Αχ έρωτα!

Του Αγίου Βαλεντίνου σήμερα, γιορτή των ερωτευμένων. Ξενόφερτη γιορτή, θα πείτε. Αλλά επειδή πρέπει ήδη να μετράει καμιά σαρανταριά χρόνια που έχει έρθει στα μέρη μας, λέω να ενδώσουμε και φέτος στο έθιμο και να ερωτολεξιλογήσουμε -και μάλιστα ακριβώς πάνω στη λέξη της ημέρας, στον έρωτα.

Ο Έρωτας συχνά παριστάνεται φτερωτός, με φαρέτρα και τόξο, που με τα βέλη του μας πετυχαίνει και  μας κάνει να ερωτευόμαστε. Στην αρχαία μυθολογία, σύμφωνα με κάποιες πηγές ήταν παιδί της Αφροδίτης,  που εδώ  τη  βλέπουμε να απειλεί ναζιάρικα με το σανδάλι της τον τραγόμορφο Πάνα. Ωστόσο, ο Ησίοδος στη  Θεογονία εμφανίζει τον Έρωτα σαν πανάρχαιη αρχέγονη θεότητα, αφού εμφανίζεται αμέσως μετά το Χάος και τη Γαία:

ἠδ᾽ Ἔρος, ὃς κάλλιστος ἐν ἀθανάτοισι θεοῖσι, λυσιμελής, πάντων τε θεῶν πάντων τ᾽ ἀνθρώπων δάμναται ἐν στήθεσσι νόον καὶ ἐπίφρονα βουλήν

(Αλλά κι ο Έρωτας που ο πιο ωραίος είναι ανάμεσα στους αθάνατους θεούς, αυτός που παραλύει τα μέλη και όλων των θεών κι ανθρώπων την καρδιά
δαμάζει μες στα στήθη και τη συνετή τους θέληση, στη μετάφραση του Στ. Γκιργκένη).

Λυσιμελής ο έρωτας, ωραία λέξη.

Να λεξιλογήσουμε όμως. Ο έρως είναι αρχαία λέξη, κι αν προσέξατε πιο πάνω στον Ησίοδο υπήρχε, όπως και στον Όμηρο, ο τύπος έρος, που δεν κλινόταν με οδοντικό τ, αλλά έρος, έρου, έρω, έρον. Προέρχεται από το ρήμα έραμαι που είναι αγνώστου ετύμου σύμφωνα με τα λεξικά.

Ο έρως είναι το όνομα  του θεού, βέβαια, αλλά και η αγάπη, η  ερωτική επιθυμία, συνήθως με τη σαρκική έννοια. Μεταφορικά, εκφράζει γενικά την επιθυμία, όπως ας πούμε στον Ηρόδοτο, όπου λέγεται ότι  ο Παυσανίας «ἔρωτα σχὼν τῆς Ἑλλάδος τύραννος γενέσθαι» έκανε τις συνεννοήσεις με τον  Ξέρξη.

Παιδικός έρως,  στην  αρχαιότητα, ήταν ο παιδεραστικός,  όπως εμφανίζεται π.χ. στο Συμπόσιο του Πλάτωνα. Ο Ιωάννης Συκουτρής που τόλμησε να γράψει ένα κεφάλαιο για το θέμα στην εισαγωγή της μετάφρασής του δέχτηκε τέτοιο ανελέητο κυνηγητό που γκρεμίστηκε από τον Ακροκόρινθο.

Λένε για τα ελληνικά, πως είναι από τις γλώσσες που ξέρουν τη διάκριση  ανάμεσα σε «έρωτα» και σε «αγάπη», αλλά η αγάπη είναι λέξη ελληνιστική (αν και το ρήμα, αγαπώ, ήδη ομηρικό) -πάντως, καταρχήν (και με πολλούς αστερίσκους) η λέξη «αγάπη» δεν έχει σεξουαλική χροιά, ενώ ο έρωτας έχει.

Τα μπούτια του Ηφαιστίωνα

Πολύς θόρυβος έχει σηκωθεί τις τελευταίες μέρες για μια σειρά του Νέτφλιξ για τον Μέγα Αλέξανδρο. Ο λόγος είναι ότι στα πρώτα κιόλας λεπτά του πρώτου επεισοδίου παρουσιάζεται ο Αλέξανδρος να φιλιέται με τον Ηφαιστίωνα.

Ξεκινώ με δυσκλαίμηρον: τη  σειρά δεν την έχω δει, ούτε καν έχω συνδρομή στο Νέτφλιξ. Δεν ξέρω αν η σειρά δείχνει κάτι άλλο για τα ερωτικά του Αλέξανδρου, αλλά νομίζω πως και οι περισσότεροι από όσους έχουν εξοργιστεί ή προσποιούνται πως έχουν εξοργιστεί, μονο τη φωτογραφία που βλέπετε έχουν δει. Αλλά όπως έλεγαν  οι αρχαίοι (Ρωμαίοι, μάλλον) «εξ όνυχος τον λέοντα».

Ο βουλευτής Δημ. Νατσιός, επικεφαλής  του υπερσυντηρητικού κόμματος Νίκη, κάλεσε την υπουργό Πολιτισμού να… παρέμβει στο συνδρομητικό κανάλι.

Όπως έγραψε στο Τουίτερ:

Κατέθεσα επίκαιρη ερώτηση στην Υπουργό Πολιτισμού κ. Λίνα Μενδώνη και την καλώ να προστατεύσει την πολιτιστική μας κληρονομιά και να προβεί στις δέουσες ενέργειες κατά των ιδιοκτητών της εταιρίας NETFLIX για την σκόπιμη παραποίηση ιστορικών στοιχείων της προσωπικότητας του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Στη σειρά – ντοκιμαντέρ «Αλέξανδρος, η δημιουργία ενός θεού» (Alexander, The Making of a God) η οποία άρχισε να προβάλλεται από τη συνδρομητική υπηρεσία NETFLIX, από το πρώτο επεισόδιο παρουσιάζεται ο Μέγας Αλέξανδρος σε ομοφυλοφιλικές περιπτύξεις με τον επιστήθιο φίλο του Ηφαιστίωνα. Το γεγονός αυτό δεν έχει καμία ιστορική βάση, αφού στην αρχαιότητα οι αρσενοκοίτες (ομοφυλόφιλοι) στερούνταν ακόμη και τα πολιτικά τους δικαιώματα, λόγω της ατιμωτικής τους συμπεριφοράς. Συνεπώς δεν είναι δυνατόν ένας Βασιλιάς-Στρατηγός που τον θαύμαζαν και οι στρατιώτες του και οι αντίπαλοί του, να ήταν ομοφυλόφιλος.

Όταν η ανυπέρβλητη μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου προσβάλλεται δημόσια και παραποιείται η ιστορική αλήθεια, η αντίδραση του Ελληνικού Κράτους πρέπει να είναι άμεση και αποτελεσματική. Εκτός εάν περιμένουμε τους Βόρειους γείτονες μας να διαμαρτυρηθούν… Είναι ντροπή να προσβάλλεται με τέτοιο άθλιο τρόπο η εμβληματικότερη μορφή της ελληνικής ιστορίας.

Και πάλι για τον Ισοκράτη και τους «μετέχοντες της ημετέρας παιδείας»

Δυο ρητά του αρχαίου ρήτορα Ισοκράτη εμφανίζονται τακτικά στη δημόσια συζήτηση. Το ένα είναι το «απόφευγμα», όπως τα λέμε εδώ στο ιστολόγιο, για τη «δημοκρατία που αυτοκαταστρέφεται», για το οποίο έχουμε επανειλημμένα γράψει -σας παραπέμπω σε παλιότερο άρθρο μας.

Το άλλο είναι το απόσπασμα από τον Πανηγυρικό περί ελληνικής παιδείας. Ήρθε και πάλι στην επικαιρότητα, επειδή το ανέφερε ο αποπεμφθείς από τη Νέα Δημοκρατία βουλευτής Κώστας Μπογδάνος, αντιπρόεδρος πλέον του ακροδεξιού κόμματος Εθνική Δημιουργία (που έχει ιδρύσει μαζί με τον Θάνο Τζήμερο και τον Φαήλο Κρανιδιώτη), στην πρόσφατη συζήτηση του νομοσχεδίου για την ανώτατη παιδεία.

Εκεί είπε, ανάμεσα σε άλλα:

Πουθενά δεν δηλώνει ο μεγάλος ρήτωρ ότι όποιος παίρνει ελληνική παιδεία γίνεται αυτομάτως Έλληνας· ας παύσουν λοιπόν ορισμένοι, συμπεριλαμβανομένου και του λογογράφου του κ. πρωθυπουργού, να χρησιμοποιούν το «της ημετέρας παιδείας μετέχοντες», το οποίο ως φράση δεν υπάρχει και πουθενά στο πρωτότυπο, για να μας πείσουν ότι Έλληνας δήθεν γίνεσαι με λίγα χρόνια σε ένα ελληνικό σχολείο … Αν κάποιοι λοιπόν φιλοδοξούν να λύσουν το δημογραφικό πρόβλημα της Ελλάδος με Αφρικανούς ή με Πακιστανούς ας βρουν άλλο πρόσχημα, όχι τον Ισοκράτη. Αυτά, από έναν τριτοδεσμίτη.

Αναφέρεται στον λογογράφο του πρωθυπουργού, αλλά, στη συγκεκριμένη τουλάχιστον συζήτηση ο κ. Μητσοτάκης δεν φαίνεται να επικαλέστηκε τη ρήση του Ισοκράτη. Ωστόσο, είναι πολύ πιθανό να την έχει χρησιμοποιήσει πρόσφατα σε άλλη ευκαιρία. Και πράγματι είναι σωστό αυτό που λέει ο κ. Μπογδάνος ότι η φράση «της ημετέρας παιδείας μετέχοντες» δεν υπάρχει «πουθενά στο πρωτότυπο», αλλά απλώς για δημιουργία εντυπώσεων το λέει, διότι ο Ισοκράτης έλεγε «περί ημετέρας παιδεύσεως». Δεν είναι Κώστας, είναι Κωνσταντίνος.

Ένας μέτοικος στη Γαλλία

Σαν σήμερα πριν απο εννιά χρόνια, στις 23 Μαΐου 2013, έφυγε από τη ζωή, στα 79 του χρόνια ο τραγουδοποιός Ζορζ Μουστακί, ο μέτοικος.

Γεννημένος το 1934 στην Αλεξάνδρεια, από οικογένεια Κερκυραίων ρωμανιωτών Εβραίων που μιλούσαν ιταλικά και αραβικά, λεγόταν Τζουζέπε Μουστάκι ή Γιουσέφ Μουστάκι στο ληξιαρχείο ή Ζοζέφ Μουστακί στο γαλλικό σχολείο που πήγε στην Αλεξάνδρεια.

Στα 17 του χρόνια έρχεται στο Παρίσι, όπου το Ζο(ζέφ) Μουστακί πολλοί το εκλαμβάνουν ως Ζορζ, και τελικά το υιοθετεί και ο ίδιος για να τιμήσει τον μέντορά του, τον Ζορζ Μπρασένς.

Πέρα από δικά του τραγούδια, έγραψε και για άλλους, άλλοτε μουσική και άλλοτε στίχους, άλλοτε και τα δύο -ανάμεσά τους το Milord για την Εντίθ Πιαφ. Όμως το γνωστότερο τραγούδι του, αυτοαναφορικό, του 1969, είναι η μπαλάντα Le Métèque, Ο μέτοικος.

Όπως λένε οι δικοί του στίχοι στο πρωτότυπο:

Avec ma gueule de métèque, de juif errant, de pâtre grec et mes cheveux aux quatre vents
Avec mes yeux tout délavés qui me donnent l’air de rêver, (moi qui ne rêve plus souvent)

Mε τη φάτσα του μέτοικου, του περιπλανώμενου Ιουδαίου, του Έλληνα βοσκού, και τα μαλλιά μου στους τέσσερις ανέμους
Με τα μάτια μου τα ξεπλυμένα, που μου δίνουν ύφος ονειροπόλου (παρόλο που δεν ονειρεύομαι πια συχνά)…

Φυσικά, όταν μεταφέρθηκε στα ελληνικά από τον Δημήτρη Χριστοδούλου, το 1971 (το είπε πρώτος ο Νταλάρας αν θυμάμαι καλά) οι στίχοι άλλαξαν τελείως, για να μπορούν να ταιριάξουν με τη μουσική -είναι μεγάλο βάσανο να μεταγλωττίζεις από γλώσσα με πολύ μικρότερες λέξεις και με δεσμευμένο τονισμό. Ωστόσο, μπορεί να πει κανείς ότι περιγράφουν τον δημιουργό τους:

Σαν σύννεφο απ’ τον καιρό
Μονάχο μες τον ουρανό
Πήρα παιδί τους δρόμους
Περπάτησα όλη τη γη
Μ’ ένα τραγούδι στην καρδιά
Και τη βροχή στους ώμους

Οι ολιγάρχες δεν είναι ολιγαρκείς

Με τον πόλεμο στην Ουκρανία ακούστηκε πολύ ένας όρος, που ξεκινάει από την αρχαία Ελλάδα αλλά πήρε νέα σημασία τα τελευταία τριάντα χρόνια.

Διαβάσαμε για τις κυρώσεις που επιβλήθηκαν από την ΕΕ και άλλες δυτικές χώρες στη Ρωσία και σε πολλούς Ρώσους «ολιγάρχες» δηλαδή δισεκατομμυριούχους που συνήθως δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά στον ενεργειακό τομέα ή στην εξορυκτική βιομηχανία και που θεωρούνται ευνοούμενοι του Ρώσου προέδρου και γενικά του καθεστώτος.

Κάποιοι από αυτούς τους υπέρπλουτους έχασαν τα πολυτελέστατα γιοτ τους, που δημεύτηκαν ή δεσμεήυτηκαν, κάποιοι άλλοι αναγκάστηκαν να παραιτηθούν από διάφορες θέσεις που κατείχαν, οι τραπεζικοί τους λογαριασμοί δεσμεύτηκαν. Ο Ρομάν Αμπράμοβιτς πούλησε ή θα πουλήσει την Τσέλσι ενώ ο κύριος της φωτογραφίας μας, που πρέπει να είναι ο Πετρ Αβέν, λέει ότι δυσκολεύεται να πληρώσει τους λογαριασμούς του. Είναι να τους λυπάται κανείς, πραγματικά. Με τίποτα δεν θα ήθελα να ήμουν στη θέση του, που έλεγε και μια γελοιογραφία του Ιωάννου.

Πάντως, δεν έχουν υποστεί κυρώσεις όλοι οι Ρώσοι «ολιγάρχες» -όπως λέει αυτό το άρθρο.

Είπαμε πιο πριν ότι ο όρος έρχεται από την αρχαία Ελλάδα. Και πράγματι, θυμόμαστε από το σχολείο ότι η ολιγαρχία ήταν μια από τις μορφές πολιτεύματος, όπου την εξουσία ασκούσε ένας μικρός κύκλος αριστοκρατών. Η λέξη ετυμολογείται από το «ολίγοι» και «άρχω», και είναι φτιαγμένη πάνω στο πρότυπο της μοναρχίας. Ο Αριστοτέλης λέει στα Πολιτικά:

ὀλιγαρχία δ’ ὅταν ὦσι κύριοι τῆς πολιτείας οἱ τὰς οὐσίας ἔχοντες, δημοκρατία δὲ τοὐναντίον ὅταν οἱ μὴ κεκτημένοι πλῆθος οὐσίας ἀλλ’ ἄποροι. Σε μετάφραση του Β. Μοσκόβη:  Ολιγαρχία υπάρχει όταν την υπέρτατη εξουσία στο κράτος κατέχουν οι πλούσιοι, και δημοκρατία αντιθέτως υπάρχει, όταν την εξουσία αυτή ασκούν όχι αυτοί που έχουν μεγάλη περιουσία, αλλά οι άποροι.

Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει αμέσως μετά ότι η διάκριση ολιγαρχίας και δημοκρατίας δεν είναι ποσοτική αλλά ταξική ή τουλάχιστον περιουσίας. Δηλαδή, κι αν υποθέσουμε ότι σε κάποια πόλη οι πολλοί είναι πλούσιοι, αλλά καταφέρνουν να πάρουν την εξουσία οι άποροι, αυτό δεν σημαίνει ότι θα έχουμε ολιγαρχία. Και καταλήγει:

ᾧ δὲ διαφέρουσιν ἥ τε δημοκρατία καὶ ἡ ὀλιγαρχία ἀλλήλων πενία καὶ πλοῦτός ἐστιν, καὶ ἀναγκαῖον μέν, ὅπου ἂν ἄρχωσι διὰ πλοῦτον, ἄν τ’ ἐλάττους ἄν τε πλείους, εἶναι ταύτην ὀλιγαρχίαν, ὅπου δ’ οἱ ἄποροι, δημοκρατίαν, ἀλλὰ συμβαίνει, καθάπερ εἴπομεν, τοὺς μὲν ὀλίγους εἶναι τοὺς δὲ πολλούς.

Κι επειδή μπορεί να μας διαβάζει κανείς αλλοδαπός, βάζω και τη μετάφραση, πάντοτε του Μοσκόβη:

Και πάλι για τους άσπονδους φίλους

Ταξίδευα χτες οπότε δεν είχα καιρό να γράψω άρθρο. Καταφεύγω στη δοκιμασμένη λύση της επανάληψης, με ένα άρθρο που είχε αρχικά δημοσιευτεί στο ιστολόγιο πριν απο 10 χρόνια (και μισό μήνα). Ελπίζω λοιπόν να μην το θυμάστε όλοι, αν και μερικά από τα παραδειγματα του άρθρου τα έχω επαναλάβει και σε μεταγενέστερα κείμενα ή διαλέξεις.

Να ενημερώσω ότι τη Δευτέρα 24/2 στις 8μμ θα μιλήσω στον Σύλλογο Φίλων του Μουσείου Μάνης Μιχ. Κάσση (Τζιροπούλου 15, Ν. Φάληρο) με θέμα «Μύθοι και αλήθειες για την ελληνική γλώσσα» ενώ την Τετάρτη 26/2 στο βιβλιοπωλείο «Επί λέξει» (Ακαδημίας 32) θα γίνει παρουσίαση του βιβλίου μου Μύθοι και πλάνες για την ελληνική γλώσσα. Θα μιλήσουν η Μάρω Κακριδή-Φερράρι και ο Παντελής Μπουκάλας -και εγώ.

Αλλά ας δούμε τι έχουμε να πούμε για τους άσπονδους φίλους.

Είπαμε προχτές ότι «πιθανός» στην αρχαιότητα σήμαινε πειστικός, πράγμα που μου δίνει την ευκαιρία να βγάλω από τα συρτάρια μου ένα παλιό μου κείμενο και να το παρουσιάσω εδώ (με καναδυό συμπληρώσεις). Είναι ένα κείμενο που μιλάει για άσπονδους φίλους: όχι στην πραγματική ζωή ή στη μπλογκόσφαιρα, αλλά στη γλώσσα.

Πριν από κάμποσα χρόνια, ο γάλλος ηθοποιός Ζεράρ Ντεπαρντιέ, θέλοντας να δείξει πόσο άγρια παιδικά χρόνια πέρασε, είπε σε συνέντευξή του ότι σε ηλικία οκτώ ετών παραβρέθηκε σε ομαδικό βιασμό. Ίσως να τα παραφούσκωνε τα πράγματα για να κάνει εντύπωση, ίσως το επεισόδιο να ήταν πραγματικό, πάντως μάλλον θα έχει μετανιώσει για την εκμυστήρευσή του αυτή. Καθώς η συνέντευξή του μεταφράστηκε στα αγγλικά, το γαλλικό κείμενο (assister à un viol collectif) αποδόθηκε «assisted to a collective rape». Μόνο που το αγγλικό ρήμα assist, αν και ίδιας ετυμολογίας και προέλευσης με το γαλλικό assister δεν έχει εντελώς την ίδια σημασία· έτσι, η αμερικανική κοινή γνώμη διάβασε με φρίκη ότι ο οχτάχρονος Ντεπαρντιέ «βοήθησε» σε ομαδικό βιασμό, δηλαδή από απλός παρατηρητής έγινε συνεργός. Την επόμενη μέρα, το μεταφραστικό λάθος διαλευκάνθηκε, αλλά η ζημιά είχε γίνει· λέγεται μάλιστα ότι η ιστορία αυτή στοίχισε ένα Όσκαρ στον καλό ηθοποιό, μια και οι κριτές απέφυγαν να βραβεύσουν έναν ύποπτο για βιασμό, έστω και μεταφραστική αδεία.

Παρομοίως, όταν το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο όρισε εξεταστική επιτροπή για το ναυάγιο του πλοίου Πρεστίζ στα ανοιχτά της Γαλικίας, οι βουλευτές πήραν κατάθεση από τον Έλληνα πλοίαρχο, ο οποίος υποστήριξε κάποια άποψη, νομίζω ότι αν δεν τον ρυμουλκούσαν θα είχε αποφευχθεί το κακό. Στην έκθεσή του, ο Ολλανδός βουλευτής χρησιμοποίησε το ρήμα maakte de bedenking (ή κάπως έτσι) δηλαδή «εξέφρασε την άποψη, υποστήριξε». Το ιδιωτικό μεταφραστικό γραφείο που ανέλαβε τη μετάφραση δεν είχε πρόχειρον ολλανδομαθή μεταφραστή, και ανάθεσε τη δουλειά σε γερμανομαθή, ο οποίος, προφανώς επειδή Bedenkung στα γερμανικά σημαίνει και αμφιβολία, δυσπιστία, το μετέφρασε «εξέφρασε αμφιβολία κατά πόσον…», δηλαδή περίπου το αντίθετο, με αποτέλεσμα την άλλη μέρα κάποιος Έλληνας ευρωβουλευτής, βλέποντας τη διαφορά του ελληνικού κειμένου από το αγγλικό, να μιλήσει για συνωμοσία των μεταφραστικών υπηρεσιών.

Ο Κρίμωνας και το παιδί του Βαθυκλή (μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και λίγο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το έκτο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων.

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύεται δέκα μόλις μέρες μετά το προηγούμενο, ενώ ως τώρα η συχνότητα ήταν περίπου μηνιαία. Αυτό γίνεται για δικούς μου τεχνικούς λόγους αλλά και επειδή η συχνότητα δημοσίευσης των συνεργασιών του ΝΝ θα πυκνώσει έτσι κι αλλιώς.

Επίσης έχει κάποιο γούστο, τρεις μέρες πριν από μια σημαντική εκλογική αναμέτρηση, η οποία κιόλας δεν με αφηνει καθόλου αδιάφορο, όπως ξέρετε, να δημοσιεύει το ιστολόγιο όσα ίχνη έχουν απομείνει από μια ιστορία που διαδραματίστηκε πριν από 2700 και βάλε χρόνια!

Τέλος, οφείλω να προειδοποιήσω ότι το σημερινό άρθρο έχει θέμα φιλολογικό μεν άσεμνο δε. Η αρχική δημοσίευση του άρθρου στα αγγλικά είχε γίνει εδώ.

 

Με ρώτησαν στην Κβόρα να δώσω κάποιο ενδιαφέρον παράδειγμα της αρχαιοελληνικής καθομιλουμένης.

Το παράδειγμα που έδωσα, εγώ τουλάχιστον το βρίσκω πολύ ενδιαφέρον, για πολλαπλούς λόγους. Και έχει και σχέση με προηγούμενη απάντηση που αναδημοσιεύτηκε σε τούτο εδώ το ιστολόγιο, το Πώς χαντάκωσα τα Παμφυλιακά.

Η ενασχόλησή μου με τα αρχαϊκά γράμματα της ελληνικής άρχισε όταν συγκρότησα κατάλογο στοιχείων στα κείμενα του TLG, όπου δούλεψα για 17 χρόνια· συνεχίστηκε με ιστότοπο που έγραψα το 2003, όπου μάζεψα όσα βρήκα· και κατέληξε στις προτάσεις για νέα γράμματα για την Unicode, που βγήκαν το 2008, και που τα περιέγραψα στο άρθρο για τα Παμφυλιακά. Ένα από αυτά ήταν το hήτα <ͱ>, το γράμμα που συμβατικά αποδίδει το Η όταν αντιπροσώπευε δασεία και όχι φωνήεν.

Το παράδειγμα που αναφέρω σήμερα της αρχαιοελληνικής καθομιλουμένης, είναι μια έμμετρη επιγραφή που την πετυχαίνει αργά ή γρήγορα όποιος ασχολείται με την ιστορία του ελληνικού αλφαβήτου. Πρόκειται για έμμετρο γκραφίτι που ανακαλύφθηκε το 1898, κοντά στο γυμνάσιο της Θήρας (Inscriptiones Graecae xii 3.537 = Iambica Adespota 29Aa). Η επιγραφή χρονολογείται από τα τέλη του ηʹ π.Χ. αι., δηλαδή ούτε αιώνα αφού οι Έλληνες υιοθέτησαν το αλφάβητο. Και γι’ αυτό το λόγο η επιγραφή χρησιμοποιεί ιδιαίτερα αρχαϊκή μορφή του. Δεν είναι μόνο ότι του λείπει το ωμέγα και το ήτα ως φωνήεν —αυτό συνέβαινε σε όλες τις παραλλαγές του αλφαβήτου έξω από την Ιωνία. Του λείπει ακόμα και το <φ>. Τον φθόγγο αυτό η επιγραφή τον γράφει ως ΠΗ, δηλαδή όπως ακριβώς τον έγραψαν οι Ρωμαίοι ως ph.

(Για να μην τα χάσουμε εντελώς, θα τον γράψω με το στοιχείο που λανσάρσισα στην Γιούνικοντ: <πͱ>>.)

Η Anne Jeffery αντέγραψε την επιγραφή ως εξής:

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 17 – Επίλογος

Εδώ και μερικούς μήνες δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη έβδομη και τελευταία. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Καθώς είναι επίλογος, η σημερινή συνέχεια είναι συντομότερη από τις προηγούμενες, αλλά έκρινα πως δεν θα έπρεπε να λείπει.

 

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ζούμε σε μιαν εποχή που σε πολλά σημεία της θυμίζει τους τελευταίους αιώνες της αρχαιότητας. Όπως και τότε έτσι και τώρα αλλάζει ο τρόπος παραγωγής. Τότε το σύστημα των εποίκων (coloni) και αργότερα των δουλοπάροικων αντικαθιστούσε σιγά σιγά τη δουλοκτησία. Σήμερα ο αυτοματισμός και η πληροφορική αντικαθιστούν τους κλασικούς προλετάριους. Τότε οι παλιές φιλοσοφίες και ιδεολογίες περνούσαν βαθιά κρίση κι ο κόσμος στρεφόταν προς τη θρησκεία, τη μεταφυσική, τη μοιρολατρία, τον μυστικισμό και την ιδιώτευση, για να αντιμετωπίσει τον φόβο, την ανασφάλεια και το άγχος. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στις μέρες μας. Γι’ αυτό ποτέ άλλοτε όσο σήμερα δεν μας είναι τόσο απαραίτητη η επαφή μας με τα ζωογόνα νάματα της αρχαίας ελληνικής σκέψης, με το καθαρό, ιλαρό φως της Ιωνίας και της Αττικής.

Αν όμως ο αρχαίος κόσμος πέθανε, αν οι ναοί του πυρπολήθηκαν, τα αγάλματα των θεών του κομματιάστηκαν, τα βιβλία των διανοητών του κάηκαν, το αρχαίο πνεύμα δεν έσβησε. Η φωνή του μπόρεσε να φτάσει καθαρή ώς εμάς. Στον τοίχο της κεντρικής πλατείας, στη μικρασιατική πόλη Οινόανδα της Λυκίας, βρέθηκαν χαραγμένα τα παρακάτω λόγια ενός φιλοσόγου, του Διογένους του Οινοανδέως, για τον οποίο το μόνο που ξέρουμε είναι πως ήταν οπαδός του Επίκουρου και έζησε την εποχή των διωγμών των Εθνικών. Χάραξε τα παρακάτω λόγια για να μείνουν για τις επερχόμενες γενιές, «αφού το καλό μήνυμα του βιβλίου σκόρπισε πια». Αρχίζει έτσι:

«Γερνώντας και περιμένοντας κάθε στιγμή να φύγω από τη ζωή, μ’ ένα μελαγχολικό αίσθημα, παρ’ όλη την ευτυχία που έζησα, αποφάσισα να βοηθήσω αυτούς που βρίσκονται σε κακή κατάσταση. Αν ένα ή δύο ή τρία ή τέσσερα ή όσα θέλετε πρόσωπα, δυστυχούσαν και με καλούσαν να τα βοηθήσω, θα έκανα ό,τι ήταν δυνατόν για να τους δώσω την καλύτερη συμβουλή.

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 16 – Αλεξάνδρεια, ο φάρος της γνώσης

Εδώ και κάμποσο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη έκτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών και τώρα οδεύουμε προς το τέλος του. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

Τα προηγούμενα έξι κεφάλαια του δευτέρου μέρους αυτού του βιβλίου ήταν αφιερωμένα στους έλληνες φιλοσόφους, από τους λαμπρούς Ίωνες και Ελεάτες, από τον Αναξαγόρα, τον Ηράκλειτο, τον Δημόκριτο και τον Σωκράτη, ώς τους διαδόχους του Πλάτωνα, του Αντισθένη και του Αριστοτέλη. Παρακολουθήσαμε πώς η φιλοσοφική σκέψη, στους τέσσερις αυτούς αιώνες βαθμιαία αποσπάστηκε όλο και πιο πολύ από τη ζωή, και πέρασε σε σφαίρες υπερβατικές, που ενδιέφεραν όλο και λιγότερους ανθρώπους.

Η ιωνική σαφήνεια και η αττική διαύγεια αντικαταστάθηκαν από έναν σκοτεινό και περίπλοκο μυστικισμό. Πολλές φιλοσοφικές σχολές, όπως οι Νεοπυθαγόρειοι και οι Στωικοί, παίρνουν με τον καιρό τη μορφή και το περιεχόμενο θρησκευτικών συλλόγων, με καθιερωμένες τελετουργίες, ακόμα και με ειδική χαρακτηριστική αμφίεση και εμφάνιση των μελών τους. Προετοιμάζεται η εποχή της πίστεως, που για χίλια και πάνω χρόνια θα αντικαταστήσει την εποχή του λόγου. Οι μόνοι που αντιστέκονται στην πορεία αυτήν είναι οι Επικούρειοι.

Πριν όμως φτάσουμε στην απόλυτη έκπτωση των φιλοσοφιών, όπως την περιγράφει καυστικά ο Λουκιανός στα θαυμάσια έργα του Βίων πράσις και Συμπόσιον ή Λαπίθαι, θα μεσολαβήσει ένα φωτεινό διάλειμμα δύο περίπου αιώνων, κατά το οποίο μεγαλουργεί, όχι πια η φιλοσοφία αλλά η επιστήμη, ενώ η λογοτεχνία (πεζογραφία και ποίηση) θα γνωρίσει κι αυτή μια πρόσκαιρη άνθηση. Αυτό όμως δεν θα γίνει στην παρακμασμένη Αθήνα αλλά σε μια καινούργια πόλη, στην Αλεξάνδρεια.

Από όλες (73 κατά μία παράδοση) τις Αλεξάνδρειες που ίδρυσε ο Μέγας Αλέξανδρος, η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου είναι χωρίς αμφιβολία η λαμπρότερη, η ενδοξότερη και η μακροβιότερη, αφού εξακολουθεί ώς τις μέρες μας να σφύζει από ζωή. Ο στρατηγός του Αλέξανδρου, ο Πτολεμαίος ο Λάγου, την έκανε πρωτεύουσα της ελληνιστικής Αιγύπτου, και έμεινε επί χίλια χρόνια το μεγαλύτερο οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο της Μεσογείου.

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 15 – Επίκουρος

Εδώ και κάμποσο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη πέμπτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ

Στο μεταίχμιο μεταξύ του κλασικού ελληνικού πολιτισμού, που ήταν η πιο λαμπρή και γόνιμη περίοδος της ελληνικής σκέψης, και του ελληνιστικού πολιτισμού, εμφανίζεται το έργο ενός άλλου μεγάλου φιλοσόφου, κατά μία και πλέον γενιά νεότερου από τον Αριστοτέλη. Σε αντίθεση με τον γίγαντα των Σταγείρων, ο φιλόσοφος αυτός δεν ήταν επιφανούς καταγωγής ούτε έζησε μέσα στα πλούτη και τις τιμές. Ήταν γόνος άσημης οικογένειας, έμεινε πάντα φτωχός, και το έργο του καταστράφηκε συστηματικά, σε σημείο που να μην έχουν φτάσει ώς εμάς παρά ελάχιστα σπαράγματα. Μολονότι δεν μπορεί να υπάρξει σύγκριση των δύο περιπτώσεων, γιατί πρόκειται για ανόμοια μεγέθη, ο δεύτερος αυτός σοφός επηρέασε πολύ περισσότερο από τον Αριστοτέλη τη σκέψη της αρχαιότητας.

Ο Επίκουρος γεννήθηκε στη Σάμο το 342 π.Χ., την εποχή δηλαδή που ο Αριστοτέλης, σαράντα δύο χρονών, αναλάμβανε την εκπαίδευση του Αλέξανδρου. Ο πατέρας του ο Νεοκλής, γραμματοδιδάσκαλος το επάγγελμα, ήταν αθηναίος πολίτης και είχε σταλεί εκεί μαζί με άλλους φτωχούς Αθηναίους ως κληρούχος, καθώς η Σάμος τότε ανήκε στην αθηναϊκή επικράτεια. Παρά τα περιορισμένα οικονομικά του μέσα, ο Νεοκλής φρόντισε να μορφωθεί πολύ καλά ο γιος του, ο οποίος δεκατεσσάρων ετών μαθήτευσε κοντά σ’ έναν φιλόσοφο, οπαδό του Δημόκριτου.

Δεκαεννιά χρονών και μετά τη στρατιωτική του θητεία, που την έκανε στην Αθήνα, έπαθε σοβαρή πάθηση της κύστης και του στομάχου, που τον βασάνισε σε όλη την υπόλοιπη ζωή του. Δώδεκα χρόνια πάλεψε μόνος του με τον πόνο, τη φτώχεια και την περιπλάνηση σε ξένα μέρη. Το σκληρό αυτό σχολείο τον εξόπλισε με σπάνια και εκλεπτυσμένη ευαισθησία και απέραντη αγάπη στον άνθρωπο, και τον οδήγησε στην απόφαση να γίνει με τη φιλοσοφία του ο βοηθός και το στήριγμα των πασχόντων.

Άρχισε να διδάσκει φιλοσοφία το 310 π.Χ. στη Λέσβο, όπου έμεινε μερικά χρόνια. Κατόπιν εγκαταστάθηκε για λίγο στη Λάμψακο του Ελλησπόντου, για να καταλήξει τελικά το 306 στην Αθήνα, όπου και έζησε ώς το τέλος της ζωής του. Η εποχή που έζησε ήταν πολύ άσχημη από κάθε πλευρά. Ο θάνατος του Μεγάλου Αλεξάνδρου και η κατάρρευση του απέραντου κράτους του έσβησαν την ελπίδα για μια ενωμένη και ειρηνική οικουμένη, όπου θα γινόταν σταδιακά η συγχώνευση των πολιτισμών της Ελλάδας και της Ασίας. Αντί για ενότητα προέκυψε πολυδιάσπαση και κατακερματισμός, αντί για ειρήνη αδιάκοποι και συνεχώς αγριότεροι πόλεμοι. Μέσα στα σαράντα έξι χρόνια που πέρασε ο Επίκουρος στην Αθήνα, η πόλη γνώρισε έξι πολέμους, τέσσερις εισβολές και πολιορκίες, τέσσερις αλώσεις και κατοχές. Οι θεσμοί του αθηναϊκού πολιτεύματος, που λειτουργούσαν ικανοποιητικά επί τρεις αιώνες, κατέρρευσαν. Τα πολιτικά κόμματα δεν είναι παρά ομάδες ανθρώπων που επιζητούν πάση θυσία την εξουσία, για να μπορούν να νέμονται προς ίδιον όφελος το δημόσιο χρήμα. Οι απλοί άνθρωποι ζούσαν μέσα στην ανασφάλεια, την αβεβαιότητα και τον φόβο.

Από αυτόν τον φόβο θέλησε να ελευθερώσει τον άνθρωπο ο Επίκουρος, όχι με κούφιες παρηγοριές και ψεύτικες ελπίδες, αλλά βοηθώντας τον να δει τη ζωή από τη δική του σκοπιά, να γνωρίσει τον εαυτό του και την πραγματική φύση των πραγμάτων, να απολαύσει τις απλές χαρές της ζωής και να κερδίσει έτσι τελικά την εσωτερική γαλήνη και ηρεμία. Και όπως φαίνεται, το πέτυχε. Οι οπαδοί του σε λίγες δεκαετίες μετά τον θάνατό του ήταν ήδη αρκετές χιλιάδες, και τρεις αιώνες αργότερα γέμιζαν ολόκληρες πόλεις. Ένας από τους μεγαλύτερους, αν όχι ο μέγιστος από τους ρωμαίους ποιητές, ο Λουκρήτιος, τρεις αιώνες μετά μιλά για τον μεγάλο δάσκαλο με θαυμασμό και αγάπη.

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 14 – Αριστοτέλης

Εδώ και κάμποσο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη, αλλά τούτη τη φορά η δημοσίευση μετατεθηκε κατά μία ημέρα.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη τέταρτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ο Πλάτων, όπως κι ο δάσκαλός του ο Σωκράτης, είχε κι αυτός πολλούς μαθητές. Αντίθετα όμως με τον μεγάλο δάσκαλό του, ο Πλάτων ίδρυσε φιλοσοφική σχολή, την Ακαδημία, που ονομάστηκε έτσι από τη γειτνίαση της με το ιερό του Ακάδημου, κοντά στον Κηφισό. Ανάμεσα στους επιφανέστερους μαθητές του Πλάτωνα ήταν κι ο Αριστοτέλης.

Ο Αριστοτέλης γεννήθηκε το 384 π.Χ. στα Στάγειρα της Χαλκιδικής. Καταγόταν, και από το σόι του πατέρα του και από το σόι της μητέρας του, από πολύ παλιά γενιά, από τους Ασκληπιάδες της Μεσσηνίας, οι οποίοι μετά την κατάκτηση της πατρίδας τους από τους Σπαρτιάτες σκόρπισαν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Ένας κλάδος εγκαταστάθηκε στη Χαλκίδα της Εύβοιας, άλλος στην Αττική, άλλοι στα νησιά του Αιγαίου. Από τον κλάδο της Χαλκίδας καταγόταν η μητέρα του Αριστοτέλη, που λεγόταν Φαιστίς, ενώ ο πατέρας του, ο Νικόμαχος, καταγόταν από έναν άλλο κλάδο, παλαιότερο, που βαστούσε από τον ομηρικό Μαχάωνα, γιο του Ασκληπιού, και είχε εγκατασταθεί στα Στάγειρα. Ο Νικόμαχος ήταν Ασκληπιάδης και κατά το γένος και κατ’ επάγγελμα. Ήταν γιατρός του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα, παππού του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Ο Αριστοτέλης είχε την ατυχία να χάσει μικρός τον πατέρα του, ο οποίος υπήρξε και ο πρώτος δάσκαλός του. Το 367 π.Χ., σε ηλικία δεκαεπτά χρονών, ήρθε στην Αθήνα και έγινε μαθητής του Πλάτωνα, που ήταν τότε εξηντάρης. Στην Ακαδημία έμεινε συνολικά είκοσι ολόκληρα χρόνια, και ενώ ακόμη φοιτούσε στη σχολή, άρχισε να γράφει τα πρώτα φιλοσοφικά του δοκίμια με μορφή διαλόγων, να κάνει διαλέξεις και γενικά να θεωρείται ως ο μελλοντικός διάδοχος του Πλάτωνα, με κύριους ανταγωνιστές του τον Χαλκηδόνιο Ξενοκράτη και τον Αθηναίο Σπεύσιππο. Όταν όμως ο Πλάτων πέθανε το 348 και ανέκυψε το θέμα της διαδοχής του, προτιμήθηκε ο Σπεύσιππος, που δεν ήταν μέτοικος, όπως ο Αριστοτέλης και ο Ξενοκράτης, αλλά γνήσιος Αθηναίος και επιπλέον ανιψιός του ιδρυτή της σχολής.

Ο Αριστοτέλης τότε έφυγε από την Αθήνα και για τρία χρόνια δίδαξε στην Άσσο, στη μικρασιατική ακτή απέναντι από τη Λέσβο. Το 345 π.Χ. έφυγε από την Άσσο και πήγε στη Μυτιλήνη, όπου ίδρυσε δική του φιλοσοφική σχολή. Ίσως σχεδίαζε να μείνει μόνιμα εκεί, αν στα 342 π.Χ. δεν τον καλούσε ο Φίλιππος Β΄ της Μακεδονίας για να του αναθέσει την εκπαίδευση του γιου του, του Αλέξανδρου. Έτσι ο Αριστοτέλης εγκαταστάθηκε στην Πέλλα για επτά ολόκληρα χρόνια, μέχρι τη δολοφονία του Φίλιππου και την άνοδο στο θρόνο του Αλέξανδρου.

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 13 – Ήταν Έλληνας διανοητής ο Πλάτων;

Εδώ και κάμποσο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη, αλλά τούτη τη φορά η δημοσίευση μετατεθηκε κατά δυο μερες.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

Ο σημερινός τίτλος θέτει ένα ερώτημα που, οπως αναγνωρίζει και ο πατέρας μου, μπορει να ακουστεί βλάσφημο. Ας πούμε ότι τον επέλεξα για να τραβήξω την προσοχή, αντί για έναν ουδέτερο τίτλο, οπως «Πλάτων».

Πλάτων. Γεννήθηκε στην Αθήνα και ανήκε σε επιφανή αριστοκρατική αθηναϊκή οικογένεια. Πατέρας του ήταν ο Αρίστων, ο οποίος καταγόταν από το γένος του Κόδρου, και μητέρα του η Περικτιόνη, η οποία καταγόταν από το γένος του νομοθέτη Σόλωνα. Η Περικτιόνη ήταν αδελφή του Χαρμίδη και ανιψιά του Κριτία, που και οι δύο ανήκαν στους Τριάκοντα Τυράννους. Αδελφοί του Πλάτωνα ήταν ο Αδείμαντος και ο Γλαύκων. Ο ίδιος λεγόταν Αριστοκλής, αλλά αργότερα ονομάστηκε Πλάτων, γιατί είχε ευρύ στέρνο και πλατύ μέτωπο. Γνώρισε τον Σωκράτη σε ηλικία 20 ετών και έμεινε κοντά του μέχρι τον θάνατο του μεγάλου δασκάλου (399 π.Χ.). Ο άδικος θάνατος του Σωκράτη αποτέλεσε το κίνητρο που τον έσπρωξε να καταπολεμήσει τον χαρακτήρα και τις λειτουργίες της αθηναϊκής δημοκρατίας, και να προτείνει με το έργο Πολιτεία την υποκατάστασή της με άλλο πολίτευμα.

Μετά τη θανάτωση του Σωκράτη για λίγο καιρό κατέφυγε στα Μέγαρα, κοντά στον συμμαθητή του τον Ευκλείδη. Ύστερα γύρισε στην Αθήνα, και για δέκα χρόνια ασχολήθηκε με τη συγγραφή φιλοσοφικών έργων, τα οποία φέρουν τη σφραγίδα της σωκρατικής φιλοσοφίας. Στη συνέχεια ταξίδεψε στην Αίγυπτο και στην Κυρήνη, όπου σχετίστηκε με τον μαθηματικό Θεόδωρο, και τέλος στον Τάραντα της Ιταλίας, όπου γνώρισε τους Πυθαγόρειους, από τη φιλοσοφική σκέψη των οποίων επηρεάστηκε αποφασιστικά. Μετά πέρασε στη Σικελία. Στην αυλή του βασιλιά των Συρακουσών Διονυσίου Α΄ γνώρισε τον αδελφό του τον Δίωνα, με τον οποίον συνδέθηκε φιλικά. Η φιλία όμως αυτή προκάλεσε τις υποψίες του Διονυσίου για συνωμοσία, και γι’ αυτό έδιωξε τον Πλάτωνα από τη Σικελία. Στην επιστροφή του πιάστηκε στα ανοιχτά της Αίγινας, μεταφέρθηκε στο νησί και κινδύνεψε να πουληθεί ως δούλος αλλά τον εξαγόρασε ο Κυρηναίος φίλος του, ο Αννίκερις.

Επιστρέφοντας στην Αθήνα άνοιξε το 387 π.Χ. φιλοσοφική σχολή κοντά στο ιερό του Ακάδημου, που γι’ αυτό ονομάστηκε Ακαδημία. Η σχολή συνέχισε να λειτουργεί και η ακτινοβολία της ήταν μεγάλη ώς τις αρχές του πρώτου αιώνα π. Χ., αλλά κατά το τέλος της ελληνιστικής εποχής είχε μετατραπεί σε Σκεπτική σχολή.

Για δεύτερη φορά ταξίδεψε στην αυλή των Συρακουσών, και με τον φίλο του τον Δίωνα προσπάθησαν να προσηλυτίσουν στις ιδέες τους τον νέο ηγεμόνα Διονύσιο Β΄. Η προσπάθεια απέτυχε και ο Πλάτων γύρισε στην Αθήνα. Για τρίτη φορά πήγε στη Σικελία το 361 π.Χ., με σκοπό να συμφιλιώσει τον Δίωνα με τον Διονύσιο. Και πάλι, όχι μόνο απέτυχε, αλλά κινδύνεψε και η ζωή του. Τον έσωσε η επέμβαση του Πυθαγόρειου Αρχύτα, ενώ ο Δίων δολοφονήθηκε το 353 π.Χ.. Έτσι ο Πλάτων έχασε τον άνθρωπο στον οποίο στήριξε τις ελπίδες του για την επιβολή των πολιτικών του ιδεών. Από τότε και μέχρι τον θάνατό του ασχολήθηκε με τη διδασκαλία και με τη συγγραφή φιλοσοφικών έργων.

Τα έργα του Πλάτωνος είναι 36 και όλα, εκτός από την Απολογία, διαλογικά. Και στη συγγραφή ο φιλόσοφος μιμήθηκε τη διδασκαλία του Σωκράτη, ο οποίος δίδασκε διαλογικά. Οι διάλογοί του επιγράφονται με το όνομα κάποιου από τα διαλεγόμενα πρόσωπα, π.χ. Τίμαιος, Γοργίας, Πρωταγόρας κλπ. Τρεις μόνο διάλογοι, το Συμπόσιο, η Πολιτεία και οι Νόμοι, τιτλοφορούνται από το περιεχόμενό τους. Σε όλους τους διαλόγους τη συζήτηση διευθύνει ο Σωκράτης. Στους παλαιότερους διαλόγους διατηρεί την εικόνα του πραγματικού Σωκράτη, ενώ στους νεότερους κάτω από το πρόσωπο του δασκάλου κρύβεται ο ίδιος ο μαθητής. Το σύνολο του πλατωνικού έργου διακρίνεται σε τρεις περιόδους με βάση τη χρονολογική σειρά:

α) Περίοδος νεότητας (400-387 π.Χ.): Απολογία, Κρίτων, Χαρμίδης, Πρωταγόρας, Λάχης, Ευθύφρων, Ιππίας Μείζων, Ιππίας Ελάσσων, Ίων, Λύσις.

β) Περίοδος ωριμότητας (386-367 π.Χ.): Μενέξενος, Κρατύλος, Ευθύδημος, Γοργίας, Μένων, Παρμενίδης, Φαίδων, Φαίδρος, Πολιτεία, Συμπόσιον, Θεαίτητος.

γ) Περίοδος γήρατος (366-348 π.Χ.): Σοφιστής, Πολιτικός, Φίληβος, Κριτίας, Τίμαιος, Νόμοι, Έβδομη επιστολή.

Η πλατωνική φιλοσοφία είναι δυϊστική, χωρίζοντας τον κόσμο σε μία υλική και μία ιδεατή σφαίρα ύπαρξης. Αυτό γίνεται με την εισαγωγή της θεωρίας των ιδεών, οι οποίες κατά τον Πλάτωνα είναι τα αιώνια αρχέτυπα των αισθητών, υλικών πραγμάτων, υπερβατικά σχήματα τα οποία γίνονται αντιληπτά μόνο με τη λογική και όχι με τις αισθήσεις. Τα αισθητά αντικείμενα τα θεωρεί κατώτερα, υλικά και φθαρτά είδωλα των ιδεών, οι οποίες τα μορφοποιούν. Έτσι π.χ. κάθε άλογο είναι υλικό στιγμιότυπο, ή αντανάκλαση, της άυλης ιδέας «άλογο», η οποία συγκεντρώνει τα αναλλοίωτα και κοινά χαρακτηριστικά όλων των αλόγων (αφηρημένες έννοιες όπως η δικαιοσύνη ή η ομορφιά έχουν επίσης τις δικές τους αρχετυπικές ιδέες).

Ο Πλάτων λοιπόν αναγνωρίζει δύο διαφορετικούς κόσμους, τον αισθητό, ο οποίος διαρκώς μεταβάλλεται και βρίσκεται σε αδιάκοπη ροή κατά τον Ηράκλειτο, και τον νοητό κόσμο, τον αναλλοίωτο, δηλαδή τις ιδέες, οι οποίες υπάρχουν σε τόπο επουράνιο. Αυτές είναι τα αρχέτυπα του ορατού κόσμου, τα αιώνια πρότυπα και υποδείγματα τα οποία συντηρούν τη μορφή των υποκείμενων υλικών σωμάτων. Πρόκειται δηλαδή για ένα δυϊστικό, ιεραρχικό μεταφυσικό σύστημα.

Ο Πλάτων ανέπτυξε συστηματικά τις διδασκαλίες του Πυθαγορισμού, δίνοντας μεγάλη σημασία, όπως και ο Πυθαγόρας, στα μαθηματικά, τα οποία έβλεπε ως «παράθυρο» στον κόσμο των ιδεών, αφού ασχολούνται με άυλες και αναλλοίωτες έννοιες οι οποίες διαμορφώνουν τον κόσμο. Κατηγορήθηκε ότι με τη θεωρία των ιδεών αποκάλυπτε «τα μυστικά των Μυστηρίων» στα οποία προφανώς ήταν μυημένος.

Η γνωσιολογία του ήταν καθαρά ορθολογική, καθώς πίστευε ότι μόνο με τον νου μπορούν να προσεγγιστούν οι ιδέες, και άρα η πραγματική, βαθύτερη φύση του κόσμου. Η εμπειρία των αισθήσεων για τον Πλάτωνα ήταν από αβέβαιη έως ψευδής, ενώ αντιθέτως η λογική διερεύνηση αποκάλυπτε έμφυτη γνώση, ενόραση των ανάλογων υπερβατικών ιδεών, η οποία προϋπήρχε με λανθάνουσα μορφή στον νου λόγω της θείας καταγωγής της ψυχής πριν την ενσάρκωσή της. Υψηλότερη ιδέα θεωρούσε την ιδέα του Αγαθού, από την οποία απέρρεαν όλες οι άλλες.

Στην ψυχή ο Πλάτωνας διακρίνει τρία μέρη, το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Γι’ αυτό και αναγνωρίζει τρεις αρετές, τη σοφία, την ανδρεία και τη σωφροσύνη, η καθεμία από τις οποίες αντιστοιχεί και σε ένα από τα τρία μέρη της ψυχής. Τις τρεις αυτές αρετές της ψυχής τις παραλληλίζει με τις τρεις χορδές της λύρας, την υπάτη, τη μέση και τη νήτη. Αλλά οι τρεις αυτές αρετές πρέπει να αναπτύσσονται αρμονικά, ώστε το λογιστικό ως θείον να κυβερνά, το θυμοειδές να υπακούει σ’ αυτό ως βοηθός, και τα δύο μαζί να διευθύνουν το επιθυμητικό, για να μην επιχειρεί να άρχει αυτό, αφού είναι το πιο άπληστο και το κατώτερο μέρος της ψυχής. Από τη σωστή ανάπτυξη των αρετών αποτελείται η δικαιοσύνη, η οποία είναι αρμονία και των τριών τους μαζί.

Επειδή και η πόλη αποτελεί μία αντανάκλαση του ανθρώπου, διακρίνει και σ’ αυτήν τρία γένη: το βουλευτικό, το πολεμικό και το χρηματικό, τα οποία αντιστοιχούν προς τα τρία μέρη της ψυχής. Όπως στον άνθρωπο, έτσι και στην πόλη πρέπει να υπάρχει η δικαιοσύνη, δηλαδή η αρμονία, που κατορθώνεται όταν και στην πόλη το καθένα από τα γένη εκτελεί το δικό του έργο και δεν επιδιώκει τα ξένα.

Ο Πλάτων δεν αναφέρει πουθενά στα γραπτά του τον Δημόκριτο ή τους άλλους ατομικούς φιλοσόφους, μολονότι έπρεπε να γνωρίζει καλά την ατομική θεωρία, αφού σε ορισμένους διαλόγους (κυρίως στον Τίμαιο και τους Νόμους) καταπολεμούνται απόψεις οι οποίες ανήκουν στους ατομικούς. Σύμφωνα μάλιστα με μία πληροφορία, ο Πλάτων θέλησε να κάψει όσα βιβλία του Δημόκριτου μπόρεσε να συγκεντρώσει, τον συγκράτησαν όμως την τελευταία στιγμή οι Πυθαγόρειοι Αμύκλας και Κλεινίας, με το επιχείρημα ότι τα βιβλία του Δημόκριτου υπήρχαν ήδη στα χέρια πολλών.

Παρά τη μεγάλη διαφορά που χωρίζει το πλατωνικό σύστημα από το ατομικό, υπάρχουν σημεία στα οποία οι δύο θεωρίες παραδόξως συγκλίνουν. Έτσι, ο Πλάτων δανείστηκε από τον Δημόκριτο την έννοια της ιδέας, η οποία αποτελεί το κέντρο του πλατωνικού συστήματος. Απλώς απέκοψε την ταύτιση της μορφής με τα υλικά σώματα και την ανύψωσε σε έναν ξεχωριστό και αληθέστερο κατά τη γνώμη του κόσμο. Αλλά και η πλατωνική αντίληψη της μαθηματικής δομής των στοιχείων της φύσης, αποτελεί συνδυασμό της ατομικής θεωρίας και της πυθαγόρειας αριθμολογίας: η έννοια των ατμήτων επιπέδων φαίνεται να αντλεί την έμπνευσή της κατευθείαν από την ατομική έννοια των ατμήτων ελάχιστων μεγεθών. Η επίδραση του Πλάτωνα στην εξέλιξη των φιλοσοφικών θεωριών υπήρξε πάρα πολύ μεγάλη. Όλοι σχεδόν οι μεταγενέστεροι φιλόσοφοι επηρεάστηκαν από αυτόν, είτε αποδεχόμενοι τις απόψεις του είτε απορρίπτοντάς τες. Ο μαθητής του ο Αριστοτέλης διαμόρφωσε ένα τμήμα του έργου του ως απάντηση στον πλατωνισμό.

Στα τέλη του 5ου αιώνα, μαζί με το τέλος του Χρυσού Αιώνα της Αθήνας, σημειώνεται μια σοβαρή τομή στην εξέλιξη του ελληνικού πνεύματος. Η τομή αυτή λέγεται Σωκράτης. Ο Πλάτων υπήρξε ο διασημότερος μαθητής του, αλλά όπως προανέφερα δεν είμαστε βέβαιοι αν απέδωσε με πιστότητα και ειλικρίνεια τις ιδέες του δασκάλου του. Άλλωστε από τα μέσα του 19ου αιώνα τέθηκε το ερώτημα.

Η επίδραση της σωκρατικής διδασκαλίας, σε συνδυασμό με τη συναισθηματική φόρτιση, είχαν επηρεάσει τη σκέψη του Πλάτωνα κατά τη συγγραφή των διαλόγων αυτών, όπως είναι εύλογο και όντως εύκολα μπορεί κανείς να διαπιστώσει από τους ίδιους τους διαλόγους. Είναι εξάλλου γνωστό, και μας επιτρέπει ο ίδιος ο Πλάτων να αντιληφθούμε, ότι ο θάνατος του Σωκράτη ήταν το συγκλονιστικότερο γεγονός της ζωής του έως τότε, ίσως και ολόκληρης της ζωής του ώς το τέλος της. Ένα ανεξιλέωτο έγκλημα των Αθηναίων, για το οποίο ο ίδιος ποτέ δεν τους συγχώρησε, όπως μας αφήνει να εννοήσουμε στην Έβδομη επιστολή του. Υπό το κράτος αυτών των συναισθημάτων και σε χρόνο περισσότερο από μια δεκαετία γράφει τους δέκα πρώτους διαλόγους, που η έρευνα δέχεται ως «σωκρατικούς». Μετά, όπως είναι φυσικό, απαλλάσσεται από τη συναισθηματική φόρτιση που του προκάλεσε ο θάνατος του Δασκάλου, αλλά και από την επιρροή της σωκρατικής διδασκαλίας.

Ήταν έλληνας διανοητής ο Πλάτων;

Το ερώτημα εκ πρώτης όψεως μοιάζει βλάσφημο. Ο θείος Πλάτων, από τα μεγαλύτερα μυαλά που γέννησε αυτός ο τόπος, και να αμφισβητείται η ελληνικότητα του;

Κατ’ αρχήν βεβαίως κανείς δεν αμφισβήτησε την ελληνικότητά της καταγωγής του. Γόνος παλαιότατης και επιφανέστατης αθηναϊκής οικογένειας, ήταν χωρίς αμφιβολία Έλλην εξ Ελλήνων. Το ερώτημα δεν αναφέρεται στην καταγωγή του αλλά στο περιεχόμενο της φιλοσοφίας του. Θα μπορούσε να μπει διαφορετικά: η πλατωνική φιλοσοφία έχει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος;

Ας θυμηθούμε τα πέντε χαρακτηριστικά γνωρίσματα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος:

– Η αγάπη για το ωραίο.
– Το μέτρον.
– Η ευθύτητα και η παρρησία.
– Ο ανθρωπισμός.
– Ο έρως της ελευθερίας.

Χωρίς αμφιβολία το πρώτο χαρακτηρίζει, αν όχι τη φιλοσοφία, οπωσδήποτε όμως το ύφος και την τεχνική του Πλάτωνα. Η πλατωνική καλλιέπεια είναι αναμφισβήτητη. Η υψηλή λογοτεχνική αξία των πλατωνικών κειμένων είναι το μεγαλύτερό τους προσόν. Αλλά και το ωραίο, αυτό καθεαυτό, δεν τον αφήνει ασυγκίνητο. Η περιγραφή του κάλλους του νεαρού Χαρμίδη στον Φαίδρο είναι απαράμιλλη.

Για το μέτρον επίσης, μπορούμε να πούμε πως ο Πλάτων το τηρεί με συνέπεια. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, από το έργο του λείπουν οι υπερβολές και οι περιττολογίες.

Το ίδιο όμως δεν συμβαίνει πάντα και παντού με την ευθύτητα. Ο Πλάτων, αντίθετα από τους περισσότερους έλληνες φιλοσόφους και ποιητές, δεν είναι ευθύς στα θέματα που εξετάζει. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον έρωτα, όπως τον αντιμετωπίζει στο Συμπόσιο και στον Φαίδρο. Για τον Πλάτωνα η μεγαλύτερη και δυνατότερη συγκίνηση που νιώθει στη ζωή του ο άνθρωπος, ντύνεται με περίπλοκες μυστικιστικές έννοιες. Γίνεται θεία δωρεά που προϋπάρχει στην ανθρώπινη ψυχή, πριν αυτή φυλακιστεί στο φθαρτό της σώμα. Πόσο διαφορετικά (και πόσο πιο ανθρώπινα) περιγράφει τον έρωτα ο Όμηρος, μιλώντας π.χ. για τον Έκτορα και την Ανδρομάχη, ή ακόμα περισσότερο η Σαπφώ, στα αθάνατα ποιήματά της, υποδείγματα της ελληνικής ευθύτητας.

Όσο για τον ανθρωπισμό, ο Πλάτων απομακρύνεται ακόμα περισσότερο από τις αρχές του ελληνικού πνεύματος. Δυσπιστεί στον άνθρωπο, δεν τον έχει ικανό για μεγάλα έργα. Εκ των προτέρων τον αποκλείει από την κατανόηση της βαθύτερης ουσίας του κόσμου. Είναι δεμένος με την πλάτη στον τοίχο μιας σπηλιάς. κι όσα βλέπει να διαδραματίζονται στον απέναντι τοίχο. είναι οι αντανακλάσεις όσων γίνονται στην πραγματικότητα, όχι η ίδια η πραγματικότητα, που θα μείνει για πάντα έξω από τον έλεγχο του.

Ο Πλάτων πιστεύει πως μέσα στον άνθρωπο υπάρχει ένα στοιχείο κακό, που μόνο η θεία χάρη θα μπορούσε να το εξαλείψει, αλλά αυτό συμβαίνει πολύ σπάνια. Για τον Πλάτωνα το ανθρώπινο σώμα είναι η φυλακή και το βάρος της ψυχής. Όλα αυτά ηχούν σ’ εμάς οικεία, γιατί μεσολάβησαν δυο χιλιάδες χρόνια χριστιανισμού, αλλά βρίσκονται πολύ μακριά από τον ελληνικό ανθρωπισμό, που ήθελε τον άνθρωπο μέτρο των πάντων, και που πίστευε πως τίποτα δεν είναι τόσο θαυμαστό όσο ο άνθρωπος.

Ο Πλάτων δεν υπήρξε πολίτης με την έννοα που έδιναν στον όρο οι σύγχρονοί του, και όπως υπήρξε ο δάσκαλός του. Όπως φαίνεται δεν έλαβε ποτέ μέρος σε εκστρατεία, δεν πήρε δημόσια αξιώματα, δεν συμμετείχε στην Εκκλησία του Δήμου. Ουσιαστικά αποστρεφόταν τη Δημοκρατία και δεν πίστευε στην ελευθερία. Η κοινωνία που προτείνει στην Πολιτεία ή στους Νόμους είναι μια ταξική κοινωνία, με πολλά δάνεια στοιχεία από την αιγυπτιακή και τη σπαρτιατική. Οι άνθρωποι στην πλατωνική κοινωνία είναι απόλυτα διαστρωματωμένοι και έχουν αυστηρά καθορισμένα καθήκοντα, άφθονες υποχρεώσεις και ελάχιστα δικαιώματα. Ουσιαστικά ζουν σε περιβάλλον στρατώνα, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να κάνουν κάτι με δική τους πρωτοβουλία, δεν ορίζουν την περιουσία τους, δεν εκλέγουν ούτε ελέγχουν τους άρχοντες τους, δεν κατέχουν ούτε καν τα παιδιά τους, τα οποία η Πολιτεία εκπαιδεύει όπως αυτή θέλει και έχει το δικαίωμα να τα θανατώνει όταν κρίνει ότι μπορεί να γίνουν βάρος της.

Στην Πολιτεία που προτείνει, και όπου «θα κυβερνούν οι φιλόσοφοι», θα υπάρχει ένα ειδικό σώμα ασφαλείας (που το ονομάζει χαρακτηριστικά «Νυκτερινόν Ξύλλογον») το οποίο με τους κατασκόπους του θα παρακολουθεί όλους τους ανθρώπους. Αν κάποιος καταγγελθεί ότι επιδιώκει να μάθει κάτι πέραν των όσων τού έχει καθορίσει η ταξική του προέλευση, ή ότι γενικώς παραβιάζει τους σιδερένιους νόμους, τα όργανα του «Ξυλλόγου» θα τον συλλαμβάνουν και θα τον στέλνουν για πέντε χρόνια στο «Σωφρονιστήριον», σε αυστηρή απομόνωση και συνεχή αναμόρφωση, «επί νουθετήσει τε και τη της ψυχής σωτηρία». Αν στο διάστημα αυτό ανανήψει, έχει καλώς: διαφορετικά, μετά τα πέντε χρόνια θα θανατώνεται. Για τους υπότροπους, τους άθεους ή τους «μιαρούς ασεβείς», η ποινή θα είναι η άμεση θανάτωση και η εγκατάλειψη των πτωμάτων τους άταφων εκτός των ορίων της πολιτείας.

Δείγμα του αυταρχισμού και της μισαλλοδοξίας του Πλάτωνα είναι και η προαναφερθείσα απόπειρά του να κάψει τα βιβλία του μεγάλου Αβδηρίτη.

Ο Νίτσε ονόμασε τον Πλάτωνα «προϋπάρξαντα χριστιανό» και ο Ένγκελς τον θεωρεί τον μεγάλο πρόδρομο του χριστιανισμού. Ο χαρακτηριστικότερος εκπρόσωπος της πλατωνικής φιλοσοφίας του 1ου αιώνα, ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς, ελληνόφωνος Εβραίος, για τον οποίο έλεγαν «ή Φίλων πλατωνίζει ή Πλάτων φιλωνίζει», αναπτύσσει τόσο πολλές χριστιανικές ιδέες στη φιλοσοφία του, (όπως το ότι ο Θεός είναι ο Λόγος και πλήθος άλλα), ώστε πολλοί θεολόγοι του Μεσαίωνα τον θεωρούσαν χριστιανό και κάποιοι είχαν επινοήσει μια (πλαστή όπως αποδείχτηκε) αλληλογραφία του με τον Παύλο.

Ο Πλάτων δεχόταν την αθανασία της ψυχής, που οι περισσότεροι έλληνες φιλόσοφοι (και ο Αριστοτέλης) τη θεωρούσαν φθαρτό συστατικό του σώματος. Πίστευε πως ο άνθρωπος κουβαλά κάποιο είδος προπατορικού αμαρτήματος (σύλληψη αδιανόητη για το σύνολο των ελλήνων διανοητών), απεχθανόταν την υλικότητα του σώματος και τις αδυναμίες που αυτή συνεπάγεται, προέτρεπε την περιφρόνηση του σώματος και κήρυσσε τον ασκητισμό και την αφιέρωση των ανθρώπων σε μιαν επίμονη, αδιάκοπη μελέτη του θανάτου και προετοιμασία τους γι’ αυτόν. Πόσο αλλόκοτα ηχούσαν αυτά στα αυτιά των Ελλήνων, φαίνεται από μια περικοπή του Αριστοτέλη στα Ηθικά Νικομάχεια, όπου ο μαθητής, αναφερόμενος σαφώς στον δάσκαλό του, διδάσκει πως ο άνθρωπος με τον θάνατό του χάνεται οριστικά και αμετάκλητα, και ότι ο πλούτος, η καλή εμφάνιση, η καλή οικογένεια και μια λογική διάρκεια της ζωής είναι προϋποθέσεις της ευτυχίας.

Ο Πλάτων προσπάθησε να εφαρμόσει τις θεωρίες του στην πράξη αλλά στην κυρίως Ελλάδα δεν βρήκε απήχηση ούτε καν στη Σπάρτη, την οποία τόσο θαύμαζε. Εκτιμώντας τις πολιτικές απόψεις του Δίωνα, τυράννου των Συρακουσών, κατέφυγε στην αυλή του, αλλά γρήγορα απογοητεύτηκε και γύρισε πίσω. Ξαναπήγε στις Συρακούσες όταν την εξουσία πήρε ο θαυμαστής του, ο Διονύσιος Β΄, αλλά και πάλι γύρισε στην Αθήνα απογοητευμένος. Οι βασιλείς δεν εννοούσαν να φιλοσοφήσουν ούτε να αφήσουν τους φιλόσοφους να βασιλέψουν.

Ο κυνικός φιλόσοφος Διογένης, κήρυκας της απόλυτης και απεριόριστης ελευθερίας, αντιμετώπισε τον Πλάτωνα με το χαρακτηριστικό του χιούμορ και την σατιρική του διάθεση. Πλήθος σχετικά ανέκδοτα έχουν φτάσει ώς εμάς.

Όταν ο Πλάτων έδωσε τον περίφημο ορισμό του ανθρώπου «Ζώον δίπουν άπτερον», ο Διογένης μάδησε έναν πετεινό και τον εμφάνισε στην αγορά λέγοντας: «Ιδού ο άνθρωπος του Πλάτωνος».  Ύστερα από αυτό ο Πλάτωνας προσέθεσε στον ορισμό και το «πλατώνυχον».

Περιγελώντας την αγάπη της πολυτέλειας που είχε ο (θεωρητικά ασκητικός) Πλάτων, μπήκε μια μέρα σπίτι του και με τα ξυπόλητα (και βρόμικα) πόδια του πατούσε στα χαλιά, λέγοντας:  «Πατώ τον του Πλάτωνος τύφον» (δηλαδή τη βλακεία, την έπαρση του Πλάτωνα).

Ο Πλάτων, θέλοντας να του ανταποδώσει τα συνεχή πειράγματα, όταν τον είδε κάποτε να πλένει λάχανα για να τα φάει, του είπε ειρωνικά: «Αν πήγαινες με τον Διονύσιο, δεν θα έπλενες τώρα λάχανα». Ο Διογένης όμως δεν του τη χάρισε: «Κι εσύ αν έτρωγες λάχανα, δεν θα χρειαζόταν να κολακεύεις τον Διονύσιο» του είπε αμέσως. (Πλάτων θεασάμενος αὐτὸν λάχανα πλύνοντα, προσελθὼν ἡσυχῆ εἴποι αὐτῷ, εἰ Διονύσιον ἐθεράπευες, οὐκ ἂν λάχανα ἔπλυνες· τὸν δ’ ἀποκρίνασθαι ὁμοίως ἡσυχῆ, καὶ σὺ εἰ λάχανα ἔπλυνες,  οὐκ ἂν Διονύσιον ἐθεράπευες).

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 12 – Σωκράτης Σωφρονίσκου Αλωπεκήθεν

Εδώ και κάμποσο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δωδέκατη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

Σωκράτης Σωφρονίσκου Αλωπεκήθεν

Ο τρίτος μεγάλος φιλόσοφος του 5ου π.Χ. αιώνα είναι χωρίς αμφιβολία ο Σωκράτης. Γεννήθηκε το 469 π.Χ. στην Αθήνα, στον δήμο Αλωπεκής (κάπου μεταξύ Γλυφάδας και Ηλιούπολης). Πατέρας του ήταν ο λιθοξόος Σωφρονίσκος και μητέρα του η μαμή Φαιναρέτη. Ο Σωκράτης στην αρχή ακολούθησε το επάγγελμα του πατέρα του, αλλά τον περισσότερο καιρό σύχναζε στις παλαίστρες, στα γυμναστήρια και στην αγορά Ήταν έξυπνο παιδί με κοφτερό μυαλό, αλλά απείθαρχο και επαναστατικό, θα λέγαμε σήμερα, στοιχείο.

Όσα ξέρουμε προέρχονται για τη ζωή του Σωκράτη κατά κύριο λόγο από τον Διογένη τον Λαέρτιο (Βίοι Φιλοσόφων) και τον Πορφύριο (Φιλοσόφου Βίος) και δευτερευόντως από τον Ξενοφώντα και τους πλατωνικούς Διαλόγους.

Ήταν δεκαεφτά χρονών όταν τελείως τυχαία άλλαξε κυριολεκτικά η ζωή του. Έτυχε, εκείνη τη μέρα, να περάσει από το εργαστήριο όπου δούλευε ο νεαρός Σωκράτης ο φιλόσοφος Αρχέλαος, και να τον ακούσει να υπερασπίζεται τα δικαιώματα των εργαζομένων στο μαρμαράδικο με τέτοια επιχειρήματα και τόση εξυπνάδα, που εντυπωσιάστηκε και ζήτησε να τον πάρει μαθητή του. Αυτός δέχτηκε και ακολούθησε τον φιλόσοφο στη Σάμο. Δεν ξέρουμε πόσα χρόνια έζησε στη Σάμο, ξέρουμε όμως πως κοντά στον Αρχέλαο μορφώθηκε καλά.

Μελετώντας τα βιβλία των παλαιών και των σύγχρονών του σοφών απέκτησε πολλές γνώσεις. Σχεδόν είκοσι χρονών γύρισε στην Αθήνα όπου έμεινε όλη τη ζωή του. Στο Άστυ γνώρισε τον Πρωταγόρα, τον Ιππία, τον Πρόδικο, τον Γοργία και άλλους σοφιστές, τους οποίους από την αρχή καταπολέμησε για τα νεωτεριστικά τους κηρύγματα. Επιδόθηκε ολοκληρωτικά στη βελτίωση των νέων και των άλλων πολιτών της πατρίδας του, και σύντομα βρέθηκε πλαισιωμένος από πλήθος μαθητές, πολλοί από τους οποίους ήταν συνομήλικοί του.

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 11 – Δημόκριτος ο Αβδηρίτης

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η ενδέκατη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

Δημόκριτος ο Αβδηρίτης

Ο δεύτερος μεγάλος «γενικός» φιλόσοφος της αρχαιότητας [έχει προηγηθεί βιογραφικό σκαρίφημα του Ηράκλειτου] είναι χωρίς αμφιβολία ο Δημόκριτος. Εννέα χρόνια νεότερος από τον Σωκράτη, ο Δημόκριτος γεννήθηκε το 460 π.Χ. στα Άβδηρα της Θράκης, που ήταν ιωνική αποικία (των Κλαζομενών) και η τρίτη πλουσιότερη πόλη της Αθηναϊκής Συμμαχίας, αφού έδινε ετήσιο φόρο 15 τάλαντα. Ο πλούτος των Αβδήρων οφειλόταν στη μεγάλη γεωργική παραγωγή τους και στο γεγονός ότι το λιμάνι τους ήταν η εμπορική πύλη της Θράκης. Φαίνεται πως γι’ αυτόν τον λόγο οι λοιποί Έλληνες, και προπάντων οι Αθηναίοι, ζήλευαν τους Αβδηρίτες, γιατί η αρχαία ανεκδοτολογία τούς παρουσιάζει σαν ανόητους και γελοίους.

Ο Δημόκριτος ήταν το τρίτο παιδί μιας πολύ πλούσιας οικογένειας. Ο πατέρας του, για το όνομα του οποίου δεν είμαστε βέβαιοι, αφού άλλοι τον αναφέρουν ως Ηγησίστρατο, άλλοι ως Αθηνόκριτο και κάποιοι ως Δαμάσιππο, ήταν κάτι σαν τραπεζίτης στα Άβδηρα, και λέγεται ότι φιλοξένησε στο σπίτι του τον Ξέρξη, όταν το 480 ο Μέγας Βασιλεύς, βαδίζοντας εναντίον της Ελλάδας, είχε στρατοπεδεύσει στα Άβδηρα για να ξεκουράσει τον στρατό του. Σύμφωνα δε με ορισμένους συγγραφείς, ο νεαρός Δημόκριτος πήρε τα πρώτα μαθήματα θεολογίας και αστρονομίας από κάποιους χαλδαίους μάγους της ακολουθίας του πέρση μονάρχη. Αυτό βεβαίως είναι μύθος, που πλάστηκε με σκοπό να συνδέσει την ελληνική φιλοσοφία με τα δόγματα της Ανατολής, γιατί ο Δημόκριτος γεννήθηκε πολλά χρόνια μετά το πέρασμα του Ξέρξη από τα Άβδηρα.

Από τη νεανική του ηλικία ο Δημόκριτος έδειξε την κλίση του προς τη μελέτη και την έρευνα της φύσης. Χαρακτηριστικό είναι το ανέκδοτο που παραδίδει ο Διογένης Λαέρτιος, και το οποίο φανερώνει τον βαθμό αφοσίωσης του Δημοκρίτου στον στοχασμό: «ήταν τόσο φιλόπονος και μελετηρός, ώστε έφτιαξε ένα δωμάτιο στον κήπο του σπιτιού του και κλείστηκε εκεί μέσα διαβάζοντας συνεχώς, χωρίς να βγει έξω παρά μόνο μια φορά, όταν ο πατέρας του ήταν να θυσιάσει ένα βόδι, που το έδεσε έξω από το δωμάτιό του, και σαν ήρθε η ώρα της θυσίας, τον έβγαλε για να την παρακολουθήσει».