Μάρκος Μέσκος: Σφεντόνα – Κουρσιούμια

Πήγα ν΄ αγοράσω για δώρο το Μουχαρέμ του Μάρκου Μέσκου (1935), και μου είπε ο βιβλιοπώλης πως πέρσι βγήκε συγκεντρωτική έκδοση των πεζογραφημάτων του Εδεσσαίου (κυρίως) ποιητή, από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη -οπότε πήρα δυο αντίτυπα, ένα για δώρο κι ένα για μένα. Από την πρώτη συλλογή διηγημάτων του Μέσκου, τα «Παιχνίδια στον Παράδεισο» (1978), στην οποία αφηγείται παιχνίδια της παιδικής του ηλικίας, αντιγράφω εδώ δύο διηγήματα, δύο παιχνίδια: Σφεντόνα και Κουρσιούμια (που είναι το βόλι και η σιδερένια μπίλια, τη λέξη τη λένε και στη Μυτιλήνη, ίσως κι αλλού). Να θυμίσω πως από την ίδια συλλογή του Μέσκου είχα παρουσιάσει παλιότερα (προσφορά της Μαρίας πρέπει νάταν) ένα ακόμα διήγημα, το Τζαμί.

Διατηρώ την ορθογραφία, αλλά μονοτονίζω. Στο τέλος εξηγώ κάποιες λίγες λέξεις (όσες δεν εξηγεί ο ίδιος στη ρύμη της αφήγησης).

ΣΦΕΝΤΟΝΑ

Ήταν σοβαρό το παιχνίδι, παίξε-γέλασε δεν είχε, το πιάναμε στα χέρια γύρω στα δέκα μας χρόνια. Έπρεπε να ’μαστε προσεκτικοί στο σημάδι για να μην πληρώσει τη ζημιά η γκλάβα κάποιου συνομήλικού μας, μακριά δεν ήσαν μήτε τα τζάμια των σπιτιών μή­τε τα φρούτα μήτε τα πουλιά κι ήταν πιο δίκαιο, του­λάχιστον, να κατευθύνονται εδώ τα βλήματά σου. Προ­τού κρεμάσεις τη σφεντόνα στον λαιμό ή στην κωλοτσέπη, κάτι από αυτά επιβάλλονταν να γνωρίζεις. Μη γίνεις δακτυλοδεικτούμενος, δηλαδή μπελαλής, και γρήγορα σου την κατασχέσουν. Τότε πού να κρυφτείς;

Η σφεντόνα, ή σαΐτα, ή φράσκα (μην απορείτε, στα Βοδενά είχαμε εμείς το προνόμιο, με δυο-τρεις γλώσσες και βάλε, να λέμε τα πράγματα και να τα ονομάζουμε συνεννοούμενοι θαυμάσια), η σφεντόνα λοιπόν είχε τρία κύρια μέρη: το πετσί, τα λάστιχα και το ξύλο της, την τσιπαρόσκα ή τσατάλα. Το πετσί ήταν ένα ορθογώνιο πράμα, το διπλώναμε όσο να χωράει την πέτρα, κατσικίσιο ή από αρνί, όμως ντούρο. Το ψαλιδίζαμε στις τέσ­σερις γωνιές και του ανοίγαμε τρύπες στο πλάι για να περάσουμε τα λάστιχα από κει, τα γυρίζαμε λίγο και μεταξύ τους τα σφιχτοδέναμε — προσοχή, να ’ναι γερός ο σπάγκος. Τα λάστιχα τα καλά (μαύρο, γκρίζο και κόκκινο χρώμα) τα παίρναμε από την αγορά και τα λέγαμε «τετράγωνα». Σέ αντίθεση με τ’ άλλα, τα πλα­τιά, από σαμπρέλες αυτοκινήτων, κόκκινα και μαύρα, μα τούτα λίγο τα προτιμούσαμε γιατί είχανε πολλές ρα­γισματιές, είχαν «τσιακίς». Σπάζανε εύκολα και μας άφηναν στους πέντε δρόμους.

Αυτά λοιπόν, κάπου είκοσι πόντους μήκος, τα δένα­με στην τσιπαρόσκα (κι εδώ προσοχή μεγάλη), στα στρογγυλά τόξα του ύψιλον, αφού τα σκάβαμε λίγο με το μαχαίρι να στεριώσουν καλύτερα, με σπάγκο ή ψιλό σύρμα. (Μερικοί φτιάχνανε την τσιπαρόσκα και από σίδερο, την ντύνανε μάλιστα με χρωματιστό σύρμα, πάγκαλη σαν στολίδι φυλακισμένων και τη χαιρόσουν.) Το ξύλο το παίρναμε από κάθε χαμηλό κλωνί, αρκεί να είχε το σχήμα που θέλαμε, ακριβώς όπως το γκραν επίσημο ποτήρι του κρασιού. Το πετυχαίναμε κι αυτό κυρίως, με το ξύλο της κρανιάς, δέναμε τ’ άκρα τής τσατάλας ώστε να ’ναι συμμετρικά στο λύγισμα και κατόπιν το βάζαμε στη φωτιά, να φύγει η υγρασία και να κοκαλώσει όπως το επιθυμούσαμε. Μετά, με το μα­χαίρι το ξύναμε καλά, χαμηλώναμε τελείως τούς κό­μπους και τη γυαλίζαμε στο τέλος ωραία-ωραία.

Τώρα έτοιμη να δεχτεί τα λάστιχα με το πετσί και τα βόλια. Κι αυτά ήσαν πέτρες κοινές, κατά προτίμηση λείες σαν βότσαλα. Ψάχναμε ακόμα τα «σιδεράκια», με­μονωμένα βλήματα από χειροβομβίδες που τα σπάζαμε κι εύκολα χωρίζονταν το ζητούμενο από το άλλο υλι­κό, βάραιναν στην τζέπη μας μα το πουλί στο πι και φι ήταν κάτω. Πιάναμε στο αριστερό το πετσί με το βόλι, με το δεξί το ξύλο της τσιπαρόσκας, κλείναμε το δεξί μάτι και τ’ ώριμο τσαμπί το ’παιρνες χτυπώντας στο τσονί(*) του, χωρίς πολλές διαδικασίες.

Τα βόλια που αστοχούσανε και πέφτανε κάπου μακριά σέ κάποια κεραμίδια και τζάμια, ο κόσμος τα ονόμαζε «αδέσποτα», εμείς γελούσαμε ζεβζέκικα και διόλου δεν τα παίρναμε υπόψη. Τι σπουργίτια όμως, τι λαϊνάρια, τι τζιαρτζιόρια, τι κάργες και τι πολύ­χρωμοι σπίνοι, και τι σμοκφάρκες-συκοφάγοι στο «Μισιρί»(*) από τις σαΐτες μας! Φτερά και πούπουλα που τα φυσούσαμε στα ζεστά ακόμη πουλιά — να δούμε πόσο παχιά είναι! Σε μια βέργα ύστερα τα περνούσαμε γυμνά (ποτέ την κάργα), τα ψήναμε κακήν κακώς και τα καταβροχθίζαμε. Έλεος κανένα!

Ποιος όμως ήταν ό καλύτερος στο σημάδι; Στη γειτονιά μας, γύρω από το «Τζαμί», ένας ήταν αδιαφιλονίκητα πρώτος. Ήταν ο Θόδωρας Φακόπουλος. Στα πενήντα, στα εκατό μέτρα ό στόχος, κι αυτός τον χτυπούσε κατάκαρδα. (Κάποια μέρα ακούσαμε ένα πελώριο μπούμ! που τάραξε την πόλη. Από τη Στρα­τώνα ήταν, λίγο μετά την απελευθέρωση, κάποια παι­διά —πηγαίναμε όλοι εκεί πάνω— ψαχούλευαν περίερ­γα, ξεχασμένα βλήματα του πολέμου, κάτι δεν πήγε καλά αφού δεν ήσαν νεκρωμένα εκείνα και μπουμ!… Πάει ο Θόδωρας πάει κι ο Βασιλάκης ο Κεχαγιόγλου, παλικαράκια μέχρι κει πάνω, θρήνος στην πόλη.)

Πολλές φορές από τότε, ο Λεωνίδας, ο αδερφός του Βασιλάκη, μου λέει πως δεν γιορτάζει καμιά Πρωτοχρονιά κι η μάνα του Θόδωρα που με γνώρι­σε μια μέρα στην ’Αθήνα, μιλήσαμε για τα τότε, θάμπωσαν τα μάτια της, λύθηκε στα δάκρυα κι εγώ δεν είχα λόγια ν’ απαντησω.

(Βρε, τι σου κάνουν τα παιχνίδια, τι σου θυμίζουν!)

 

ΚΟΥΡΣΙΟΥΜΙΑ

Προκειμένου να παίξουμε κουρσιούμια ήταν απαραίτητος ένας διάδρομος γης, ένα ξεραμένο αυλάκι, μια λωρίδα στενόμακρη, μπαίναμε δυο η τρεις ή τέσσερις (ακόμη και «ορτάκια»*) στο παιχνίδι και οι άλλοι βλέπανε σαΐρι(*) από την άκρη, από τις «όχθες», χαρούμενοι γιά λυπημένοι — καταπώς πήγαινε ή «επιχείρηση» των κοντινών τους φίλων.

Ένας τέτοιος φυσικός διάδρομος στη γειτονιά μας ήταν αυτός μπροστά από το Γεντζέικο, το δικό μας σπίτι και της κυρα-Καλλιόπης της Ντουντούς της Θρακιώτισσας. Πώς αυτό;

Μετά τη μεγάλη πυρκαγιά, το 1935, στην πόλη μας, και τις άλλες αργότερα που ακολούθησαν, ο κίνδυνος να ξαναγίνει το κακό πάντα υπήρχε και οι προνοητικοί πο­λίτες άνοιξαν χαντάκια εβδομηνταριά πόντους πλάτος και βάθος όχι πολύ, να ’ρχεται το νερό εύκολα από τις δημοτικές βρύσες και να σβήνει τις φωτιές. Όσο ξέρω, δεν χρειάστηκαν ποτέ τα κανάλια, με τον καιρό γίναν ρηχά, ισοπεδώθηκαν και ξεχάστηκαν. Μα προηγουμέ­νως εμείς προλάβαμε την ευκαιρία.

Στην κεφαλή του παιχνιδιού τραβούσαμε μια γραμμή, κάθετα στο κανάλι, χαράζαμε το χώμα με καρφί ή κάνα ξύλο και όσο μέσα από το χώρο του ρίχναμε τις μπίλιες, τα «κουινάκια»(*), τα κουρσιούμια ή τις γυάλινες γκαζόζες (γκαζιές) προς τη γραμμή.

Όποιου ερχόταν κοντύτερα στη, γραμμή έπαιζε πρώτος (άριστο ήταν το «κουλουπάκ»). Ακολου­θούσαν οι άλλοι αναλογικά με την απόσταση της μπί­λιας ως προς τη γραμμή. Κατά μήκος του καναλιού στήναμε, όρθια στο χώμα, τα κότσια, τα κουμπιά, τις δεκάρες, και σέ ίσες αποστάσεις βάζαμε από δύο κότσια ή κουμπιά κι είχαμε τέσσερις σταθμούς, από τρία είχαμε έξι και ούτω καθεξής. Υπήρχαν κουμπιά που κατά κοινή συμφωνία «περνούσαν» για δύο, οπότε ο άλλος έβαζε δύο μονά κι είχαμε τότε τρεις σταθμούς.

Μετά τις συμφωνίες αυτές και τα στησίματα άρχιζε το παιχνίδι. ’Έριχνε ο πρώτος τσακίζοντας τα δυο μεσαία δάχτυλα του αριστερού χεριού του (όταν δεν ήταν τσολάκης*), τα υπόλοιπα τρία οριζοντιώνονταν κι έτσι ανάμεσα στα δάχτυλα και στις φάλαγγες του καρπού ήταν έτοιμη η εξέδρα-αεροπλανοφόρο, η μπίλια-κουρσιούμι στη θέση της, στο κέντρο της εξωτερικής παλάμης και με το μεσαίο δεξί, τώρα, δάχτυ­λο του άλλου χεριού την εκσφενδονίζαμε, ψάχνοντας συχνά την προνομιακή θέση «μεκιόκ».

Εάν με το πρώτο γκρέμιζες κάποιο στημένο, το ’βαζες στην τζέπη σου, ήταν δικό σου πια, κερδισμέ­νο, και συνέχιζες προσπαθώντας να γκρεμίσεις και τ’ άλλα, ή να «κοιμηθείς» κάπου, περιμένοντας τη σειρά και την ευκαιρία. Ακολουθουσε ο άλλος και φρόντιζε να μην πάει κοντά στον πρώτο για να μην τον «κάψει» εκείνος και τελειώσει το παιχνίδι σου­φρώνοντας τα τρόπαια, σχεδόν τσιαπαλντί(*), όλα τα στημένα. Το κέρδος ήταν ζήτημα ευστοχίας και διαφόρων ελιγμών, κάποιος από τούς ελιγμούς ήταν σαν έρχονταν ή σειρά να πετάξουμε το κουρσιούμι έξω από τη γραμμή λέγοντας «βγαίνω» για να ξαναρίξουμε πάλι από κει. Αλίμονό μας εάν δεν περνούσε ή μπίλια τη γραμμή, τότε χάναμε, στήναμε άλλα και ξαναρχίζαμε, δώσ’ του και δώσ’ του, το παιχνίδι.

Μια περίπτωση όμως που γίνονταν αιτία να χα­λάσει το παιχνίδι, χάνεις-κερδίζεις και ν’ αρχίσεις πάλι απ’ την αρχή, ήταν εκείνη του «τσικίς». Κι αυτό έρχονταν στα χείλια μας όταν κάποιος προσπα­θώντας να καταρρίψει κάποιου στημένο τρόπαιο (δε­κάρα, κουμπί, κότσι), το ’ρίχνε αλλά ταυτόχρονα χτυπούσε και την μπίλια του αντίπαλου.

— Τσικίς!… αναφωνούσαμε όλοι. Και φτου από την αρχή.

Οι παιχταράδες στο παιχνίδι ήσαν γνωστοί. Αν είχαμε δυνάμεις παίζαμε, ειδάλλως όχι. Το σημάδι πως ήσαν «έπαγγελματίες» στο είδος φαίνονταν από το ματωμένο τους χέρι στο σημείο που στήνονταν το κουρσιούμι — κι όχι μόνον από το άκοπο νύχι του δεξιού μεσαίου δαχτύλου. Αυτοί ήσαν ακόμη τρομε­ροί και στα φοβερά «ουτφαρλές» και τα «μπίς καρφία», το μεγάλο δηλαδή κατακέφαλο άλμα-χτύπημα του αντίπαλου κουρσιουμιού κι απρόοπτα, θαρρείς, κέρδιζαν παίρνοντας όσα τυχόν είχε βάλει ο άλλος στην τζέπη.

Άλλος τρόμος στη γειτονιά για το παιχνίδι αυτό, εκείνο το θεόρατο κουρσιούμι του Τακίτσα του Βλά­χου. Πού διάλο το ’χε βρει, ποιο ρουλεμάν είχε σπάσει; Σωστό τανκ, τέσσερις-πέντε φορές πιο μεγάλο από τα μεγαλύτερα δικά μας, όταν έριχνε πρώτος, «πάει, μανούλα μου, μας χαντάκωσε», λέγαμε, τα ’παιρνε σβάρνα όλα τα στημένα και σε μας δεν έμε­νε η αναπνοή. Αλίμονό του όμως αν αστοχούσε. Ήταν μεγάλος ο στόχος τής κεφαλής του, δύσκολα κρύβονταν και τον συγυρίζαμε. Μα ήθελε καρδιά για να τον παίξεις. Σπάνια κέρδιζες μαζί του. Σπάνια ήσουν στα «πάγια» σου. Και λέγαμε την αλήθεια. Λίγοι λέγαμε ψέματα.

 

Λέξεις

«κουινάκια»: χωμάτινες μπίλιες.

Μισιρί: εξοχή των Βοδενών, καλαμποκότοπος.

ορτάκια: ζευγάρια, συνεταιράκια.

πάγια: στα πάγια του, στο κεφάλαιό του, στα λεφτά του.

σαΐρι: χάζι, θέαμα.

τσιαπαλντί: άρπαγμα, κλεψιά.

τσολάκης: αριστερόχειρας.

τσονί, τσουνί: ο μίσχος του τσαμπιού