Ο Κ. Γεωργουσόπουλος και ο Αμειψίας

Στην τακτική του στήλη στην Ελευθεροτυπία, ο Κώστας Γεωργουσόπουλος έγραψε το Σάββατο που μας πέρασε το ακόλουθο άρθρο, που το μεταφέρω ολόκληρο μια κι είναι σύντομο.

Σαν τα μούτρα τους

Γνωρίζω τα επιχειρήματα, τα οποία μάλιστα τροφοδοτούν και τα περίφημα μηχανάκια που μετρούν τη θεαματικότητα των τηλεοπτικών εκπομπών. «Αυτά θέλει ο κόσμος»!

Αν πράγματι αυτά θέλει ο κόσμος, τότε πρέπει όσο γίνεται γρηγορότερα ν’ αλλάξουμε τον κόσμο, ή μάλλον να κάνουμε το κοτέτσι, το γουρνοσταλιό, το μαντρί σπίτι ανθρώπινο.

Γιατί δεν υπάρχει καλύτερο μέτρο για να μετρήσεις την παιδεία ενός λαού από το να δεις και να εκτιμήσεις τα γούστα του, το περιεχόμενο των συγκινήσεών του και τη στάθμη των αξιών του μέσα από τα μέσα της μαζικής κουλτούρας. Και ναι μεν η κουλτούρα αυτή είναι μαζική, αλλά υπάρχουν μάζες και μάζες. Για σκεφτείτε ποιες μάζες και με τι γούστο βλέπανε και βραβεύανε Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη, Αριστοφάνη και αργότερα Σαίξπηρ, Μολιέρο, Γκαίτε, Σίλλερ, Τσέχωφ, Γκόγκολ. Γιατί αν δεν τους βράβευαν αυτούς οι μάζες της εποχής τους δεν θα ξεπερνούσαν τα όρια της εποχής, να γίνουν αιώνια κτήματα.

Σήμερα η ρωσική καθημερινότητα -λέει η γλωσσολογία- και η αγγλική καθημερινότητα διαπιστώνει πως ο μέσος Ρώσος και ο μέσος Αγγλος χρησιμοποιούν στον καθημερινό τους λόγο φράσεις, εκφράσεις, λέξεις και «ρητά» του Γκόγκολ ή του Σαίξπηρ σε αναλογία 30 στα εκατό. Το ίδιο γινόταν και στην αρχαιότητα, το ίδιο όμως συνέβαινε και στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, που ο μέσος, αναλφάβητος σκλάβος χρησιμοποιούσε τη γλώσσα με τον παροιμιακό της χαρακτήρα, τον έρρυθμο και έμμετρο.

Ελάτε τώρα και δείτε και ακούστε τα «καθημερινάδικα», υποτίθεται το λαϊκό καθημερινό λόγο του μέσου Ελληνα, όπως τον εισπράττει και όπως τον μεταδίδει: βόθρος, άχυρα, πίτουρα, φύκια και μπουρμπουλήθρες. Ενας ηλίθιος εμετός, μια αερολογία βλακείας, χυδαιότητας, ματαιοδοξίας και φτήνιας. Αν πράγματι αυτά θέλει ο κόσμος και δεν κατευθύνουν στον κόσμο αυτόν τον οχετό μπουρδολογίας και σαχλολαγνείας, γιατί τότε να απορούμε για το τι ψηφίζει και ποιους αυτός ο λαός. Κατά το μ’ όποιον δάσκαλο καθίσεις!

Δεν διαβάζω ταχτικά τον Κ.Γ. κι έτσι δεν ξέρω τι προκάλεσε την οργή του, δηλαδή αγνοώ αν έχει προηγηθεί κι άλλο σημείωμα για το ίδιο θέμα. Ούτε και έχω κανέναν καημό να υπερασπιστώ την ποιότητα των πρωινάδικων και των μεσημεριανάδικων (αυτά θα είναι τα «καθημερινάδικα» που βρίζει ο Κ.Γ., όρος που αποτελεί πιθανώς ακόμα και πρωτολογισμό). O πρωτολογισμός δεν με ενοχλεί, ίσως και να μ’ αρέσει -με ενοχλεί όμως να διαβάζω τόσο κακογραμμένα κείμενα από ανθρώπους που μπορούν και πολύ καλύτερα. Και θέλω και να θέσω κι ένα ζήτημα για συζήτηση.

Όλο το κείμενο του Κ.Γ. είναι κακογραμμένο -για παράδειγμα, στην πρώτη παράγραφο, ποιος τροφοδοτεί ποιον; Τα επιχειρήματα δίνουν τροφή στα μηχανάκια ή τα μηχανάκια στα επιχειρήματα; Ωστόσο, θα σταθώ σε μία από τις πέντε παραγράφους, όπου η προχειρότητα της γραφής συναντιέται (κατά τη γνώμη μου, βέβαια) με την πραγματολογική αναλήθεια. Θα την ξεχωρίσατε κι εσείς:

Σήμερα η ρωσική καθημερινότητα -λέει η γλωσσολογία- και η αγγλική καθημερινότητα διαπιστώνει πως ο μέσος Ρώσος και ο μέσος Αγγλος χρησιμοποιούν στον καθημερινό τους λόγο φράσεις, εκφράσεις, λέξεις και «ρητά» του Γκόγκολ ή του Σαίξπηρ σε αναλογία 30 στα εκατό. Το ίδιο γινόταν και στην αρχαιότητα, το ίδιο όμως συνέβαινε και στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, που ο μέσος, αναλφάβητος σκλάβος χρησιμοποιούσε τη γλώσσα με τον παροιμιακό της χαρακτήρα, τον έρρυθμο και έμμετρο.

Κατά τον Κ. Γεωργουσόπουλο, οι έρευνες των γλωσσολόγων μάς λένε ότι «ο μέσος Ρώσος» χρησιμοποιεί στον καθημερινό του λόγο λέξεις, φράσεις και ρητά του Γκόγκολ με αναλογία 30%, και το ίδιο ισχύει με τον μέσο Άγγλο και τον Σέξπιρ. Αν και δεν είναι και τόσο σαφές τι εννοείται με το «σε αναλογία 30%», υποψιάζομαι πως ο ισχυρισμός αυτός είναι μια μεγαλοπρεπής σαχλαμάρα, εκτός ίσως αν εννοούμε ότι το 30% του λεξιλογίου του μέσου Ρώσου απαρτίζεται από λέξεις που τις έχει χρησιμοποιήσει στο έργο του και ο Γκόγκολ, όπως «ναι, όχι, εγώ, αυτός, επιθεωρητής, παλτό, νεκρός, ψυχή, μύτη».

Κάτι τέτοιο βέβαια δεν είναι και πολύ σπουδαίο σαν διαπίστωση -θα θύμιζε εκείνον τον ήρωα μιας περιπέτειας του Λούκι Λουκ (τον αδερφό ενός κακοποιού, αν θυμάμαι καλά), που διάνθιζε την ομιλία του με σεξπιρικά ρητά, του τύπου «Ναι» (Μάκβεθ, πράξη 1η, σκηνή 2η) ή «Πάω για ύπνο» (Βασιλιάς Ληρ, πράξη 2η σκηνή 3η). Οπότε, συμπεραίνω, ότι κατά πάσα πιθανότητα ο κ. Κ. Γεωργουσόπουλος υποστηρίζει πως ο μέσος Άγγλος σήμερα χρησιμοποιεί συνεχώς στον καθημερινό του λόγο φράσεις παρμένες κατευθείαν από τον Σέξπιρ, κάτι που μου φαίνεται υπερβολή.

Δεν αρνούμαι ότι σε έργα του Σέξπιρ καταγράφονται για πρώτη φορά δεκάδες, ίσως εκατοντάδες φράσεις και λέξεις που έχουν διαδοθεί πολύ στην αγγλική γλώσσα, και τέτοιους καταλόγους βρίσκει συχνά κανείς (να ένας που είναι από έγκυρο μέσο), φράσεις όπως with bated breath, dead as a doornail, foregone conclusion, salad days. Αυτό που μου φαίνεται εξωφρενικό είναι η «αναλογία 30%», αλλά επειδή δεν ακούω καθημερινά μέσους Εγγλέζους να μιλάνε μπορεί και να πέφτω έξω.

Παρακάτω χαλάει, όπως μας είχε πει πριν από πολλά χρόνια ένας ντόπιος που τον ρωτήσαμε αν ο φριχτός χωματόδρομος που μας ταλαιπωρούσε είναι στην ίδια άθλια κατάσταση μέχρι το τέλος. Στην ίδια παράγραφο, ο Κ. Γ. υποστηρίζει ότι «το ίδιο» γινόταν και στην αρχαιότητα. Ποιο ίδιο; Όχι το ίδιο, προφανώς, αλλά «κάτι αντίστοιχο», δηλαδή ο μέσος αρχαίος Έλληνας, στον καθημερινό του λόγο, χρησιμοποιούσε φράσεις του Σοφοκλή και του Ευριπίδη (αναρωτιέμαι αν το ποσοστό ήταν και τότε 30% ή αν χρειάζονταν μεγαλύτερα ποσοστά για την αυτοδυναμία). Και όχι μόνο αυτό, αλλά και ο «μέσος αναλφάβητος σκλάβος» (στην τουρκοκρατία, άρα ο ραγιάς μάλλον, δηλαδή ο υπόδουλος, όχι ο σκλάβος) χρησιμοποιούσε τη γλώσσα «με τον παροιμιακό της χαρακτήρα».

Τι σημαίνει αυτό δεν είναι και τόσο σαφές, αλλά μακαρίζω τον κ. Κ.Γ. που έχει πρόσβαση, μόνος αυτός από ολόκληρο τον πλανήτη, σε δείγματα καθημερινού, προφορικού λόγου από την εποχή της τουρκοκρατίας (και, προφανώς, και από την αρχαιότητα). Και τι δεν θα’δινα για να ακούσω μερικές τέτοιες ηχογραφήσεις!

Πιο σοβαρά τώρα, αμφισβητώ επίσης αυτό που υπονοεί ο κ. Κ.Γ. όταν λέει ότι «Για σκεφτείτε ποιες μάζες και με τι γούστο βλέπανε και βραβεύανε Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη, Αριστοφάνη και αργότερα Σαίξπηρ, Μολιέρο, Γκαίτε, Σίλλερ, Τσέχωφ, Γκόγκολ.«

Για τον Σέξπιρ και τον Μολιέρο δεν ξέρω, αλλά για τους δικούς μας αρχαίους έχω μιαν απορία. Όταν διαβάζω για τις «μάζες που βραβεύανε» τους τρεις μεγάλους τραγικούς μας και τον Αριστοφάνη, θυμάμαι κάτι που πολλοί δεν το ξέρουν: ότι την ίδια εποχή υπήρχαν και άλλοι δραματουργοί, που μάλιστα είχαν και μεγαλύτερη απήχηση στο κοινό από τους τέσσερις μεγάλους.

Για παράδειγμα, για να μείνουμε στην κωμωδία, οι έντεκα κωμωδίες του Αριστοφάνη που έχουν σωθεί δεν είχαν όλες βραβευτεί στον καιρό τους. Πολύ συχνά, το κοινό της αρχαίας Αθήνας είχε δείξει την προτίμησή του σε άλλα έργα. Υπήρχε, ας πούμε, ένας κωμωδιογράφος που λεγόταν Αμειψίας.

Ο Αμειψίας αυτός τουλάχιστον δυο φορές ξεπέρασε τον Αριστοφάνη. Το 414 οι  Κωμασταί του πήραν πρώτο βραβείο αφήνοντας στη δεύτερη θέση τις Νεφέλες του Αριστοφάνη. Μερικά χρόνια νωρίτερα, το 423 πΧ., ο Κόννος τού Αμειψία είχε πάρει το δεύτερο βραβείο, αφήνοντας στην τρίτη (και τελευταία) θέση τους Όρνιθες. Πρώτο βραβείο είχε πάρει ο Κρατίνος με την Πυτίνη.

Δυο από τις καλύτερες κωμωδίες του Αριστοφάνη, λοιπόν, Νεφέλες και Όρνιθες, δεν κέρδισαν το αθηναϊκό κοινό -οι μάζες τις οποίες αναφέρει ο Κ.Γ. βράβευσαν όχι τον Αριστοφάνη αλλά τον Αμειψία, από τον οποίο ελάχιστοι στίχοι έχουν σωθεί.

Και εδώ βέβαια ανακύπτει το ερώτημα: τι ήταν αυτός ο Αμειψίας; Ήταν ακόμα μεγαλύτερος κωμωδιογράφος από τον Αριστοφάνη ή μήπως κάποιος χονδροειδής διασκεδαστής; Αν ήταν το πρώτο, πώς εξηγείται η εξαφάνισή του; Αν το δεύτερο, τότε το γούστο των Αθηναίων δεν θα πρέπει να ήταν και τόσο φίνο, αφού βράβευσε τον εμπορικό διασκεδαστή και όχι τον μεγάλο μάστορα, τον Σεφερλή και όχι τον Τσιφόρο, τον Γιόχαν Στράους και όχι τον Βέρντι. (Τα ονόματα τα διάλεξα βιαστικά και ίσως άστοχα, αλλά καταλαβαίνετε τι θέλω να πω).

Από τα λιγοστά αποσπάσματα που έχουν σωθεί, φαίνεται ότι ο Αμειψίας μάλλον διασκεδαστής ήταν: τα θέματά του ήταν της επικαιρότητας και το φαγητό και το πιοτό έπαιζαν μεγάλο ρόλο στις κωμωδίες του. Από την άλλη, η επιβίωση των τεσσάρων κλασικών οφείλεται μεταξύ άλλων στο ότι συμπεριλήφθηκαν στους κανόνες των αλεξανδρινών για να διδάσκονται, κάτι στο οποίο δεν  έπαιξε μόνο ρόλο η αντίληψη για την αξία τους αλλά και η άποψη για την καθαρότητα της αττικής τους γλώσσας.

Μακάρι βέβαια να βρισκόταν στα σπλάχνα κάποιου ταριχευμένου κροκόδειλου κάποιο ολόκληρο έργο του Αμειψία ή του Κρατίνου ή κάποιου άλλου από τους ανταγωνιστές των μεγάλων κλασικών μας, ώστε να μπορούμε να κρίνουμε και να συγκρίνουμε με τα δικά μας μέτρα την αξία του. Όσο για τους σημερινούς, αυτοί δεν υπάρχει ελπίδα, θα κερδίσουν όλοι την υστεροφημία -και τα καλά και τα ασήμαντα σίριαλ, και τα διαμάντια και τα σκουπίδια. Ακόμα και για τις βιντεοταινίες των ’80 υπάρχει διαδικτυακό κοινό!