Ο μαστροπός λαός του Ρώμου Φιλύρα

Είναι πολύ συνηθισμένο ποιητές να απευθύνονται σε ποιήματά τους σε ομοτέχνους τους -έχει μάλιστα βγει και ανθολογία ποιημάτων που γράφτηκαν «από ποιητές για ποιητές» (με τον θαυμάσιο υπότιτλο «Χειραψία πάνω από την άβυσσο»).

Άλλοτε ο ποιητής αφιερώνει στον ομότεχνό του ολόκληρο το ποίημα, όπως π.χ. ο Κοτζιούλας στη Μαρία Πολυδούρη,  ή όπως διάφοροι ποιητές για τον Λαπαθιώτη, άλλοτε πάλι μέσα στο ποίημα υπάρχει ένας στίχος ή μια στροφή που μνημονεύει τον ομότεχνο.

Παράδειγμα ποιήματος αυτής της δεύτερης κατηγορίας είναι το πολύ γνωστό ποίημα «Υποθήκαι» του Κώστα Καρυωτάκη:

Όταν οι άνθρωποι θέλουν να πονείς,
μπορούνε με χίλιους τρόπους.
Ρίξε το όπλο και σωριάσου πρηνής,
όταν ακούσεις ανθρώπους.

Στο καταληκτικό τετράστιχο του ποιήματος, ο Καρυωτάκης απευθύνεται σε έναν βασανισμένο ομότεχνό του, βασανισμένος προς βασανισμένο δηλαδή:

Ασε τα γύναια και το μαστροπό
Λαό σου, Ρώμε Φιλύρα.
Σε βάραθρο πέφτοντας αγριωπό,
κράτησε σκήπτρο και λύρα.

Για να καταλάβουμε την αναφορά, πρέπει να ξέρουμε ότι ο Καρυωτάκης αναφέρεται σε ένα συγκεκριμένο ποίημα του Φιλύρα, το «Μοίρα άγει» όλο κι όλο δυο τετράστιχα:

Α, στο λαό πώς μ’έριξεν η μοίρα,
πώς μ’ έκρουσε στη θείαν ανατροφή
και μ’ άφησεν ο δύσμοιρος και πήρα
τη χλεύη, τη βρισιά και τη ντροπή.

Όχλε λαέ, βαρβάρων σπέρμα νόθο,
πού την βρίσκεις την κρίση και χτυπάς
στη ρίζα τον ακόρεστό μου πόθο.
Α, μαστροπέ, στην άβυσσο με πας!

Ο Καρυωτάκης διαβάζεται πάντοτε, επηρέασε επιδερμικά ή όχι γενιά ολόκληρη ποιητών, ο Φιλύρας πάλι έχει μισοξεχαστεί, όσο κι αν εξακολουθεί να έχει αναγνώστες. Πολλοί θεωρούν πως ο Φιλύρας είναι ο πρωτοπόρος του ελληνικού σουρεαλισμού και μάλιστα κατά τον Βάρναλη κατάφερε να απομακρύνει τη λογική από την ποίηση όχι αντιγράφοντας ξένα πρότυπα, αλλά από φυσικού του, εντελώς αβίαστα.

Αντιγράφω πάλι ένα (δυσεύρετο και δεν ξέρω αν είναι καταγραμμένο) άρθρο του Βάρναλη στην εφημερίδα Δημοκρατικός του 1950, όπου αντιδιαστέλλει Καρυωτάκη και Φιλύρα, που τους θεωρεί τους δυο σημαντικότερους ποιητές του μεσοπολέμου: Ο ένας [Καρυωτάκης] μισούσε τη ζωή, ο άλλος [Φιλύρας] την αγαπούσε. Αλλ’ όλη του η ζωή ήταν ο εαυτός του. Έξω απ’ τη φύση αγνοούσε τους ανθρώπους. Κι από τους ανθρώπους μονάχα τις γυναίκες αγαπούσε -κι αυτές της φαντασίας του. Ενώ ο Καρυωτάκης δεν έβλεπε πουθενά το ιδανικό. Τουναντίον τα μίκραινε και τα ξεγύμνωνε όλα από κάθε λάμψη -ακόμα και τις γυναίκες.

            Ο Φιλύρας ήταν ευχαριστημένος με τον εαυτό του. Μεγαλομανής, «γόης» και καταχτητής οραμάτων. Η ποίησή του κινιέται κατακόρυφα προς τα ύψη· και του Καρυωτάκη κάθετα προς τον τάφο.

Ιππότης θρυλικός απ’ τη Σεβίλλια,
τάχα μονάχα ο Ντον-Ζουάν εστάθη,
τόσων θριάμβων τρόπαιο, τα μαντίλια
των «χαίρε» στους Μεγάλους, τόσα πάθη.

Δεν είχε μια η Ανδαλουσία μαντήλια
σκεπασμένη, πολλές –ποιός να τις μάθει!–
μαύρες, ξανθές και καστανές, τα δείλια
παντέχουν μες στων σαλονιών τα βάθη.

Κι άλλες σε πύργο ερημικό, στους δρόμους
οι καταφρονεμένες που προσμένουν
το Μοιραίο, ανυπόταχτες σε νόμους

ζωής κακής κι εκείνες που πεθαίνουν
κατάδικες μιάς κλίσης απ’ αγάπη
κι απόδιωχτες από το σκληρό Σατράπη.

Ο Φιλύρας λεγόταν Γιάννης Οικονομόπουλος. Γεννήθηκε το 1888 στο Κιάτο, άρχισε να δημοσιεύει ποιήματα από πολύ νέος, πέθανε το 1942 στο Δρομοκαΐτειο, όπου έζησε τα τελευταία 15 χρόνια της ζωής του. Σε όσους τον επισκέπτονταν χάριζε με τις φούχτες ποιήματά του, βιαστικά γραμμένα σε κάθε λογής χαρτιά. Ήταν πηγαίο, ασυγκράτητο ταλέντο.

Έτσι και μες στα στήθια μου σα Γίγαντες παλεύουν
η φλόγα με τη σκέψη μου σε θλιβερό σκοπό
κι ωιμέ δεν ξέρω τι έχουνε, δεν ξέρω τι γυρεύουν.
Να με συντρίψουν θέλουνε, δεν ξέρω και πονώ

(το έγραψε δεκαπέντε χρονών, το 1903).

Πάρα πολλά του ποιήματα ήταν γραμμένα για γυναίκες, συνήθως ιδανικές, και πολλά έχουν ένα γυναικείο όνομα για τίτλο, όπως:

Μαφάλντα

Στη σκάλα εφάνης του μαρμάρινου μεγάρου
με το χρυσόυφο φόρεμα σαν πριγκηπέσσα
παραμυθιών, με το πουρπούλισμα ενός γλάρου
που στου πελάου την απλωσιά πετάει μέσα.

Σαν πλασμένη από μάρμαρο της Πάρου
φίνα κορμοστασιά, τρέμει η ανέσα
στο κοραλένιο χείλι, του λαβάρου
κύματα η φορεσιά σου -έγια λέσα.

Και στο χορό πετάς το σώμα ως τόπι·
τρεμουλάει το στήθος και σπαράζει
στης ορχήστρας το ρυθμικό μαράζι.

Από τα τζάμια φαίνονται άλλοι τόποι
και ταξιδεύει ο νους εκεί που μόνο
η ρέμβη βαλσαμώνει κάθε πόνο.

Ο Φιλύρας ήταν εύκολος στόχος για την πρόγκα των Αθηναίων της δεκαετίας του 1920. Έλεγε πως είναι απόγονος βυζαντινών αυτοκρατόρων και αρραβωνιαστικός της πριγκίπισσας Ιολάνδης, είχε ιδρύσει το Φεμινιστικό Κόμμα Ελλάδος και έστελνε ανακοινώσεις στις εφημερίδες ως Αρχηγός της Έκτης Καταστάσεως. Αν αυτά τα πίστευε όντως ή αν το έκανε μόνο και μόνο για την πλάκα δεν θα το μάθουμε ποτέ, αλλά τα σύνορα της φαντασίας με την πραγματικότητα δεν ήταν πολύ καθαρά. Ένα περιστατικό από τη ζωή του μου φαίνεται χαρακτηριστικό. Κάποτε ήταν στο στρατό, ανθυπολοχαγός-αρχειοφύλαξ. Παραπονιόταν ότι το φαγητό στη λέσχη των κατώτερων αξιωματικών δεν ήταν τόσο καλό όσο στη χωριστή αίθουσα των ανώτερων. Μια και δυο, πάει σε ένα στρατιωτικό ραφτάδικο, αγοράζει επωμίδες συνταγματάρχη, ξηλώνει τις δικές του και τις ράβει στη στολή του. Οπότε, πηγαίνει στη Λέσχη (στο σημερινό Άττικα), και στρώνεται στην καλή αίθουσα. Για κακή τύχη, σε λίγο ήρθε ένας αληθινός συνταγματάρχης, ο φρούραρχος Αθηνών, και του κίνησε την περιέργεια αυτός ο άγνωστος ομοιόβαθμός του που ούτε καν τον χαιρέτησε. Ο φρούραρχος φώναξε τον φαντάρο της υπηρεσίας να τον ρωτήσει ποιος είναι ο άγνωστος. Κάπου εκεί κατάλαβε ο Φιλύρας ότι κάτι δεν πάει καλά, πλήρωσε βιαστικά και σηκώθηκε να φύγει, αλλά ο φρούραρχος άφησε το φαΐ του στη μέση και τον ακολούθησε. Κατεβαίνοντας στο δρόμο, ο Φιλύρας το έβαλε στα πόδια -στο κατόπι ο φρούραρχος, και οι διαβάτες είδαν το σπάνιο θέαμα να κυνηγιούνται ξεσκούφωτοι δυο συνταγματαρχαίοι στην οδόν Πανεπιστημίου!

Μ’ αυτά και μ’ αυτά, χαμός γινόταν κάθε φορά που εμφανιζόταν ο Φιλύρας στα Δαρδανέλλια, όπως λεγόταν η περιοχή στην αρχή της Πανεπιστημίου (στο ύψος της Βουκουρεστίου και της Κριεζώτου) όπου τα δυο μεγάλα αντικρινά καφενεία, Γιαννάκη και Ντορέ. Ο καθένας, για να κάνει το κομμάτι του στην παρέα του, θεωρούσε απαραίτητο να πειράξει τον Φιλύρα λέγοντάς του κάτι για το Βυζάντιο -και να τον βρίσει αν δεν έπαιρνε απάντηση. Έχω μάλιστα την αίσθηση ότι λίγο-πολύ με τη θέλησή του κλείστηκε στο ίδρυμα, όπου είχε προνομιακό καθεστώς μια και του επέτρεπαν να δημοσιεύει σε περιοδικά και εφημερίδες τις εντυπώσεις του. Σε ένα μάλιστα τέτοιο άρθρο τοποθετεί την αρχή της τρέλας του σε μια πέτρα που έφαγε κατακούτελα σε ηλικία εφτά χρονών. Θέλω να πω, άλλοι τρόφιμοι διαμαρτύρονται ότι κακώς τους έχουν κλείσει μέσα, εκείνος αντίθετα επέμενε ότι είναι τρελός από πολλά χρόνια -είχε βρει την ησυχία του, τους φίλους του, μακριά από τον μαστροπό λαό.

Και για να τελειώσω μ’ ένα  αξιοπερίεργο, ο Φιλύρας έχει γράψει και σονέτο αφιερωμένο στον Ιωσήφ Στάλιν, αν και διαφορετικό από τα ποιήματα του είδους αυτού:

ΣΤΟ ΣΤΑΛΙΝ

Μαύρη Άρκτος, στο βράχο του Καυκάσου,
στην Οδησσό και στη Νοβοροσίσκη,
άλλον, σήμερα, η ζήτηση, δε βρίσκει
Μέγαν, σ’ έντονη δύναμη, του Άσου,

Διαβαίνει, η Ανθρωπότης κι απεικάσου
ξανά, στα πόδια σου, ο λαμπρός, και μνήσκει,
άναυδη, μπρος, στο θρίαμβο, της χαράς Σου,
Μπόλσεβε, στο τρακάρισμα, και θνήσκει.

Τα Σύμπαντα, οι Αρκτούροι κι οι Στοιβάδες,
οι Αντάρηδες με τις Αμαδρυάδες,
οι Φαύνοι, οι Σεληνοί στα λευκά νέφη

κρούουν, των Πρίμων, το κρουστό το ντέφι
και μαζεύουν, από τα Κυβερνεία,
των περεολουκών, στρατούς, πηνία.

30.1.34                        Μαγνητική βελόνη

ΥΓ Οι περεολούκες του τελευταίου στίχου υποθέτω πως είναι οι Переулок, δηλαδή οι λωρίδες κυκλοφορίας, ίσως στους μεγάλους αυτοκινητόδρομους που οδηγούσαν προς την Ανατολή και προς το Μέλλον. Εκτός αν είναι απλώς ο δρόμος, το δρομάκι, η οδός.