Ο Λεσσουίρος και ο Εϊδέκος, ο Ορφανίδης και ο Χουρμούζης

Κι άλλη μια φορά έχουμε αναφερθεί στον Θεόδωρο Ορφανίδη, και επειδή όσα είχα γράψει δεν αλλάζουν, αντιγράφω την αρχή εκείνου του περσινού άρθρου.

Ο Θεόδωρος Ορφανίδης (1817-1886) υπήρξε ένας από τους πρώτους βοτανολόγους του νεοελληνικού κράτους. Σπούδασε βοτανική στο Παρίσι, περιέγραψε την ελληνική χλωρίδα, ανακάλυψε κάμποσα είδη φυτών, εξέδωσε για μερικά χρόνια το περιοδικό “Γεωπονικά”, δίδαξε στο Πανεπιστήμιο, όπου διετέλεσε και πρύτανης. Μάλιστα, ένα είδος φυτών έχει ονομαστεί προς τιμήν του: Orphanidesia (εδώ βλέπετε ένα λουλούδι, το Orphanidesia gaultherioides).Γεννήθηκε στη Σμύρνη, αλλά την εγκατέλειψε πολύ μικρός (μάλλον με τους διωγμούς του 1821) και η οικογένειά του ήρθε στη Σύρα και στην Τήνο, και μετά στο Ανάπλι και στην Αθήνα, όπου τελείωσε τις γυμνασιακές σπουδές.

Όμως ο Ορφανίδης ήταν και ποιητής, ένας από τους κορυφαίους της Α’ αθηναϊκής σχολής. Τον έχουμε αναφέρει παρεμπιπτόντως καναδυό φορές στο ιστολόγιο, επειδή είχε σε έναν ιστορικό φιλολογικό καβγά με τον Ραγκαβή, όταν ο Ραγκαβής, κριτής σε ποιητικό διαγωνισμό το 1860, βράβευσε τον Αρματωλό του Γρηγόρη Σταυρίδη και όχι τον Άγιο Μηνά του Ορφανίδη, και ο Ορφανίδης κατηγόρησε τον Ραγκαβή ότι επίτηδες βράβευσε ένα ποιητικό έκτρωμα για να εξευτελίσει τον θεσμό. Το θέμα έχει πολύ ενδιαφέρον, γιατί ο Σταυρίδης αυτός είναι ο μετέπειτα Γκριγκόρ Παρλίτσεφ, που σήμερα θεωρείται περίπου εθνικός ποιητής της γειτονικής πΓΔΜ, αλλά αξίζει χωριστό άρθρο που δεν έχω σκοπό να το γράψω τώρα. Πάντως, κρίνοντας εκ των υστέρων, δηλαδή σήμερα, ο Αρματωλός μόνο σαν παρωδία διαβάζεται.

Ο Ορφανίδης όμως δεν έγραψε μόνο επικολυρικά, έγραψε και σατιρικά ποιήματα και κυρίως ως σατιρικός έχει μείνει. Στα σατιρικά του μάλιστα ποιήματα χρωστάει, έμμεσα, τη μετέπειτα σταδιοδρομία του. Στα νιάτα του, ενώ ήταν γραφέας στο Υπουργείο Εσωτερικών, δημοσίευε σατιρικά ποιήματα όπου έκανε κριτική στην κυβέρνηση, και τελικά το 1844 ο Κωλέττης τον έστειλε με υποτροφία να σπουδάσει βοτανική στο Παρίσι για να μην τον έχει μέσα στα πόδια του. Μερικά από αυτά τα ποιήματα θα δούμε τώρα, που τα εξέδωσε σε συλλογή με τίτλο Μένιππος το 1836, Η σατιρική αυτή συλλογή του κόστισε την απόλυση από την υπηρεσία του και ολιγοήμερη φυλάκιση, αλλά η κατακραυγή της κοινής γνώμης ήταν τέτοια που τελικά τον επανέφεραν στη θέση του.

Στον Μένιππο, ο 19χρονος Ορφανίδης εντάσσεται καθαρά στην παράδοση του Σούτσου, στον οποίο άλλωστε αφιερώνει το «πονημάτιον τούτο» (εδώ μπορείτε να δείτε τη συλλογή), αλλά αυτό που μου προκάλεσε το ενδιαφέρον είναι ότι αναφέρεται επίσης ευμενώς στον Χουρμούζη, έναν ακόμα σφοδρό επικριτή της Βαβαροκρατίας. Ο Μιλτιάδης Χουρμούζης (1804-1882), αγωνιστής της Επανάστασης στα νιάτα του, έγραψε μερικά πετυχημένα θεατρικά έργα όπου σατιρίζει μεταξύ άλλων τους Βαβαρούς, αργότερα ασχολήθηκε και με την πολιτική, και τελικά κυνηγημένος έφυγε πίσω στην Πόλη το 1856. Έμεινε έναν αιώνα και κάτι στη σκιά, ώσπου τον ανακάλυψαν στη δεκαετία του 1960 και τα έργα του άρχισαν να παίζονται από το 1974 και μετά. Είναι μάλλον βέβαιο ότι ο Χουρμούζης και ο Ορφανίδης γνωρίζονταν. Κάτι που δεν ξέρω αν το έχει επισημάνει κανείς πρωτύτερα, είναι ότι στον «κατάλογο συνδρομητών» του βιβλίου του Χουρμούζη «Ο τυχοδιώκτης», μια κωμωδία για την οποία θα πούμε κάμποσα παρακάτω (έτσι τυπώνονταν τότε τα βιβλία, με προεγγραφη συνδρομητών, περίπου με πληθοχρηματοδότηση δηλαδή, όπως έχει αρχίσει και τώρα να γίνεται!), έναν κατάλογο που είναι καταταγμένος σε αλφαβητική σειρά με το μικρό όνομα, στο γράμμα Θ βρίσκω τον Θ. Ορφανίδη, που ασφαλώς είναι ο (18χρονος τότε) ποιητής.

Η κριτική του Χουρμούζη και του Ορφανίδη έχει το κοινό μοτίβο ότι οι ξένοι αξιωματούχοι που ανέλαβαν αξιώματα και υψηλές θέσεις στο νεοπαγές κράτος ήταν άρπαγες ή τυχοδιώκτες που ήρθαν στην Ελλάδα για να πλουτίσουν κατατρέχοντας τους αγωνιστές που ελευθέρωσαν τον τόπο. Στο σημείο αυτό συναντάει τον Μακρυγιάννη και το διάσημο απόσπασμά του:

Διά τους αγωνιστάς και χήρες κι’ αρφανά και δια κείνους οπού θυσίασαν το εδικό τους εις τον αγώνα της πατρίδος, και ήτον νοικοκυραίοι και τώρα είναι διακονιαραίοι, δεν έχει ψωμί η πατρίδα δι’ αυτούς όλους, είναι φτωχή, και δια τον Αρμασπέρη έχει, οπούρθε ψωριασμένος κόντης κι’ έφυγε μ’ ένα μιλιούνι τάλαρα κι’ αγόρασε εις την πατρίδα του έναν τόπον και τον έβγαλε «Ελλάς» και μουτζώνει εμάς τους ανόητους Έλληνες αυτός και οι άλλοι οι Μπαυαρέζοι και οι φίλοι τους οι εδικοί μας; Πού’ ναι τόσα μιλιούνια δάνεια, πού είναι οι πρόσοδοι, πού ‘ναι οι καλύτερες γες, πού ‘ναι οι μύλοι, πού ‘ναι τ’ αργαστήρια των Τούρκων και σπίτια, πού είναι τα περιβόλια και οι σταφιδότοποι; Ποιος τάχει παρμένα; Ο Αρμασπέρης με τους άλλους Μπαυαρέζους έδιναν των δικών μας των χαραμοταϊσμένων αυτά όλα και τους στράβωναν, κι αυτήνοι πήραν τα χρήματα και τα παίρνουν ολοένα. Ποιους θα επιστηρίξης εδώ οπούρθες και ποιους θα προδώσης; Πού το τζάκισες αυτό το χέρι; -Στο Μισολόγγι, μου λέγει. -Πού το τζάκισα εγώ αυτό; -Στους Μύλους του Αναπλιού. -Διατί τα τζακίσαμεν; -Διά την λευτεριά της πατρίδος. -Πού ‘ναι η λευτεριά και η δικαιοσύνη;

Δεν επικρίνει μόνο τους ξένους ο Ορφανίδης στη συλλογή του, αλλά και την τιτλομανία των Ελλήνων, τους Φαναριωτίσκους, την αισχροκέρδεια των Αθηναίων που έσπευσαν να ανεβάσουν τα νοίκια μόλις η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα, και γενικώς όλα τα κακώς κείμενα που αντιλαμβανόταν ο νεαρός ποιητής -αλλά οι ξένοι δέχονται τα περισσότερα βέλη, και ιδού ακριβώς το ποίημα «Οι ξένοι». Μονοτονίζω και εκσυγχρονίζω την ορθογραφία.

Οι ξένοι

Της Ελλάδος σας το χώμα σαν πατήσαμεν αυτό,
κύριοι βεβαιωθείτε πως δεν είχαμεν λεπτό,
τώρα τρίζει το πουγγί μας, και σαν θέτε, να, ευθύς
δραχμάς δέκα χιλιάδες σάς μετρούμεν ο καθείς.
Όλοι είμεθα εις θέσεις, έχομεν βαθμούς καλούς,
που να τους ονειρευθούμεν δεν μας έφθανεν ο νους.
Χάρις εις την προκοπήν μας και τα φώτα μας αυτά,
σαν φασούλια σ’ ημάς τώρα έρχονται τα μετρητά.

[…]

Μου πιστεύεις; στην Ελλάδα όταν ήλθα απ’ εκεί
εφορούσα μπαλωμένο εις τον κώλον μου βρακί,
φορώ τώρα ρούχον μαύρο της ποιότητος της πρώτης,
περπατώ και εις τον δρόμον σαν μεγάλη εξοχότης.
Δι’ ημάς ετούτο ήτον σαν λιγάκι κωμικόν.
πλην φοβούμαι μήπως γένει μετά ταύτα τραγικόν.

Καθ’ ημέρα στην καβάλα βγαίνομεν καμαρωμένοι.
και ο Έλλην μας κοιτάζει, κι έκθαμβος κοιτάζων μένει.
Παίρνομεν πολλές δραχμίτσες ο καθείς αυτά μιλεί.
πλ’ ειν’ ελεύθερος καθένας ό,τι θέλει να λαλεί.
Γω κοιμούμαι σαν βραδιάσει και ξυπνώ το μεσημέρι
την δουλίτσα μου κοιτάζω… το γουδί το γουδοχέρι.
Μήνας μπαίνει, μήνας βγαίνει, το μηνιάτικο αρπάζω,
ευθύς εις χρυσήν μονέδα ελαφρήν το μεταλλάζω,
γρούπον νόστιμον κι ωραίον αφού το κατασκευάσω,
στην πατρίδα μου φροντίζω με το πρώτον να τ’ εμβάσω.

Ήλθαμεν εις τας Αθήνας, αύξησεν η ευτυχία,
σ’ ημάς τώρα βασιλεύει η χαρά κι ευθυμία.
Κάθημαι στου Παρθενώνος τες αρχαίες τες κολόνες
με τρεις τέσσαρες κοκόνες,
κι ενθυμούμαι την προτέραν την καταδρομήν της μοίρας,
που’μουνα κατοικητήρι της πτωχείας και της ψείρας.

[…]

Αχ! μου φαίνεται πως όλους γλήγορα θα κατορθώσουν
ως το τέλος, καθώς βλέπω, τα παπούτσια να μας δώσουν.
Αχ! θαρρώ πως φεύγω τώρα… μη… αφήτε με λιγάκι…
Αχ! σταθείτε ν’ απογλείψω το μικρό μου κοκαλάκι.
Μη… να ζείτ’ αφήσατέ μας, τι σας κάμαμ’ οι καημένοι;
ημείς ως πεπαιδευμένοι,
Δεν ήτ’ άλλος ο σκοπός μας π’ ήλθαμεν εις την Ελλάδα,
παρά για να φωτισθείτε με των φώτων τη λαμπάδα.
Θέλετε να φύγομ’ όλοι; — Ναι, χωρίς αναβολήν,
και αυτό θε να μας δώσει ευχαρίστησιν πολλήν.

Την τελευταία φράση τη λέει προφανώς ο λαός, και αυτή η αποπομπή θυμίζει λίγο την ανάλογη σκηνή από τον Τυχοδιώκτη του Χουρμούζη. Έκανα μερικές συντομεύσεις, γιατί τα ποιήματα της εποχής ήταν κάπως φλύαρα. Να πούμε ότι «γρούπος» είναι το δέμα, ειδικώς δε το χρηματόδεμα (από το ιταλ. gruppo), λέξη συνηθισμένη στην εποχή -ακόμα και στην επίσημη ορολογία των ταχυδρομείων. Άλλες λέξεις δύσκολες δεν νομίζω να έχει το ποίημα.

Το δεύτερο ποίημα που θα δούμε είναι το «Διάλογος των κυρίων Λεσσουίρου και Εϊδέκου εις Πειραιά (κατά την ημέραν αναχωρήσεώς των)» -και οι τίτλοι της εποχής ήταν μακροσκελείς κάποτε. Ο Εϊδέκος ήταν ο Carl Wilhelm von Heideck, Έιντεκ (1788-1861), Βαβαρός στρατιωτικός και ζωγράφος που ήταν μέλος της επιτροπής της Αντιβασιλείας έως ότου ενηλικιωθεί ο Όθωνας. Το 1835, με την ενηλικίωση του Όθωνα, ο Έιντεκ ή Εϊδέκος επέστρεψε στο Μόναχο. Ο Λεσσουίρος ήταν ο Georg Wilhelm von Le Suire, ΛεΣουίρ, (1787-1852), Βαβαρός στρατιωτικός (υποθέτω με γαλλικές ρίζες), που διετέλεσε υπουργός Στρατιωτικών στις κυβερνήσεις της Αντιβασιλείας. Αν όντως έφυγε με το ίδιο πλοίο με τον Έιντεκ δεν το ξέρω, πάντως κι αυτός γύρισε στην «Παυαρία» (όπως τη γράφει ο Ορφανίδης) το 1835, Το ποίημα έχει μορφή διαλόγου, παραθέτω μερικά αποσπάσματα. Η αρχή του ποιήματος είναι σαν να συνεχίζει από το τέλος του προηγούμενου που παρέθεσα.

ΛΕΣ.
Δεν σε είπα, Εϊδέκε, πως θε να το κατορθώσουν,
οι καλοί οι Έλληνές μας τα παπούτσια να μας δώσουν;
Σου το σφύριζα στ’ αυτί σου εμπροστά απ’ έναν χρόνον.
τώρα ‘γω ποσώς δεν πταίω, αλλά πταίεις εσύ μόνον.

ΕΪΔ.
Δεν μου λες, τι τσαμπουνίζεις και τι κολοκύθια ψάλλει
το ξερό σου το κεφάλι;
Εις τι έπταισα ειπέ με, και αυτό εστάθ’ αιτία,
να αναχωρούμεν τώρα κι οι δυο για την Παβαρία;

ΛΕΣ.
Εις τι έπταισες δεν ξεύρεις; Τόσ’ ανόητος δεν είσαι!
ή ζητείς να προσποιείσαι;
Έξω όλοι σου φωνάζουν πως τον κόσμον αδικούσες,
Την Ελλάδα την ηγάπας, πλην τους Έλληνας μισούσες,
Της Ελλάδος τους προμάχους, και τους στρατιωτικούς της,
Με μια λέξιν τους γνησίους, και καθ’ εαυτό υιούς της,
Εκατέτρεξες μ’ ελπίδα να τους ίδεις φουρκισμένους,
Επειδή αυτ’ ήτον πρώτοι ελευθερωταί του γένους.
Σε κατηγορούν προς τούτοις, πως το σκότος αγαπούσες,
και τα φώτα εμισούσες.

ΕΪΔ
Τα αναίσθητα τα ζώα! Τα ανόητα κεφάλια!
Έννοια σου, και θα την πάθουν μόνοι των αγάλια-αγάλια
Καλά έγραφα εις έναν φίλον μου στην Παβαρίαν
«Αδελφέ, οι Έλληνές μας κείνται εις παραλυσίαν.
και εις ίσιον δρόμον να’λθουν θέλουν ράβδον σιδηρά
διά να τους διοικήσει και να διούνε μια φορά.

[…]

Τύχην, φίλε Λεσσουίρε, και οι δύο ας ειπούμεν,
δεν μπορέσαμεν να βρούμεν,
όρσε, και ο κυρ Χουρμούζης, ενθουσιασθείς πολύ
τους καιρούς τ’ Αριστοφάνους ήρχισε ν’ ανακαλεί.
Μιαν μεγάλην κωμωδίαν για μας λέγουν πως συνθέτει,
Αϊτεπίρρ εις ημάς κράζει κι εις το τόξον βέλη θέτει.

ΛΕΣ.
Ποίος είναι ο Χουρμούζης όπου νέος ανεφάνη;
Και τας πράξεις εμιμήθη του κομψού Αριστοφάνη;

Ε ΪΔ
Απ’ τον Πόρον, αδελφέ μου, δι’ αυτόν ‘κρατούσα πάθος,
Διά ένα λόγον που ‘πε ο καημένος κατά λάθος,
Τον κατήντησα, πιστεύεις; διά να ψωμοζητεί.
Κι’ αυτός τώρα τι να κάμει δια να εκδικηθεί;
Εις το θέατρον του Βάκχου καθημερινώς συχνάζει,
Και για μας μιαν κωμωδίαν λέγουν πως κατασκευάζει,
Και Τυχοδιώκτην λέγει ότι θα την ονομάσει,
Ποίος ήλπιζε και ούτος τόσον να αυθαδιάσει!

ΛΕΣ.
Όχι άλλο Εϊδέκε! ήταν και αυτό της μοίρας.
μην λυπείσαι, και μην στέκεις με εσταυρωμένας χείρας,
έπταισες και διά τούτο έπταισα κι εγώ συγχρόνως,
για να μην αφήσω πάλιν να λυπείσαι εσύ μόνος.
Ενθυμείσαι τας προτάσεις π’ έστελνα στην Βασιλείαν,
διά τους νεοφερμένους φίλους απ’ την Βαβαρίαν;
Και για όσους Καμαράδους απ’ την Μάνην τα καπνίσαν
ωσάν λαγωοί να ήσαν;
Τους επροβιβάσαμ’ όλους ταγματάρχας λοχαγέτας
ενώ εκρατούσαν όλοι εις τους ώμους μπαγιονέτας.

[…]

Η αναφορά στη Μάνη είναι υπαινιγμός για την εξευτελιστική ήττα των Βαβαρών που είχε στείλει η κυβέρνηση το 1834 για να καταστείλει την εξέγερση των Μανιατών που δεν ήθελαν να πληρώνουν φόρους. Μην ξέροντας τα κατατόπια, οι Βαβαροί έπαθαν μεγάλη νίλα. Πολλοί αιχμαλωτίστηκαν και οι Μανιάτες τους πούλησαν σκλάβους ή τους νοίκιαζαν για αγροτικές δουλειές. Μόνο αργότερα, που η κυβέρνηση έστειλε 5.000 στρατό, με αρκετούς Έλληνες και Μανιάτες μέσα, και φρόντισε να εξαγοράσει κάποιες ισχυρές οικογένειες, μόνο τότε μπόρεσε να έρθει σε έναν συμβιβασμό.

Πιο πάνω, υπάρχει αναφορά στον Χουρμούζη, που ετοίμαζε τον Τυχοδιώκτη. Πράγματι, το 1835 ο Χουρμούζης κυκλοφόρησε την κωμωδία του Ο τυχοδιώκτης που την αφιερώνει στον…. Άιδεκ με την ολοσέλιδη αφιέρωση που βλέπετε αριστερά (σαν να την παρασμίκρυνα…) και με την αμφίσημη σύνταξη, που, κάπως σαν τον υποτιθέμενο δελφικό χρησμό, δεν ξεκαθαρίζει αν ο Άιδεκ είναι τυχοδιώκτης ή αν ο Χουρμούζης αφιερώνει τον Τυχοδιώκτη στον Άιδεκ! Επιπλέον, ο Χουρμούζης έβαλε και πρόλογο στο βιβλίο, όπου εξηγεί ότι αφιερώνει το έργο στον Άιδεκ διότι μετέτρεψε πολλούς αγωνιστές του 21 σε ψωμοζήτες (αναδιοργανώνοντας τον στρατό) και τον ίδιο τον Χουρμούζη σε κωμωδοποιό. Ο Ορφανίδης στο ποίημά του κάνει ευθείες αναφορές σε αυτά, ενώ επίσης χρησιμοποιεί, μάλλον όχι τυχαία, την έκφραση αποπομπής Άϊτε πιρρ… με την οποία ακριβώς τελειώνει και στο έργο η σκηνή της αποπομπής του Τυχοδιώκτη.

Καμαράδοι είναι οι σύντροφοι, οι Βαβαροί του στρατού στην προκείμενη περίπτωση. Την έκφραση «τα καπνίσαν» δεν την ήξερα, αλλά από τα συμφραζόμενα καταλαβαίνουμε ότι σημαίνει «έφυγαν τρέχοντας, το έβαλαν στα πόδια». Σε επόμενους στίχους του ποιήματος, ο Ορφανίδης βάζει τον Λεσσουίρο να λέει «τα καπνίζομεν κι ημείς / και μ’ ημάς θα τα καπνίσουν πολλοί άλλοι ευγενείς». Παρουσιάζει δηλαδή ο Ορφανίδης την αναχώρηση των δύο Βαβαρών αξιωματούχων σαν αναγκαστική, πράγμα που δεν ξέρω αν ισχύει (ή αν απλώς τελείωσε η αποστολή τους). Βάζει μάλιστα τον «Εϊδέκο» να εκφράζει τη λύπη του που φεύγει:

Την Ελλάδα αγαπούσα και την αγαπώ ακόμα,
τί μου γέμισε την τσέπη και μου γλύκανε το στόμα.
Η καρδιά μου δεν μ’ αφήνει, πώς εγώ να την αφήσω,
κι από Ηγεμών που ήμουν, ιδιώτης να γυρίσω;

Ο Έιντεκ πάντως χαρακτηρίζεται φιλέλληνας -είχε πολεμήσει και στην Επανάσταση. Απ’ όσο ξέρω, οι δυο αξιωματούχοι συνέχισαν την υπηρεσία τους στην πατρίδα τους χωρίς να επιστρέψουν ποτέ στην Ελλάδα.  Ωστόσο, στην Βικιπαίδεια βρίσκω τη λεπτομέρεια ότι ο εγγονός του Λεσσουίρου, ο Καρλ φον ΛεΣουίρ, έδρασε στον Μοριά στην Κατοχή, ως διοικητής της 117ης Μεραρχίας Καταδρομών, και ότι βαρύνεται με πολλά εγκλήματα πολέμου κατά αμάχων. Αυτός δεν νομίζω να χαρακτηρίστηκε φιλέλληνας.