Κουραμπιέδες ή μελομακάρονα;

Το σημερινό, εορταστικό ας πούμε, άρθρο είναι βελτιωμένη ή τέλος πάντων τροποποιημένη επανάληψη του άρθρου που είχα δημοσιεύσει πέρσι τέτοιες μέρες, και συγκεκριμένα την παραμονή των Χριστουγέννων. Είχα τότε αφήσει την εκκρεμότητα της ετυμολόγησης του μελομακάρονου: η εκκρεμότητα παραμένει, αλλά στο σημερινό άρθρο ανακεφαλαιώνω τις σχετικές θεωρίες και προτείνω μια λύση που μου φαίνεται πιθανή, ενώ επίσης ενσωματώνω και κάποιες πληροφορίες από τα σχόλια του προηγούμενου άρθρου. Αλλά πριν προχωρήσω στο άρθρο, να βάλω μιαν ανακοίνωση: μεθαύριο, την Κυριακή 28.12 δηλαδή, στις 19.30, θα μιλήσω στη λέσχη «Δρόμοι Φιλίας και Πολιτισμού» [Φερών 3 – ΗΣΑΠ Βικτώρια] με θέμα ‘Μύθοι και αλήθειες για την ελληνική γλώσσα’. Όσοι πιστοί…

Ένα από τα μεγάλα διλήμματα της ζωής, πλάι στο Αθήνα ή Θεσσαλονίκη,  Ολυμπιακός ή Παναθηναϊκός, Καζαντζίδης ή Μπιθικώτσης, Βουγιουκλάκη ή Καρέζη, Μπητλς ή Ρόλινγκ Στόουνς, Πελέ ή Μαραντόνα, Βίσση ή Βανδή (έβαλα κι ένα νεότερο για ξεκάρφωμα), είναι και το “κουραμπιέδες ή μελομακάρονα;”  Μάλιστα, ενώ κάποια από τα διλήμματα αυτά ξεθωριάζουν και παύουν να αφορούν τις νεότερες γενιές, οι κουραμπιέδες και τα μελομακάρονα διατηρούν αμείωτη την οξύτητα του διλήμματος. Ομολογώ ότι η δική μου προτίμηση πηγαίνει πιο πολύ στα μελομακάρονα, ή φοινίκια που τα έλεγε η συχωρεμένη η γιαγιά μου η Αιγενήτισσα -από την άλλη, σε αντίθεση με άλλα διλήμματα εδώ γίνονται δεκτές και συναινετικές λύσεις, το συναμφότερον, και τα δυο τα τρώμε εξίσου.

Σαν χριστουγεννιάτικο έθιμο, ο κουραμπιές και το μελομακάρονο είναι πολλά χρόνια μαζί μας -περισσότερα από το χριστουγεννιάτικο δέντρο. Για να κάνω μια παρένθεση, καθώς σκάλιζα κάτι παλιές εφημερίδες βρήκα πρόσφατα, στο χριστουγεννιάτικο φύλλο μιας εφημερίδας του 1950 ένα άρθρο για το «ξένο έθιμο που απειλεί την Πάρνηθα», που «μεταφυτεύτηκε δυστυχώς και στην Ελλάδα και κυρίως στην Αθήνα» στις αρχές του αιώνα (του εικοστού) από τα μέλη των ξένων παροικιών που ζούσαν στην πρωτεύουσα.

Οι κουραμπιέδες μνημονεύονται πολύ συχνά σε χριστουγεννιάτικες διαφημίσεις στα τέλη του 19ου αιώνα, τα μελομακάρονα κάπως σπανιότερα, αλλά η πρώτη ανεύρεση που βρήκα έχει αναφορά και στα δύο. Γράφοντας το 1885 για την Αθήνα, ο Καμπούρογλου αναφέρει: Η βασιλόπιττα, μετά των υπασπιστών της μελομακαρούνων και κουραμπιέδων… Να προσεχτεί ότι χρησιμοποιείται ο τύπος μελομακάρουνο, που ήταν ο επικρατέστερος ίσως και μέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, αλλά σήμερα έχει υποχωρήσει (όποιος τον χρησιμοποιεί και σήμερα, ας το δηλώσει).

Στο διήγημα του Εμμ. Ροΐδη “Ιστορία μιας γάτας”, ο συγγραφέας αναπολεί την παιδική του ηλικία και λέει ότι Όταν μ’ εκούραζεν η ανάγνωσις ή μάλλον η έντασις της συγκινήσεως, συνεπαίζαμεν με την Σεμίραν ή εμοιράζαμεν αδελφικώς κουραμπιέν, τσουρέκι, χριστόψωμον ή άλλο φιλοδώρημα της καλής μου κηδεμόνος. Αναφορά σε κουραμπιέδες υπάρχει και στο διήγημα του Παπαδιαμάντη «Η τύχη απ’ την Αμέρικα» (οι πεθεράδες που θα μας κουβαλούν ζαχαροχαμαλιά και κουραμπιέδες…)

Ένα χρονογράφημα που βρήκα παρουσιάζει έναν ηλικιωμένο που θρηνεί την κατάργηση του κουραμπιέ, δήθεν επειδή λερώνει, αλλά στην πραγματικότητα επειδή οι (τότε) νεότερες γενιές δεν μπορούν να τον φτιάξουν. Και δεν μπορούν διότι “Το βούτυρο της εποχής σας είναι νοθευμένο όπως η πολιτική σας, οι έρωτές σας, οι ιδέες σας, η ζωή σας. Η ζάχαρή σας είναι αστεία. Και η γυναίκα σας, η γυναίκα της εποχής σας … δεν είναι μέσα στην κουζίνα της. Είναι στο πιάνο και στην οδόν Ερμού”. Επίτηδες εκσυγχρόνισα την απλή καθαρεύουσα του κειμένου, γιατί, αν εξαιρέσουμε την αναφορά στο πιάνο, τέτοιες γεροντογκρίνιες θα μπορούσαμε να τις ακούσουμε και σήμερα, ή, έστω, στη δεκαετία του 1950, αλλά το χρονογράφημα που σας λέω είναι δημοσιευμένο το 1904 στο Σκριπ (το υπογράφει ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου) και ο γέρος που παρουσιάζει θυμάται τους κουραμπιέδες της νεότητάς του, επί Όθωνα, και ανακηρύσσει τον κουραμπιέ σε σύμβολο “σπιτισμού, ελληνισμού, χριστιανισμού”. Πάντως, παρ’ όλα όσα λέει ο νοσταλγός του Όθωνα, οι κουραμπιέδες άντεξαν στο χρόνο.

Και όχι μόνο άντεξαν, αλλά από πολύ παλιά απέκτησαν και μεταφορική σημασία, διότι κουραμπιές δεν είναι μόνο το γνωστό γλύκισμα αλλά και ο απόλεμος στρατιωτικός, που επιδιώκει να μένει στα μετόπισθεν -και, κατ΄επέκταση, ο νωθρός και άβουλος άντρας. Τη σημασία αυτή την έχουν τα λεξικά, την έχει και το σλανγκρ, αλλά πρέπει να έχει παλιώσει αρκετά, ιδίως η στρατιωτική. Από τη δική μου πείρα και από όσες πληροφορίες έχω από νεότερους, στα σημερινά στρατόπεδα δεν πρέπει να λέγεται καθόλου η λέξη ‘κουραμπιές’ με τη μεταφορική μειωτική σημασία και δεν θα με παραξενέψει αν πολλοί σημερινοί 25ρηδες δεν ξέρουν  αυτή τη σημασία της λέξης. (Αν κάνω λάθος, διορθώστε με!) Ο κουραμπιές έχει υποχωρήσει, στη μεν πολιτική ζωή στο βουτυρόπαιδο (που κι αυτό έχει παλιώσει), στη δε στρατιωτική ζωή… αλήθεια, υπάρχει σήμερα ανάλογη φανταρίστικη λέξη;

Γιατί ονομάστηκε κουραμπιές ο απόλεμος φαντάρος ή αξιωματικός; Ίσως επειδή είναι μεν ωραίος στην όψη αλλά εύκολα θρυμματίζεται, θέλει λεπτό χειρισμό. Η πιο παλιά ανεύρεση της μεταφορικής σημασίας της λέξης που έχω βρει χρονολογείται από την εποχή των βαλκανικών πολέμων, αλλά περιμένω να είναι αρκετά παλιότερη, πριν από το 1897. Βρίσκω χρονογράφημα του Κονδυλάκη, από τον Μάιο του 1913, όπου λέει ότι άκουσε “κουραμπιέν” να λέει προς άλλον “κουραμπιέν”: — Διάβολε, πάλι βάσανα θα’ χομε! Όπου βάσανα, οι μάχες στο Παγγαίο και οι προσπάθειες των “κουραμπιέδων” να παραμείνουν στα μετόπισθεν. Θα θυμάστε άλλωστε το “ευζωνάκι γοργό” του τραγουδιού που καμαρώνει: «ποιος ντιστεγκές, ποιος κουραμπιές μπορεί να βγει μπροστά σε μένα». Ντιστεγκές, όπως είπαμε παλιότερα, είναι ο κομψευόμενος.

Ως λέξη ο κουραμπιές αποδείχτηκε πανίσχυρος. Παρόλο που έχει τη λαϊκότατη κατάληξη -ές,  αντιστάθηκε σε κάθε προσπάθεια εξευγενισμού και εξελληνισμού (βέβαια ο Γιάκωβος Διζικιρίκης είχε προτείνει να τον πούμε αλευράχνη, αλλά ευτυχώς δεν εισακούστηκε) και μπαίνει τροπαιούχος ακόμα και στα πιο αριστοκρατικά σαλόνια.

Ο Διζικιρίκης πρότεινε να μετονομαστεί ο κουραμπιές επειδή ήθελε (μάταια) να ξετουρκέψει μονομιάς την ελληνική γλώσσα, και πράγματι η λέξη είναι δάνειο από το τουρκικό Kurabiye, το οποίο, σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, προέρχεται από το περσικό gülābiye, που βγαίνει από το περσικό gulāb, ροδόνερο (gül ή επί το περσικότερον gol το τριαντάφυλλο, ab το νερό). Όπως θα περιμεναμε, παρόμοια γλυκίσματα με παρεμφερή ονόματα βρίσκουμε όχι μόνο στα τούρκικα, αλλά και σε άλλες γλώσσες της περιοχής, σαν το αζέρικο ghorabiye.

Αυτή είναι η επικρατέστερη εκδοχή για τον κουραμπιέ, αν και υπάρχουν και άλλες. Τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα με το μελομακάρονο. Από τη μια, φαίνεται απίθανο να μην έχει σχέση με το μακαρόνι, αλλά από την άλλη πλευρά δεν είναι φανερό πώς ακριβώς συνδέονται αυτά τα δύο. Το ΛΚΝ μάς λέει απλώς ότι το μελομακάρονο είναι σύνθετο από το μέλι και το μακαρόνι, ενώ στο μεγάλο λεξικό του Μπαμπινιώτη διατυπώνεται η υπόθεση ότι η συσχέτιση με το μακαρόνι προέκυψε από το μακρόστενο σχήμα του γλυκού, μια υπόθεση που δεν με πείθει (ωοειδές είναι άλλωστε το σχήμα, όχι και πολύ μακρόστενο).

Κατά τη γνώμη μου, το μελομακάρονο πρέπει να συνδέεται με το γλύκισμα που λέγεται στα γαλλικά macaron, αγγλ. macaroon, που ο Νίκος Λίγγρης σε ένα συγκεφαλαιωτικό άρθρο (που όμως δεν καταλήγει σε συμπεράσματα) το ταυτίζει με τον ‘εργολάβο’. Το γλύκισμα στα γαλλικά υπάρχει από τον 16ο αιώνα, λένε μάλιστα ότι τη λέξη την έπλασε ο Ραμπελέ. Η λέξη «μακαρόν» θα μπορούσε, παντρεμένη με το μέλι, να δόθηκε στο ελληνικό γλύκισμα, ίσως από κάποιον ευρηματικό ζαχαροπλάστη, π.χ. στα μέσα του 19ου αιώνα.

Τα μελομακάρονα τα λένε και φοινίκια σε πολλά μέρη (αν και επειδή η φύση αντιπαθεί τη συνωνυμία πολλοί κάνουν διάκριση και μια παραλλαγή την ονομάζουν «μελομακάρονα» και την άλλη «φοινίκια»). Φοινίκια είναι οι χουρμάδες, και η μεταφορά από τον καρπό στο γλύκισμα είναι απολύτως εύλογη αν δούμε την ομοιότητα του σχήματος. Θα μπορούσε αυτή η ονομασία να είναι η παλαιότερη.

Όσο για το μακαρόνι, η λέξη θεωρείται από πολλούς αντιδάνειο, και ίσως να είναι. Το μεσαιωνικό «μακαρία», που είναι το νεκρόδειπνο («βρώμα εκ ζωμού και αλφίτων» στον Ησύχιο), υποτίθεται ότι πέρασε στα ιταλικά και έδωσε το maccarone. Ο Φαίδων Κουκουλές μάλιστα προτείνει και τον τύπο «μακαρωνία», αναφέροντας (σε δική μου περίληψη από ένα άρθρο του):

Στον υπ’αρ. 553 κώδικα της Εθν.Βιβλιοθήκης (από το 1343) βρίσκουμε: μακαρώνεια· ήτοι ψαλλόμενα εις την κοίμησιν της Υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου. Ποίημα κυρού Ιακώβου αρχιεπισκόπου Βουλγαρίας. Άρα τα μακαρώνεια ήταν τροπάρια μακαριστικά, αναπαύσιμοι μακαρισμοί κατά τα περίδειπνα, οπότε και προσφέρονταν ζυμαρικά. ‘Ετσι και τα ζυμαρικά ονομάστηκαν μακαρώνια.

Αλλά από πού το μακαρώνια; Οι λέξεις μακαρία και αιωνία συχνά εκφέρονται μαζί στις εκκλησιαστικές ευχές, π.χ. μακαρία η οδός – αιωνία η μνήμη ή υπέρ μακαρίας μνήμης και αιωνίου αναπαύσεως. Εκ του μακαρία + αιωνία έγινε το μακαρωνία, τούτο δε μετεπλάσθη σε μακαρώνιον κατά τα πολλά σε -ιον π.χ. απολυτίκιον, κοντάκιον, ευλογητάριον κτλ. ‘Αλλωστε, στην Ανδριανούπολη μακαρωνιά λέγεται το πιλάφι που προσφέρεται στα νεκρόδειπνα.

Ο φίλος Γιώργος Δαμιανός σε δικό του άρθρο αναφέρει: Ψάχνοντας προσεκτικά σε ελληνικά και ξένα  λεξικά  θα βρείτε την εκδοχή ότι η λέξη “μακαρόνι”  παράγεται από τη μεσ. ελληνική λέξη “μακαρωνία” (: νεκρώσιμο δείπνο με βάση τα ζυμαρικά). Η μακαρωνία με τη σειρά της έρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη “μακαρία”, που δεν ήταν άλλο από την ψυχόπιτα, δηλαδή, ένα κομμάτι άρτου, στο σχήμα του μελομακάρονου, το οποίο το προσέφεραν μετά την κηδεία. Στους νεότερους χρόνους ένα γλύκισμα που έμοιαζε με τη μακαρία βουτήχτηκε στο μέλι και γι αυτό ονομάστηκε μελομακάρονο.

Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι η μακαρία ή η μακαρωνία πήρε ποτέ τη μορφή πίτας ή άρτου και δεν νομίζω ότι η εξήγηση αυτή στέκει. Ούτε έχω πεισθεί ότι το ιταλικό maccheroni/macaroni προέρχεται απο τη μακαρία -υπάρχουν και άλλες εκδοχές, με αμιγώς ιταλική ετυμολογία της λέξης.

Όποια κι αν είναι όμως η ετυμολογία του, το μελομακάρονο, μαζί με τους κουραμπιέδες, δεν παύει να γλυκαίνει τις γιορτές μας. Από το άρθρο της Λεξιλογίας ξεσηκώνω ένα κρητικό δίστιχο, όχι παραδοσιακό:

Λουκάνικα και τσιλαδιά και μελομακαρούνες
και το κρασί τση εσμιγιάς λιγαίνει τσι φουρτούνες.

Τσιλαδιά είναι ένα είδος χοιρινή πηχτή, εσμιγιά είναι το σμίξιμο, και πράγματι έτσι λιγοστεύουν οι φουρτούνες.

Ειρηνικές και χαρούμενες να είναι οι γιορτές μας!