική ήταν η βασική πηγή από την οποία αντλούσε δάνεια η ελληνική.

Στα αγγλικά, η παλαιότερη ανεύρεση της λέξης στο OED, το λεξικό της Οξφόρδης, είναι από το 1909 (και μάλιστα ως xenophoby). Ωστόσο, το Merriam-Webster δίνει ως παλαιότερη ανεύρεση το 1903, χωρίς όμως παράθεμα, ενώ το etymonline.com συμφωνεί με το 1903 και λέει ότι παλιότερα (περί το 1884) σήμαινε «αγοραφοβία». Το κακό είναι ότι δεν τεκμηριώνουν τον ισχυρισμό τους με παραθέματα, όπως κάνει το OED.

Στα γαλλικά πάλι, σύμφωνα με το λεξικό του ATILF, του μηχανοργανωμένου θησαυρού της γαλλικής γλώσσας, η λέξη κατά πάσα πιθανότητα φτιάχτηκε την εποχή της υπόθεσης Ντρέιφους, γύρω στο 1900, και η πρώτη γνωστή καταγραφή της είναι στο μυθιστόρημα του μεγάλου ουμανιστή Ανατόλ Φρανς «Monsieur Bergeret à Paris», όπου εμφανίζεται η φράση demagogues misoxènes, xénophobes, xénoctones et xénophages, που κατά σύμπτωση απαρτίζεται ολόκληρη από λέξεις ελληνικές ή ελληνογενείς, σ’ ένα εντυπωσιακό κρεσέντο: δημαγωγοί μισόξενοι, ξενόφοβοι, ξενοκτόνοι, ξενοφάγοι!

Επειδή στο Διαδίκτυο υπάρχουν πολλά καλούδια, βρήκα κι ένα επιστημονικό άρθρο που αναλύει ακριβώς τη γένεση της λέξης, με τίτλο Naissance d’un mot grec en 1900. Anatol France et les xénophobes (ο λίκνος παραπέμπει στην πρώτη σελίδα του άρθρου, για τις υπόλοιπες πρέπει να προχωρήσετε με το βελάκι). Το μυθιστόρημα αυτό κυκλοφόρησε το 1901 και η γαλλική λέξη πρωτομπήκε σε γαλλικό λεξικό στο Λαρούς του 1904-1907.

Επομένως, εκ πρώτης όψεως το πρόβλημα της χρονολόγησης έχει λυθεί ικανοποιητικά και μάλιστα έχουμε την τύχη να μπορούμε να αποδώσουμε τον όρο σε έναν διάσημο συγγραφέα. Όλα ωραία, μόνο που… μας τα χαλάει ο Κουμανούδης. Διότι ο Στέφανος Κουμανούδης, στα τέλη του 19ου αιώνα, κατέγραφε όλους τους νεολογισμούς που συναντούσε σε εφημερίδες και άλλα έντυπα -και τους συγκέντρωσε στην Συναγωγή νέων λέξεων υπό των λογίων πλασθεισών… που κυκλοφόρησε το 1900. Σε αυτήν λοιπόν τη Συναγωγή, ο Κουμανούδης καταγράφει λέξη «ξενοφοβία» στην εφημ. Ακρόπολις στις 11 Σεπτεμβρίου 1887, δηλαδή πολύ παλιότερα από την πιθανολογούμενη γέννηση της λέξης στα γαλλικά το 1901 από τον Ανατόλ Φρανς.

Συγκεκριμένα, η λέξη βρίσκεται σε ανταπόκριση “ειδικού ανταποκριτού” από το Βουκουρέστι, στην οποία επικρίνονται οι συντάκτες της “υπουργικής” (νομίζω εννοεί προσκείμενη στην κυβέρνηση) εφημερίδας Unirea, ότι “πάσχουσι υπό ξενοφοβίας” διότι δημοσιεύουν άρθρα πότε εναντίον των Ελλήνων της Ρουμανίας, πότε εναντίον των Γερμανών της χώρας κτλ. Όμως, όπως βρήκε εκλεκτός φίλος στα σχόλια, υπάρχει και ακόμα παλιότερη ανεύρεση του όρου «ξενοφοβία», σε βιβλίο του Αριστείδη Δόσιου από το 1869.

Δυστυχώς δεν έχω πρόσβαση στο σώμα της Ακρόπολης του 1887 ώστε να δω πώς χρησιμοποιείται η λέξη, αλλά ο Κουμανούδης είναι γενικά πολύ αξιόπιστη πηγή.

Δεν ισχυρίζομαι ότι η γαλλική και η αγγλική λέξη είναι…  δάνεια από την νεοελληνική, όμως η καταγραφή της λέξης «ξενοφοβία» στον Κουμανούδη σημαίνει δύο τινά: ή ότι υπάρχει μια τεράστια λεξικογραφική τρύπα στη γαλλική και την αγγλική λεξικογραφία και οι λέξεις xenophobia, xénophobie υπήρχαν σε ευρεία χρήση (τόσο ευρεία ώστε να γίνει δανεισμός) στα αγγλικά και τα γαλλικά από το 1880 ή και νωρίτερα αλλά δεν λεξικογραφήθηκαν παρά μόνο το 1900, ή, πράγμα που θεωρώ πολύ πιθανότερο, ότι πρόκειται για ανεξάρτητους σχηματισμούς στην ελληνική και στη γαλλική γλώσσα, πάνω στο καθιερωμένο πατρόν Χ + φοβία/phobie. Ο άγνωστος Έλληνας δημοσιογράφος του 1887 σχημάτισε την ξενοφοβία, πάνω στις άλλες -φοβίες, ανεξάρτητα από τον Ανατόλ Φρανς (ή τον όποιο Γάλλο προϋπήρξε) του 1900 που πήρε ως πρότυπο π.χ. το anglophobie (που μαρτυρείται από το 1840τόσο).

Επομένως, και μέχρι αποδείξεως του εναντίου, θα πρέπει να διορθωθεί η ετυμολογία της λέξης «ξενοφοβία» στα λήμματα των λεξικών Μπαμπινιώτη και ΛΚΝ και να σημειωθεί ότι δεν πρόκειται για δάνειο αλλά για λόγιο σχηματισμό. Και, τουλάχιστον προς το παρόν, η ξενοφοβία είναι ελληνική λέξη -και τώρα με τον φράχτη θα το εμπεδώσουμε.

Πριν κλείσω, επιστρέφω στο αγγλικό άρθρο του Π. Παπακωνσταντίνου, και επισημαίνω ένα ακόμα γλωσσικό. Λέει (σωστά) στο τέλος του άρθρου του ο αρθρογράφος ότι In this context, George Papandreou hopes his government will gain some points by stealing the clothes of the xenophobic right. Ομολογώ ότι πρώτη φορά συναντώ αυτή την έκφραση στα αγγλικά, αλλά βλέπω ότι υπάρχει, έστω κι αν είναι σπάνια -και, όπως καταλάβατε, χρησιμοποιείται όταν ένας πολιτικός ή ένα κόμμα υιοθετεί, σαν κίνηση τακτικής, τις θέσεις και το πρόγραμμα των αντιπάλων του. Αν γκουγκλίσετε, θα δείτε έναν τίτλο για τον Μπερλουσκόνι που «κλέβει τα ρούχα» των ρατσιστών.

Μόνο που στην προκειμένη περίπτωση, τα ρούχα είναι δηλητηριασμένα, σαν τον χιτώνα του Νέσσου.

demagogues misoxènes, xénophobes, xénoctones et xénophages