Η κατοικία των θεών – Λεξιλογική παρουσίαση

Πριν από δυο μήνες περίπου είχα ανεβάσει δυο συνεχόμενα άρθρα για τον Αστερίξ, πρώτα μια παρουσίαση της περιπέτειας Αστερίξ στους Βρετανούς και μετά μια γενική παρουσίαση των πρωταγωνιστών του κόμικς.

Είχα γράψει τότε, ότι με μια δόση υπερβολής θα μπορούσαμε να πούμε πως οι 24 τόμοι του Αστερίξ (εννοώ την κοινή δημιουργία του Ρενέ Γκοσινί και του Αλμπέρ Ουντερζό) είναι μια από τις σημαντικότερες προσφορές της Γαλλίας στον παγκόσμιο πολιτισμό μεταπολεμικά. Τουλάχιστον η γενιά μου, που γνώρισε τον Αστερίξ στα φοιτητικά της χρόνια, τον αγάπησε σχεδόν ομόθυμα -και η ανταπόκρισή σας σε αυτές τις δημοσιεύσεις ήταν πολύ θετική, οπότε είχα πει ότι θα αρχίσω να παρουσιάζω στο ιστολόγιο, έναν προς έναν, τους 24 τόμους του Αστερίξ, κάτι που, με μια συχνότητα έναν τόμο κάθε δίμηνο, θα μας πάρει τέσσερα χρόνια.

Οι δυο μήνες πέρασαν και ήρθε η σειρά για την δεύτερη περιπέτεια που θα παρουσιάσω, την «Κατοικία των θεών». Είναι μία από τις δύο περιπέτειες του Αστερίξ που μετέφρασε ο Κώστας Ταχτσής για τη σειρά των εκδόσεων Ψαρόπουλου, το 1978 -στη συνέχεια ανέλαβε ο Αργύρης Χιόνης. Στη σειρά των εκδόσεων Μαμούθ, που είναι αυτή που κυκλοφορεί, τη μετάφραση την έκανε η Ιρένε Μαραντέι.

Γενικά, θεωρώ καλύτερες τις μεταφράσεις του Ψαρόπουλου, αλλά αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι τις έχω συνηθίσει. Από την άλλη, ο δεύτερος μεταφραστής βρίσκεται σε δύσκολη θέση, διότι ίσως αισθάνεται αναγκασμένος να αποφύγει τα λογοπαικτικά ευρήματα του πρώτου. Πάντως, όπως θα δείτε πιο κάτω, από τη μετάφραση του Ταχτσή δεν λείπουν τα μεταφραστικά λάθη.

Στα κατεβασάδικα του Διαδικτύου βρίσκει κανείς σε ηλεμορφή τον Αστερίξ της έκδοσης Μαμούθ, αλλά, απ’ όσο ξέρω και έψαξα, όχι την έκδοση Ψαρόπουλου. Από καλή τύχη (στον ουρανό τον έψαχνα και στη γη τον βρήκα) ένας καλός φίλος, συνομήλικος περίπου, έχει στη βιβλιοθήκη του μερικούς τόμους από τότε, και μου έδωσε και σκανάρισα δυο.

Λοιπόν, την Κατοικία των Θεών σε έκδοση του Ψαρόπουλου τη σκανάρισα και την έχω ανεβάσει εδώ (με τη βοήθεια του Στάζιμπου για την ηλεβιβλιοδεσία) όπου μπορείτε να τη διαβάσετε ονλάιν -ή να την κατεβάσετε από εδώ. Κάπως αχνά βγήκαν τα χρώματα, να με συμπαθάτε. (Αν έχετε άλλους Ψαρόπουλους και τους σκανάρετε, θα βοηθήσετε τις επόμενες παρουσιάσεις. Και για να το κάνω πιο συγκεκριμένο, αναζητούνται εθελοντές που θα έχουν και θα σκανάρουν το «Ο Γαλάτης Αστερίξ» σε έκδοση Ψαρόπουλου. Το σκανάρισμα είναι πολύ κοπιαστική δουλειά -κάποιος σκανάριζε τόμους και άγιασε- οπότε ας το μοιραστούμε να μας πέσει πιο αλαφρύ. Βεβαια ο εθελοντής πρέπει να το δηλώσει στα σχόλια, να μην κάνουν πολλοί την αγγαρεία άδικα -ή να μοιραστεί κάπως).

Θα λεξιλογήσω λοιπόν για την Κατοικία των Θεών, παρόλο που αυτά που θα πω μπορεί κανείς να τα βρει σε πολλούς αστεριξολογικούς ιστότοπους.

Γενικά, οι περιπέτειες του Αστερίξ χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: α) Έχουμε ταξίδια σε μακρινές χώρες (ή και μέσα στη Γαλατία) όπου το χιούμορ βασίζεται αρκετά στις διαφορές της νοοτροπίας των διάφορων λαών, και β) έχουμε περιπέτειες όπου η δράση εκτυλίσσεται κυρίως στο γαλατικό χωριό, συνήθως δε έχει να κάνει με τις προσπάθειες των Ρωμαίων να το κυριεύσουν και να υποτάξουν τους ανυπόταχτους Γαλάτες.

Η Κατοικία των Θεών ανήκει στη δεύτερη κατηγορία. Το νέο καταχθόνιο σχέδιο του Καίσαρα είναι να χτίσει στο δάσος που περιτριγυρίζει το γαλατικό χωριό μια ρωμαϊκή πόλη, ώστε να αναγκάσει τους Γαλάτες να εκρωμαϊστούν. Στέλνει στη Γαλατία έναν ταλαντούχο αρχιτέκτονα να χτίσει την πρώτη πολυκατοικία της μελλοντικής πόλης. Ο αρχιτέκτονας βάζει τους σκλάβους να ξεριζώνουν βελανιδιές για να δημιουργήσει ένα ξέφωτο όπου θα ανεγερθεί το κτίριο, αλλά οι Γαλάτες ρίχνουν μαγικά βαλανίδια, ποτισμένα στο μαγικό φίλτρο, και τα δέντρα ξαναφυτρώνουν. Όταν οι σκλάβοι παραπονιούνται στους Γαλάτες ότι έτσι δεν θα ελευθερωθούν ποτέ (έχουν αποσπάσει από τον αρχιτέκτονα την υπόσχεση ότι μόλις χτιστεί το πρώτο κτίριο θα τους δώσει την ελευθερία τους), ο δρυίδης Πανοραμίξ τους δίνει μαγικό φίλτρο για να τελειώσουν μια ώρα αρχύτερα. Πράγματι, το πρώτο κτίριο (η «Κατοικία των Θεών») χτίζεται, και ύστερα από μεγάλη διαφήμιση στη Ρώμη έρχονται οι πρώτοι ένοικοι -και προς στιγμή φαίνεται ότι ο δρυίδης έκανε μεγάλο λάθος, αφού οι Ρωμαίοι, με τα λεφτά τους, διαταράσσουν την οικονομία και την ομόνοια του χωριού. Τότε όμως οι Γαλάτες έχουν τη φαεινή ιδέα να βάλουν τον βάρδο να νοικιάσει ένα διαμέρισμα της πολυκατοικίας οπότε όλοι οι ένοικοι φεύγουν κακήν κακώς -ο αρχιτέκτονας προσπαθεί να στεγάσει στα άδεια διαμερίσματα τους λεγεωνάριους του στρατόπεδου, αλλά οι Γαλάτες τούς παίρνουν στο κυνήγι και γκρεμίζουν την Κατοικία των Θεών.

Η περιπέτεια κυκλοφόρησε σε βιβλίο το 1971 ενώ προηγουμένως, την ίδια χρονιά, είχε δημοσιευτεί σε συνέχειες στο περιοδικό Pilote. Είναι η 17η περιπέτεια από τις 24 του κύκλου Γκοσινί-Ουντερζό. Στις εκδόσεις Ψαρόπουλου ήταν η δεύτερη της σειράς. Στις εκδόσεις Μαμούθ ίσως η 7η.

Ονόματα ηρώων.
* Ο αρχιτέκτονας στο πρωτότυπο ονομάζεται Anglaigus, λογοπαίγνιο με το angle aigue, οξεία γωνία. Πολύ λογικά ο Ταχτσής μεταφράζει Οξυγώνιος (ίσως Οξυγώνιους να ήταν πιο λατινοπρεπές), ενώ στο Μαμούθ, μάλλον για να αποφύγουν τη μίμηση, το κάνουν Ορθογώνιους.

* Ο ρωμαίος εκατόνταρχος, ο διοικητής του στρατοπέδου, λέγεται Oursenplus, που είναι λογοπαίγνιο μάλλον με το ours en peluche (αρκουδάκι παιδικό). Αρκουδάριος στον Ψαρόπουλο, Βουβάλιους στο Μαμούθ.

* Ο αρχηγός των σκλάβων, ένας Νουμίδης, λέγεται Duplicatha (αντίγραφο εγγράφου) και έγινε Ντουπλικάτα και στις δυο ελληνικές μεταφράσεις.

* Ο κονφερανσιέ που κάνει την κλήρωση των διαμερισμάτων στη ρωμαϊκή αρένα, λέγεται Guilus, που είναι λογοπαίγνιο με το όνομα ενός γνωστού κονφερανσιέ της γαλλικής τηλεόρασης της εποχής, του Guy Lux (1919-2003). Όπως βλέπετε στις φωτογραφίες, μοιάζει πολύ.

Οι ελληνικές μεταφράσεις μετέφρασαν απλώς το όνομα σε Γκουίλος/Γκουίλους, αλλά βέβαια αφού ο Guy Lux είναι εντελώς άγνωστος στην Ελλάδα ο αναγνώστης δεν πιάνει την αναφορά -ούτε και πειράζει πολύ.

Η περιπέτεια έχει μερικά ενδιαφέροντα σημεία στην πλοκή της. Ας πούμε, οι Γαλάτες δίνουν μαγικό φίλτρο στους σκλάβους ελπίζοντας οτι αυτοί θα επαναστατήσουν, αλλά εκείνοι το χρησιμοποιούν για να ανεβάσουν τη διαπραγματευτική τους ισχύ και να αναγκάσουν τον αρχιτέκτονα να τους υποσχεθεί ότι θα δουλεύουν με πληρωμή, και ότι μόλις χτίσουν το κτίριο θα κερδίσουν την ελευθερία τους και μαζί την αμοιβή τους. Μάλιστα, στη συνέχεια φέρνουν τον Πανοραμίξ στο φιλότιμο και τους δίνει κι άλλο μαγικό φίλτρο… κι έτσι μαθαίνουμε πώς γεννήθηκαν οι πειρατές που εμφανίζονται σε πολλές ιστορίες του Αστερίξ.

Ο Ταχτσής μεταφράζει τα λόγια του αρχιπειρατή ως εξής:

Με τα λεφτά που βγάλαμε, είμαστε τσίφτηδες!

Η Μαραντέι:

Με τα λεφτά που κερδίσαμε, ποιος μας πιάνει, παιδιά.

Καλές είναι και οι δυο μεταφράσεις. Της Μαραντέι πιο πιστή, αλλά του Ταχτσή βρίσκω πως έχει καλύτερο ρυθμό.

Ο Ταχτσής πάντως δεν βάζει τον μαύρο να τρώει το ρο, ενώ η Μαραντέι τον έχει να λέει «ελεύθε’οι».

Να σημειωθεί ότι οι τρεις γνωστές φιγούρες που προπορεύονται, και που τις έχουμε συναντήσει σε πολλές άλλες περιπέτειες του Αστερίξ, δεν εμφανίζονται νωρίτερα στο κόμικς, εκτός αν υποθέσουμε ότι ο μαύρος είναι ο Ντουπλικάτα ο Νουμίδης (αν και στα προηγούμενα σκίτσα έχει άλλο χτένισμα).

Και μιλώντας για τον Ντουπλικάτα τον Νουμίδη, πρωταγωνιστεί σε ένα καταπληκτικό λογοπαίγνιο που δυστυχώς χάνεται στη μετάφραση.

Όταν οι σκλάβοι (που έχουν πιει μαγικό φίλτρο) αρνούνται να δουλέψουν και ένας επιστάτης πάει να τους συνετίσει, τρώει μια μεγαλοπρεπή φάπα και προσγειώνεται στα πόδια ενός άλλου επιστάτη, ο οποίος λέει:

Il ne faut jamais parler sechement à un Numide, φοβερό λογοπαίγνιο διότι parler sechement (μιλάω απότομα) κατά λέξη μεταφράζεται «μιλάω ξερά» ενώ΄το un Numide ακούγεται σαν το un humide (ένας υγρός).

Αναγκαστικά στη μετάφραση το λογοπαίγνιο χάνεται.

Ο Ταχτσής μεταφράζει: Να μάθεις άλλη φορά να μιλάς πιο ευγενικά στους δούλους.

Η Μαραντέι μένει κάπως πιο κοντά στο πρωτότυπο: Ε βέβαια, ποτέ δεν πρέπει να μιλάς έτσι σ’ ένα Νουμίδη -επειδή όμως δεν διατηρείται το λογοπαίγνιο, η απόδοση είναι ξεκάρφωτη. (Μια προσπάθεια να διατηρηθεί ένα χλωμό λογοπαίγνιο: Αν είχε νου όσο ένα μύδι, δεν θα μιλούσε άσχημα στον Νουμίδη -ή κάτι παρεμφερές).

Εδώ ο Άγγλος μεταφραστής μεγαλουργεί, διότι καταφέρνει να βρει άλλο λογοπαίγνιο. Λέει: Poor chap… How was he to know a Numidian wouldn’t necessarily be a blackleg? Θαυμάσιο, αν σκεφτούμε ότι blackleg είναι κατά λέξη μεν ο μαυροπόδαρος, αλλά και ο απεργοσπάστης!

Και αφού οι σκλάβοι κατάφεραν να πληρώνονται, οι λεγεωνάριοι κατεβαίνουν και αυτοί σε απεργία, προς μεγάλη απελπισία του διοικητή τους.

Σε όλη την υπόλοιπη περιπέτεια, οι λεγεωνάριοι θα προβάλλουν συνεχώς αιτήματα.

Ο εκατόνταρχος διηγείται τα βάσανά του στον αρχιτέκτονα:

Εδώ (στη μετάφραση της Μαραντέι): Οι άντρες μου απεργούν, αλλά οι διαπραγματεύσεις δεν έχουν διακοπεί. Σήμερα θα θέσουμε επί τάπητος το θέμα των βραδυνών εξόδων που οι εκπρόσωποί τους απαιτούν να παραταθούν κατά μία ώρα.

(Ταχτσής): Οι άντρες μου έχουν απεργήσει, αλλ΄ο διάλογος ευτυχώς συνεχίζεται. Σήμερα θα διερευνήσουμε το θέμα της εξόδου, που οι εκπρόσωποί τους επιμένουν να παρατείνεται μία ώρα μετά τα μεσάνυχτα.

(Και πάλι, ο Ταχτσής παίρνει περισσότερες ελευθερίες και δίνει κτγμ καλύτερο κείμενο)

Μια από τις καλύτερες ατάκες του βιβλίου, που δεν εξαρτάται από γλώσσα, είναι όταν ο Αστερίξ και ο Οβελίξ φυτεύουν τα μαγικά βαλανίδια -βλέποντας να φυτρώνει αμέσως μια πανύψηλη  βελανιδιά, ο Αστερίξ αναφωνεί «Θαύμα!» αλλά ο Οβελίξ δεν εντυπωσιάζεται: Μια βαλανιδιά σαν όλες τις άλλες είναι, λέει.

– Μα δεν είδες πόσο γρήγορα φύτρωσε;

Εδώ προτιμώ τη μετάφραση του Ταχτσή: Ωχ τώρα, σάματις τις έχω παρακολουθήσει ποτέ, για να ξέρω πώς μεγαλώνουν συνήθως;

Η Μαραντέι μεταφράζει και πάλι πιο πιστά, αλλά το τελικό αποτέλεσμα νομίζω πως υστερεί: Ε, είναι η πρώτη φορά που βλέπω μια βελανιδιά να μεγαλώνει, και γι’ αυτό δεν ξέρω πόσο γρήγορα γίνεται συνήθως.

Ένα άλλο λογοπαίγνιο.  Όταν ο Νουμίδης παραπονιέται στους Γαλάτες ότι τους εμποδίζουν να τελειώσουν το χτίσιμο (κι έτσι να κερδίσουν την ελευθερία τους), εκείνοι του απαντούν ότι ξεριζώνοντας τα δέντρα ενοχλούν τα αγριογούρουνα, τον Ιντεφίξ και όχι μόνο, αλλά και τα κορακοειδή (corneilles στο πρωτότυπο).

Και ο δρυίδης παρατηρεί: C’est un problème cornélien, που σημαίνει δυσεπίλυτο πρόβλημα (επειδή στα θεατρικά έργα του Corneille/Κορνήλιου οι ήρωες συχνά βρίσκονταν αντιμέτωποι με μια πολύ δύσκολη επιλογή ανάμεσα στον έρωτα και στο καθήκον).

Ο Ταχτσής (ο οποίος τον Ιντεφίξ τον ήθελε Κατρουλίξ) διατηρεί το λογοπαίγνιο: … τα ωδικά πτηνά. / Ναι, … δημιουργείτε ωδικόν χάος.

Στην έκδοση Μαμούθ δεν το διατήρησαν: … τα πουλάκια. / Δημιουργείτε κοινωνικό πρόβλημα.

Στα αγγλικά, ο μεταφραστής φτιάχνει δύο λογοπαίγνια. Ο μεν Αστερίξ λέει απλώς birds, ο δε Πανοραμίξ λέει: Yes, we can’t have fowl play [fowl τα πετούμενα, λογοπαίγνιο με foul play]. It’s the Romans we want to get the bird [to get the bird είναι έκφραση που σημαίνει ‘δέχομαι αποδοκιμασίες, με προγκάρουν’]

Παίνεψα τη μετάφραση του Ταχτσή, αλλά πρέπει να πω ότι έχει μερικές απροσεξίες, από τις οποίες η πιο σοβαρή είναι στο σημείο όπου δείχνει τη διαφήμιση για την Κατοικία των Θεών, «une semaine à peine du centre de Lutece» (μόλις μια βδομάδα από το κέντρο της Λουτέσιας, σάτιρα των διαφημίσεων που υπόσχονταν το ανάλογο των «5 λεπτών από την Ομόνοια»). Εκεί ο Ταχτσής απρόσεχτα μεταφράζει «σε απόσταση … μόλις μιας εβδομάδος από τη Λιέγη«! Επίσης, σε ένα σημείο όπου μετράνε στο δάσος και ο αρχιτέκτονας λέει six cents deux pieds et trois paumes, ο Ταχτσής μεταφράζει «602 πόδια και 3 μούτζες», αντί για το προφανές «και τρεις παλάμες». Αυτό βέβαια μάλλον είναι μεταφραστική επιλογή, αλλά δεν μου αρέσει.

Θα μπορούσα να γράψω κι άλλα, αλλά μάλλον σας έχω κουράσει. Σταματάω εδώ με την Κατοικία των θεών, που μπορεί να το πάρετε και για χριστουγεννιάτικο δώρο του ιστολογίου, εύχομαι καλές γιορτές, και σε δυο μήνες περίπου θα δούμε μιαν άλλη περιπέτεια του Αστερίξ!