Το πόθεν έσχες και η παξιμάδα

Διαβάζω στις εφημερίδες ότι αποφασίστηκε να μην ισχύσει έως το τέλος του 2013 το «πόθεν έσχες» για την αγορά και την ανέγερση κατοικίας. Δεν ξέρω αν όντως εφαρμοζόταν αυτή η διάταξη ούτε ποια είναι τα προσδοκώμενα οφέλη από την κατάργησή της, αλλά μου φαίνεται αντιφατικό να αναγγέλλεται τώρα, τη στιγμή που έχει εξαπολυθεί πρωτοφανής (και επανειλημμένη) φοροεπιδρομή που θερίζει όσους δεν μπορούν να την αποφύγουν. Τέλος πάντων, εδώ δεν αναλύουμε την οικονομική πολιτική, μολονότι δεν θα έχω αντίρρηση αν θελήσετε να σχολιάσετε την απόφαση αυτή. Όμως, η αναφορά στο πόθεν έσχες μού θύμισε ένα παμπάλαιο άρθρο εφημερίδας, που το είχα φυλάξει στο (ηλε)συρτάρι μου -αν ήταν σε χαρτί θα είχε κιτρινίσει, μια και είναι του 1924, αλλά το έχω σκαναρισμένο. Πρόκειται για απόσπασμα από χρονογράφημα στην εφημερίδα Έθνος, γραμμένο από τον Άγγελο Τανάγρα, γνωστό λόγιο της εποχής που είχε ασχοληθεί και με τον πνευματισμό, χρονογράφημα ακριβώς με τίτλο «Πόθεν έσχες». Ο Τανάγρας φαντάζεται έναν ελεγκτή του πόθεν έσχες να λέει:

Κύριε τάδε, είσαι δημόσιος υπάλληλος ή αξιωματικός ή τέλος πάντων γνωστής περιουσίας άνθρωπος με τόσον εισόδημα το μήνα… Πού το ηύρες λοιπόν το αυτοκίνητον, την έπαυλιν εις το Γαλάτσι, το τρίπατον σπίτι εις την οδόν Αχαρνών, τις χιλιάδες που χάνεις απαθέστατα εις την χαρτοπαικτικήν λέσχην του Ακταίου, τα διαμαντικά που χαρίζεις εις την ερίτιμόν σου δέσποιναν ή την τάδε υψηλοτάκουνον και τακερόφθαλμον παξιμάδαν;

Τρία σημεία έχουν κατά τη γνώμη μου ενδιαφέρον στο απόσπασμα. Πρώτον, τα πράγματα που στοιχειοθετούσανε προκλητικό πλούτο το 1924 -σήμερα θα είχαν αλλάξει οι περιοχές και τα αντικείμενα. Δεύτερον, το επίθετο «τακερόφθαλμος». Είναι αυτή που έχει τακερούς οφθαλμούς, γεμάτους πάθος και ερωτική φλόγα δηλαδή -η λέξη είναι αρχαία. Και τρίτον, η παξιμάδα.

Όπως λένε τα παλιά λεξικά (τα νεότερα δεν την έχουν) και όπως προκύπτει από τα κείμενα, παξιμαδοκλέφτρα ή παξιμάδα ήπαξιμαδώ λεγόταν, στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, η «ελευθεριάζουσα» γυναίκα -χαρακτηρισμός που φτάνει ως την τροτέζα αλλά ίσως δεν περιορίζεται εκεί. (Βέβαια, πρόκειται για λέξη ενός καθαρά αντροκρατούμενου κόσμου, πολύ περισσότερο από σήμερα).

Περιγραφή από άλλο χρονογράφημα άλλης εφημερίδας (Άμυνα, 1920): Επερνούσε μπροστά τους κουνιστή και λυγιστή. Πουκαμισάκι από λεπτό ύφασμα πολύ ντεκολτέ, φούστα μέχρι γονάτων, κάλτσα διαφανής, γοβάκι και τακούνι δώδεκα πόντων. Εκρατούσε στο χέρι το σήμα υπηρεσίας, το τσαντάκι. Αλλά και χωρίς αυτό, ένας με κάποιαν πείραν δεν θα εδυσκολεύετο ν’ ανακαλύψει την ιδιότητά της. Η γυναίκα του πεζοδρομίου διακρίνεται και διά γυμνού οφθαλμού. «Παξιμαδάκια!» την εχαιρέτησε με χαμηλήν, κουρασμένην φωνήν ένας από την παρέα (…).

Ωστόσο, η παξιμάδα δεν ήταν μόνο η τροτέζα, ήταν και η γυναίκα που τη συντηρούσε κάποιος -όπως στο αρχικό μας παράθεμα. Ο αρχικός τύπος είναι «παξιμαδοκλέφτρα», τα άλλα προέκυψαν από σύντμηση του πολυσύλλαβου. Η λέξη είναι σήμερα γνωστή μόνο από το ρεμπέτικο τραγούδι «Ήσουνα ξυπόλητη» που περιέχει το πασίγνωστο δίστιχο «Ήσουνα τι ήσουνα μια παξιμαδοκλέφτρα / τώρα που σε πήρα εγώ γυρεύεις σούρτα φέρτα»

Νομίζω ότι το τραγούδι είναι αδέσποτο, ουσιαστικά συρραφή από μουρμούρικα δίστιχα (του μπαγλαμά), αλλά βέβαια κάποιος συνθέτης θα το έχει περάσει στο όνομά του.

Γιατί όμως παξιμαδοκλέφτρα; Ομολογώ ότι δεν έχω καταλήξει σε πειστική απάντηση και είμαι πρόθυμος να σας ακούσω. Παξιμαδοκλέφτης λέγεται ο άγιος Νικόλαος, νομίζω επειδή η παρατεταμένη νηνεμία ακινητοποιούσε παλιά το πλοίο κι έτσι αργούσε να φτάσει στο λιμάνι και οι ναύτες αναγκάζονταν να εξαντλήσουν τα αποθέματα των τροφών τους -που βέβαια ήταν κυρίως γαλέτες. Ο Ηλίας Πετρόπουλος μάλλον αμήχανα αναφέρεται στο θέμα (στο βιβλίο του Μπουρδέλο): «Οι λέξεις παξιμάδα / παξιμάδω / παξιμαδοκλέφτρα επιζούν, επίσης, στην αργκό του υποκόσμου. Στο παλιό μουρμούρικο τραγούδι ό στίχος ήσουνα […] μια παξιμαδοκλέφτρα δημιουργεί προβλήματα ερμηνείας, αφού δεν φαίνεται καθαρά αν πρόκειται για μια φτωχοπουτάνα -πολύ περισσότερο που υπάρχει η λέξη παξιμαδοκλέφτης, η συνήθως προσαπτόμενη στον άγιο Νικόλαο.»

Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι οι παξιμαδοκλέφτρες ονομάστηκαν έτσι επειδή τις συντηρούσαν άνθρωποι λαϊκοί, όχι ιδιαίτερα πλούσιοι, άρα φτωχικά θα ήταν όσα τους πρόσφεραν: παξιμάδια. Αλλά αυτό είναι μια σκέτη εικασία. Τέλος πάντων, ίσως εσείς έχετε κάποια καλύτερη ιδέα.

Όσο για το πόθεν έσχες, στη συνέχεια του χρονογραφήματος ο Τανάγρας δηλώνει καθαρά πως δεν υπάρχει καμιά περίπτωση να εφαρμοστεί αποτελεσματικά το μέτρο. Αυτό το ξέραμε.

Προσθήκη, Ιούνιος 2012: Όπως βλέπετε και στα σχόλια, η πιθανότερη εκδοχή, που την αναφέρω χωρίς απόλυτη βεβαιότητα στο βιβλίο μου «Λέξεις που χάνονται«, είναι πως οι παξιμαδοκλέφτρες ονομάστηκαν έτσι επειδή (υποτίθεται ότι) καθώς  γυρόφερναν έκλεβαν τα παξιμαδάκια που συνόδευαν τον καφέ των θαμώνων των καφενείων πχ. στην Ομόνοια.