Πώς να μη βάζετε υποσημειώσεις (φιλική προσφορά)

 

Μου έστειλε τις προάλλες ένας φίλος και συνάδελφος, θέλω να πω μεταφραστής, ένα αρθράκι που έγραψε, με μεταφραστικό περιεχόμενο. Μου άρεσε πολύ και σκέφτηκα να το παρουσιάσω εδώ στο ιστολόγιο. Σκέφτηκα όμως πως οι περισσότεροι αναγνώστες του ιστολογίου είναι άνθρωποι κανονικοί, παναπεί όχι μεταφραστές, και ίσως να μην ενδιαφέρονται τόσο για το πόσες υποσημειώσεις χωράνε στο κεφάλι μιας καρφίτσας, και άλλα τέτοια μεταφρασεολογικά διλήμματα. Οπότε, επειδή εδώ λεξιλογούμε, είπα να προσθέσω κι εγώ μερικά ετυμολογικά για τις λέξεις που διαδραματίζουν ρόλο στο άρθρο, που θα μπορούσε και να τιτλοφορηθεί «το κόλπο της αλεπούς», για λόγους που θα γίνουν σαφείς αν διαβάσετε παρακάτω.

Αλλά παραθέτω πρώτα το άρθρο του φίλου μου, που περιγράφει ένα μνημειώδες μεταφραστικό αυτογκόλ, και έχει τον διδακτικό τίτλο «Πώς να μη βάζετε υποσημειώσεις». Εδώ πρέπει να ανοίξουμε μια παρένθεση: υπάρχουν μεταφραστές που είναι φειδωλοί με τις υποσημειώσεις, ιδίως όταν μεταφράζουν λογοτεχνία, αφού πιστεύουν ότι δεν χρειάζεται να δίνουν μασημένη τροφή στον αναγνώστη· άλλοι πάλι είναι πιο απλόχεροι, φοβούμενοι ότι χωρίς την υποσημείωση ο Έλληνας αναγνώστης δεν θα καταλάβει όσα και ο αναγνώστης του πρωτοτύπου. Εγώ είμαι μάλλον με τη δεύτερη σχολή, όσο κι αν αναγνωρίζω ότι πολλές φορές η παράθεση υποσημειώσεων αποτελεί έναν τρόπο για να κάνει ο μεταφραστής (ή, γενικά, ο υποσημειωτής), τη φιγούρα του. Ωστόσο, οι υποσημειώσεις έχουν και τα ρίσκα τους -αν υποσημειώνεις τα αυτονόητα και τα πασίγνωστα, ο επαρκής αναγνώστης θα σε καταλάβει, ιδίως αν δει ότι αφήνεις ανυποσημείωτα άλλα πράγματα που θέλουν όντως εξήγηση. Ή, αν κάνεις λάθος στις πληροφορίες που δίνεις στον αναγνώστη, θα σε ταξινομήσει στους εκτροφείς καραβίδων. Πάντως, εγώ δεν έχω ξαναδεί τόσο αυτοκτονικήν υποσημείωση, σαν κι αυτήν που θα δούμε αμέσως τώρα.

Πώς να μη βάζετε υποσημειώσεις

Διαβάζοντας ένα βιβλίο του Carlo Ginzburg, βρίσκουμε στο τέλος μιας φαινομενικά αθώας πρότασης, εντός παρενθέσεως (ο ηγεμόνας πρέπει να γίνεται αλεπού και λιοντάρι), ένα νουμεράκι που μας παραπέμπει στην ακόλουθη Σ.τ.Μ.:

Το ιταλικό κείμενο έχει τη λέξη «golpe», στρατιωτικό πραξικόπημα, αποστερώντας τη φράση από κάθε νόημα. Μάλλον θα πρόκειται για τυπογραφικό λάθος ή για παραδρομή του συγγραφέα. Η σωστή λέξη θα πρέπει να είναι «volpe», αλεπού.

Εντάξει, και χωρίς να ξέρει κανείς τίποτα για την υπόθεση, το ας πούμε ένστικτο ενός μεταφραστή ή επιμελητή, ή κι ενός έμπειρου αναγνώστη, θα έπρεπε να χτυπάει καμπανάκι εδώ: κάτι τρέχει ρε παιδιά, κάποια παρεξήγηση πρέπει να έχει συμβεί. Για να αποφύγουμε το φτηνό σασπένς, θα σας πληροφορήσω αμέσως ότι δεν υπάρχει ούτε τυπογραφικό λάθος ούτε παραδρομή, το κείμενο πολύ σωστά λέει golpe κι έτσι έπρεπε να λέει. Από την άλλη, κι ο μεταφραστής έχει απόλυτο δίκιο όταν μεταφράζει τη λέξη αυτή σαν αλεπού. Το μοναδικό λάθος του ήταν η υποσημείωση.

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να τα βγάλει κανείς πέρα εδώ, χωρίς να πέσει στη λούμπα. Ο καλύτερος, ασφαλώς, είναι να έχει διαβάσει τον Μακιαβέλι στο πρωτότυπο.

Ένας δεύτερος, αρκετά καλός κι αυτός και οπωσδήποτε επαρκής, είναι να έχει κάποια οικειότητα με το έργο του φλωρεντινού γραμματέα. Πράγματι, η αλεπού και το λιοντάρι είναι μια μάλλον γνωστή εικόνα που εμφανίζεται στο κεφάλαιο XVIII του Ηγεμόνα.[1] Στο βιβλίο μας, τα συμφραζόμενα μας προσανατολίζουν αρκετά καλά: «Η διαπίστωση ότι η βία μπορεί να είναι αναγκαία για την κατάληψη της εξουσίας αλλά δεν επαρκεί ποτέ για τη διατήρησή της είναι παλαιά (ο ηγεμόνας πρέπει να γίνεται αλεπού και λιοντάρι) …» και, στο κάτω-κάτω, ο Μακιαβέλι αναφέρεται επανειλημμένα στις προηγούμενες σελίδες (άσε που το όνομά του επανέρχεται και στην ίδια σελίδα, παρακάτω). Ανατρέχει λοιπόν κανείς στο πρωτότυπο και διαβάζει: la golpe et il lione.[2]

Ένας τρίτος τρόπος, κάπως πλάγιος και ενδεχομένως παραπλανητικός, αλλ’ από αυτούς που μου αρέσουν, ας πούμε ο δρόμος της συγκριτικής φιλολογίας, είναι να θυμηθεί κανείς ότι η παλιά γαλλική λέξη για την αλεπού είναι goupil. Αυτό μπορεί να το έχει μάθει κανείς είτε επειδή τον παραξένεψε κάποτε η παράδοξη λέξη renard ή, πιο απλά, διαβάζοντας το Roman de Renart. Αν το, ξερωγώ, vulpes, vulpiculus, volpil έγινε goupil στα γαλλικά, γιατί να μη γίνει και το volpe golpe στα ιταλικά;

Τέταρτος τρόπος, καθαρά τεχνοκρατικός και κάπως ανέμπνευστος: ν’ ανοίξει κανείς ένα καλό ιταλικό λεξικό. Δοκιμάζω τώρα εγώ με τον Zingarelli και πράγματι το λήμμα golpe (1), μ’ ένα μακάβριο σταυρό στο πλάι που δηλώνει απαρχαιωμένη λέξη, εξηγείται volpe, αλεπού. Το golpe (2) αναφέρεται σε μια ασθένεια των φυτών (ίσως, λέει, επειδή το άρρωστο στάχυ φουσκώνει και θυμίζει ουρά αλεπούς) και μόνο στο golpe (3) βρίσκουμε αυτό το άτιμο το στρατιωτικό πραξικόπημα που μας μπέρδεψε (και το οποίο προέρχεται, όπως φαντάζεται κανείς, από τα ισπανικά – συνήθως σε λατιναμερικάνικα συμφραζόμενα).

Υπάρχει όμως κι ένας πέμπτος τρόπος, αυτός του μεροκαματιάρη μεταφραστή που δεν έχει λόγιες ανησυχίες ούτε θέλει να κουράζει τα χέρια του ανεβοκατεβάζοντας βαριούς τόμους, τρόπος πολύ πραχτικός που κι αυτός καλός είναι στην περίπτωσή μας: «αφού το μαντεύω ή το φαντάζομαι ότι αλεπού θέλει να πει, τι παραδρομή και ξεπαραδρομή, γράψε αλεπού να πάει στον άνεμο κι ας μην το ψιλοκοσκινίζουμε». Ως προς αυτό τον τελευταίο δρόμο, μπορούμε να πούμε ότι ο συγκεκριμένος μεταφραστής έπεσε θύμα της εντιμότητάς του, ή του φιλότιμου.

 

Χαρακτήρισα μεταφραστικό αυτογκόλ την υποσημείωση, παρόλο που ο μέσος αναγνώστης, που δεν πολυσκοτίζεται με υποσημειώσεις, δεν θα το πάρει είδηση, και, εδώ που τα λέμε, δεν θα χάσει και τίποτα εφόσον μεταφραστικό λάθος δεν υπάρχει. Το λάθος που υπάρχει θα το αντιληφθούν κυρίως οι ομότεχνοι και θα γελάσουν με τη γκάφα του συνάδελφου που πήγε να διορθώσει τον συγγραφέα και φανέρωσε τη δική του απροσεξία -και λέω απροσεξία μάλλον παρά άγνοια διότι ο συνάδελφος, που δεν ζει πια, άφησε πίσω του πραγματικά αξιόλογο μεταφραστικό έργο -αλλά καμιά φορά και ο Όμηρος νυστάζει ή, για να χρησιμοποιήσω την πάντα χρήσιμη υπενθύμιση του συγγραφέα του παραπάνω άρθρου, ο αναμάρτητος ας ρίξει την πρώτη πέτρα.

Αλλά πώς η αλεπού έγινε golpe και μετά volpe; Ο κλασικός λατινικός τύπος είναι vulpes, και στα ιταλικά εκτός Τοσκάνης πέρασε ως volpe. Στην Τοσκάνη μόνο ακουγόταν το golpe, και τελικά υποχώρησε και σήμερα δεν χρησιμοποιείται πια. Η τροπή του v σε g πρέπει να οφείλεται σε κάποιο φωνολογικό φαινόμενο, όχι αποκλειστικά της τοσκάνικης διαλέκτου, αφού το ίδιο έγινε και στα γαλλικά. Εκεί, από το υστερολατινικό vulpiculus, που είναι υποκοριστικό (όπως και πάρα πολλές νεοελληνικές λέξεις από αρχαία υποκοριστικά προέρχονται) προέκυψε το παλιό γαλλικό goupil. Βέβαια, η σημερινή γαλλική λέξη για την αλεπού είναι renard, και προέρχεται, το λέει και ο φίλος μου, από το μεσαιωνικό Roman du Renart, μια από τις σπάνιες περιπτώσεις που μια βασική λέξη της γλώσσας προέρχεται από έναν ήρωα λογοτεχνικού έργου (κάτι αντίστοιχο, θα ήταν, ας πούμε, η λέξη μέντιος να υποκαταστήσει στα ελληνικά τη λέξη «γάιδαρος»).

Το golpe που μπέρδεψε τον μεταφραστή δεν είναι καθαυτό ιταλική λέξη, είναι ισπανικό δάνειο· το ιταλικό είναι colpo, απ’ όπου πήραμε κι εμείς το δικό μας κόλπο ή και τον κόλπο, όχι με τη σημασία τη γεωγραφική ή της κοιλότητας του σώματος, που είναι αρχαία λέξη, αλλά την άλλη, την ομόηχη λέξη που σημαίνει αποπληξία. Η αποπληξία είναι ένα ξαφνικό χτύπημα και με τη σημασία αυτή ο κόλπος διατηρεί μιαν ανάμνηση της απώτερης ετυμολογικής του αρχής, η οποία είναι ελληνική -παναπεί το κόλπο είναι αντιδάνειο. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

Η αρχαία λέξη κόλαφος, δηλαδή ράπισμα, χαστούκι, στις μέρες μας χρησιμοποιείται κυρίως με μεταφορική σημασία. Λέμε, ας πούμε, «Το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας ήταν κόλαφος για τον απερχόμενο πρόεδρο»: ήταν δηλαδή ένα χτύπημα οδυνηρό μαζί και ταπεινωτικό. Στην αρχαιότητα, τη λέξη τη δανείστηκαν οι ρωμαίοι, και μάλιστα με δύο τρόπους: υπήρξε δηλαδή και ο λόγιος δανεισμός της, ως colaphus που κράτησε άθικτη τη μορφή της λέξης, αλλά πλάι σ’ αυτόν και το λαϊκό δάνειο, ως colopus και colpus. (Το φαινόμενο της διγλωσσίας στα λατινικά, σε αντίθεση με τα κλασικά ελληνικά, ήταν έντονο).

Αυτός ο λαϊκός λατινικός τύπος, colpus, πέρασε σ’ όλες τις ρωμανικές γλώσσες, με τη σημασία «χτύπημα». Στα ιταλικά έγινε colpo και βρήκε ιδιαίτερη εφαρμογή, πέρα από την κυριολεκτική του σημασία, στην ορολογία των στρατιωτικών γυμνασίων, της πάλης και των ξιφομαχιών, όπου οι διάφορες λαβές ονομάστηκαν με σύνθετα της λέξης αυτής. Μια από τις σημασίες λοιπόν, «τέχνασμα με το οποίο καταβάλλουμε τον αντίπαλο», πέρασε και στα ελληνικά, όπου επικράτησε η απόχρωση του τεχνάσματος, της απάτης.

Το κόλπο ολοκληρώνει εδώ τη διαδρομή του, αλλά έχουμε και τα παρακλάδια του. Στα γαλλικά, ο τύπος colpus περνάει ως colp, και τον 13ο αιώνα γίνεται coup, η σημερινή μορφή της λέξης. Και επειδή ένα δυνατό χτύπημα πολύ συχνά κόβει στα δύο, έχουμε την παραγωγή του ρήματος couper που θα πει «κόβω». Ρήμα κοινότατο στα γαλλικά, εννοείται, με αμέτρητο πλήθος παραγώγων, μερικά από τα οποία ξαναγύρισαν σε μας ως αντιδάνεια, μικρά ξαδερφάκια του κόλπου, σαν το κουπόνι, το κουπέ του τραίνου, τις κουπ των κομμωτών και το ντεκουπάζ των κινηματογραφιστών. Και όλα αυτά από ένα δυνατό χαστούκι!

Στα ισπανικά πάλι το λατινικό colpus μετατράπηκε σε golpe, χτύπημα. Golpe de estado είναι το πραξικόπημα, ολόιδιος σχηματισμός με το ιταλικό colpo di stato και το γαλλικό coup d’état (πολιτειακό χτύπημα, ας πούμε, κατά λέξη). Από τις λατινοαμερικάνικες χώρες όπου τα πραξικοπήματα ήταν στην ημερήσια διάταξη, το golpe πέρασε και σε άλλες γλώσσες, όπως στα ιταλικά, σαν εξωτικό δάνειο -και έπεσε πάνω στο μεσαιωνικό τοσκάνικο golpe, την αλεπού και μας μπέρδεψε.

 

 

---

[1] Π.χ. Niccolò Machiavelli, Έργα, μτφ. Τ. Κονδύλης, Κάλβος 1971, τόμος πρώτος, σελ. 269.

[2] Π.χ. Machiavelli, Il Principe e altre opere politiche, Garzanti 1976, σελ. 67.