Δαμόκλειος κόφτης

Το άρθρο γράφεται ενώ δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί η συνεδρίαση στη Βουλή σχετικά με το πολυνομοσχέδιο που έφερε η κυβέρνηση ενόψει της κρίσιμης συνεδρίασης της Ευρωομάδας, αλλά όλα δείχνουν πως το νομοσχέδιο θα συγκεντρώσει την πλειοψηφία των βουλευτών. Λιγότερο βέβαιο είναι το αν, πότε και πώς θα ολοκληρωθεί η αξιολόγηση, καθώς και το ποια θα είναι τα άμεσα και τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα του νομοσχεδίου.

Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε. Και σε λεξιλογικό επίπεδο, μια πολύ πιθανή συνέπεια του πολυνομοσχεδίου και της σχετικής συζήτησης, είναι ότι μας χάρισε μια από τις λέξεις της χρονιάς. Και εννοώ βέβαια τη λέξη του τίτλου, τον κόφτη. (Kι άλλη μια λέξη γεννήθηκε από το πολυνομοσχέδιο, και εννοώ τη λέξη υπερταμείο, αλλά δεν νομίζω να πιάσει τη δημοτικότητα του κόφτη).

Φυσικά, πρόκειται για ανεπίσημη ονομασία, που όμως καθιερώθηκε ακαριαία, σε σημείο που να είναι δύσκολο να θυμηθούμε πώς είναι η επίσημη ονομασία του μηχανισμού αυτού. Αν δεν κάνω λάθος, στο νομοσχέδιο ονομάζεται Μηχανισμός Αυτόματης Δημοσιονομικής Σταθεροποίησης ή ίσως Μηχανισμός Αυτόματης Δημοσιονομικής Διόρθωσης, αλλά δεν ξέρω ποιο από τα δύο, διότι δεν διάβασα το νομοσχέδιο (οι βουλευτές πάντως που το ψήφισαν ή το καταψήφισαν το διάβασαν, διότι βέβαια δεν είχε έκταση 7500 σελίδες όπως επικράτησε να λέγεται: το νομοσχέδιο ήταν γύρω στις 400 σελίδες, μαζί με την εισηγητική έκθεση, τα υπόλοιπα ήταν τεχνικά παραρτήματα).

Κόφτης λοιπόν, ο μηχανισμός που θα κόβει δαπάνες με λίγο-πολύ αυτόματο τρόπο, αν δεν επιτευχθούν οι δημοσιονομικοί στόχοι της προηγούμενης χρονιάς, γι’ αυτό και τον χαρακτηρίζω «Δαμόκλειο» στον τίτλο, αφού συνεχώς θα κρέμεται από πάνω μας. Βέβαια, ο μηχανισμός αυτός δεν διαφέρει ουσιαστικά από τις δεσμεύσεις για δημοσιονομική σταθερότητα που έχουν αναλάβει όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ, αλλά που, αν δεν συνδυαστεί με ελάφρυνση του χρέους, μπορεί να οδηγήσει μεσοπρόθεσμα σε αδιέξοδα, αφού είναι φανερό πως το χρέος όπως έχει είναι μη βιώσιμο.

Αλλά επανερχόμαστε στα λεξιλογικά, διότι ο κόφτης δεν είναι βέβαια καινούργια λέξη -απλώς, στις υπάρχουσες σημασίες της λέξης προστέθηκε άλλη μία.

Ποιες σημασίες είχε ως τώρα η λέξη; Μία απ’ αυτές τη βλέπετε στην εικόνα που συνοδεύει το άρθρο. Κόφτης είναι εργαλείο που κόβει. (Βοηθιέμαι εδώ από πρόσφατο άρθρο του Νίκου Λίγγρη στη Λεξιλογία) Κόφτες υπάρχουν πολλών ειδών, για φρούτα, για πούρα, για πλακάκια. Δεν είναι όμως μόνο το εργαλείο, είναι και ο εργαζόμενος που έχει αυτό το αντικείμενο.

‘Επειτα, κόφτης είναι ρόλος παίχτη στο ποδόσφαιρο -ωστόσο, εδώ υπάρχει διχογνωμία. Ο Λίγγρης λέει ότι ο κόφτης είναι αμυντικός, ο στόπερ, ενώ σε αθλητικά σάιτ βρίσκω ότι κόφτης είναι ο αμυντικός μέσος (που δεν παίζει στην άμυνα, αλλά στο κέντρο), ενώ στο slang.gr βλέπουμε ότι ο κόφτης έφτασε να σημαίνει τον άτεχνο αμυντικό που περιορίζεται στο να απομακρύνει όπως όπως τη μπάλα.

Στη φοιτητική αργκό, πάλι, κόφτης είναι ο καθηγητής που απορρίπτει (κόβει) πολλούς στις εξετάσεις, ενώ στον κλάδο του αυτοκινήτου κόφτης ταχύτητας είναι ο μηχανισμός που εμποδίζει το αυτοκίνητο να αναπτύξει ταχύτητα πάνω από ένα ορισμένο όριο -συνήθως εφαρμόζεται σε φορτηγά και λεωφορεία και είναι υποχρεωτικός με βάση οδηγία της ΕΕ. Ασφαλώς θα έχει και επίσημη ονομασία, κάτι σαν διάταξη περιορισμού ταχύτητας.

Άλλοι κόφτες εμφανίζονται ως β’ συνθετικό, ας πούμε αυγοκόφτης, παγοκόφτης, και καμιά φορά και κόπτης, όπως ο καφεκόπτης (που είναι άνθρωπος, και όχι συσκευή). Κι επειδή είμαι βέβαιος πως αν δεν το αναφέρω θα το προσθέσετε, σας προλαβαίνω και λέω πως υπάρχει και ο κουραδοκόφτης του Ηλία Πετρόπουλου, που πρέπει να διεκδικεί διαπλανητικό βραβείο λεξιπλαστικής κακογουστιάς.

Εκτός από τους κόφτες όμως υπάρχουν και οι Κόπτες, οι μονοφυσίτες Χριστιανοί της Αιγύπτου και της Αιθιοπίας. Κατά το ΛΚΝ και κατά τις παλαιότερες εκδόσεις του Λεξικού Μπαμπινιώτη, πρόκειται για αντιδάνειο, αφού προέρχεται από το αραβικό quft που ανάγεται στο ελληνιστικό «Αιγύπτιος», αλλά στο ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη υποστηρίζεται ότι ο μεσαιωνικός όρος «κόπται» είναι μειωτικός για τους «αιρετικούς» Μονοφυσίτες και προέρχεται από το ρήμα «κόπτω» («ημείς δε κόπτας υμάς προσαγορεύομεν του Θεού», γράφει ο Ιωάννης Δαμασκηνός). Προφανώς και η πιο πρόσφατη έκδοση του λεξικού Μπαμπινιώτη θα συμφωνεί με το Ετυμολογικό Λεξικό, αλλά δεν την έχω, διότι βαρέθηκα να πληρώνω ογδοντάρια κάθε τρεις και λίγο.

Το ρήμα κόβω, που προέρχεται από το αρχαίο κόπτω, είναι πολύ ενδιαφέρον και πολυσήμαντο, γι’ αυτό και δεν θα το εξετάσω στο σημερινό άρθρο σε όλες του τις πτυχές, αλλά θα αναφερθώ μόνο σε ένα θέμα: στη μετατόπιση της σημασίας από το κόπτω ίσαμε το κόβω.

Βλέπετε, το αρχαίο «κόπτω» δεν είχε μόνο τη σημασία «κόβω», αλλά σήμαινε επίσης «χτυπάω». Για παράδειγμα, στις Νεφέλες του Αριστοφάνη, ο Στρεψιάδης όταν βρίσκεται έξω από το «φροντιστήριον» του Σωκράτη λέει «κόπτω την θύραν» και ο μαθητής από μέσα τον ρωτάει «τις εσθ’ ο κόψας την θύραν;» Προφανώς δεν την έκοβαν την πόρτα, αλλά τη χτυπούσαν. Στην Ιλιάδα, ο Οδυσσέας χτυπάει το άλογο με το τόξο του για να τρέξει πιο γρήγορα, πράγμα που ο Όμηρος το λέει «κόψε δ’ Οδυσσεύς τόξωι», δηλαδή και πάλι η σημασία είναι «χτυπώ», ενώ κι όταν κοπανούσαν στο γουδί πάλι το ρήμα «κόπτω» χρησιμοποιούσαν -και ο κόπανος, άλλωστε, από το κόπτω προέρχεται.

Πιο σωστό είναι να πούμε ότι οι δυο βασικές σημασίες του αρχαίου «κόπτω» είναι «χτυπώ» και «αποσπώ κάτι χτυπώντας» -απ’ όπου εύκολα προκύπτει η σημασία «αποκόπτω», «κόβω», η οποία και επικράτησε τελικά.

Η παλιά σημασία έχει επιβιώσει στο ρήμα κόπτομαι, που σημαίνει «δείχνω υπερβολικό, και συχνά υποκριτικό, ενδιαφέρον για κάτι», ενώ επίσης τη λέμε όταν κάποιος υποστηρίζει κάτι με πάθος, π.χ. κόπτεται για την αθωότητά του. Αυτό το κόπτομαι είναι η παλαιά σημασία: χτυπιέμαι, και πράγματι το κόπτομαι, αν θέλουμε να το αποδώσουμε σε αμιγή δημοτική δεν θα το πούμε βέβαια «κόβομαι», αλλά «χτυπιέμαι».

Στην καθαρεύουσα υπήρχε και κόπτομαι ως μέση φωνή του κόπτω, και η παλιά επιγραφή στα χασάπικα «Ο κιμάς κόπτεται παρουσία του πελάτου», αν την προλάβατε, έχει φυσικά τη σημασία «κόβεται» (και θα μπορούσαμε να κάνουμε και λογοπαίγνιο: ο κιμάς κόπτεται παρουσία του πελάτου και ο κρεοπώλης κόπτεται για τη φρεσκάδα των προϊόντων του).

Για να γκρινιάξω και λίγο. Όλα αυτά που έγραψα πιο πάνω για τη σημασία «κόπτω = χτυπάω» και «κόπτομαι = χτυπιέμαι» δεν θα τα βρείτε πουθενά στα λεξικά του Μπαμπινιώτη, ούτε στο γενικό ούτε στο ετυμολογικό. Παρόλο που έχουν άφθονες ετυμολογικές πληροφορίες, αυτή η βασική πληροφορία δεν χώρεσε -ενώ το ΛΚΝ, που αφιερώνει πολύ λιγότερο χώρο, την αναφέρει. Πιθανώς αυτή η αποσιώπηση να οφείλεται στο ότι τα λεξικά Μπαμπινιώτη διαπνέονται από την επιθυμία να δείξουν εντελώς αδιατάρακτη τη συνέχεια της ελληνικής, και ίσως θεωρήθηκε ότι αν δείξουν τη διαφοροποίηση της σημασίας υπονομεύουν τη συνέχεια αυτή. Σε κάθε περίπτωση, ο αναγνώστης δεν σχηματίζει τη σωστή εικόνα -γι’ αυτό και λέω ότι, ενώ είναι χρήσιμα, τα λεξικά Μπαμπινιώτη δεν μπορεί να αποτελέσουν αποκλειστικό βοήθημα διότι δίνουν στρεβλή εικόνα. Τέλος της γκρίνιας.

Τέλος της λεξικογραφικής γκρίνιας, δηλαδή -διότι ο μηχανισμός που τον λένε κόφτη, ο ΜΑΔΣ να πούμε (σαν να λέμε «μάδησε» σε κάποιο βόρειο ιδίωμα!) δεν είναι κάτι το ωραίο, σαν αναγκαίο κακό μπορεί να το δει κανείς. Και βέβαια να συνειδητοποιήσει πόσο λίγοι ή τέλος πάντων πόσο λιγότεροι είναι οι βαθμοί ελευθερίας.