Πώς βέλαζε το αρχαιοελληνικό πρόβατο; (Γιάννης Χάρης)

Αναδημοσιεύω σήμερα ένα πρόσφατο άρθρο του φίλου Γιάννη Χάρη, που το δημοσίευσε το Σάββατο στην Εφημερίδα των Συντακτών και μετά το αναδημοσίευσε στο ιστολόγιό του, επειδή αφορά ένα θέμα που το συζητάμε ταχτικά στο ιστολόγιο αλλά για το οποίο δεν έχω γράψει ως τώρα ειδικό άρθρο -και δεν έχω γράψει επειδή δεν αισθάνομαι ότι κατέχω καλά το θέμα: την προφορά των αρχαίων ελληνικών.

Θα μπορούσα να περιμένω ως την επόμενη εβδομάδα, όπου ο Γιάννης θα δημοσιεύσει τη συνέχεια του άρθρου του, αλλά νομίζω ότι και έτσι αναπτύσσει πειστικά τα επιχειρήματά του. Επιπλέον, στο τέλος του άρθρου λέω και δυο δικά μου λόγια και προσθέτω κι ένα πολύ ενδιαφέρον λινκ.

Πώς βέλαζε το αρχαιοελληνικό πρόβατο;

Ὁ δ’ ἠλίθιος ὥσπερ πρόβατον βῆ βῆ λέγων βαδίζει! γράφει σε μια κωμωδία του ο Κρατίνος τον 5ο αιώνα π.Χ. Ώστε βη βη κάναν τα αρχαία πρόβατά μας; Και πού η αδιατάραχτη συνέχεια κτλ.;

Μην ταραζόμαστε. Μπέε μπέε κάναν κι εκείνα, σαν τα νεοελληνικά πρόβατά μας, αφού το β προφερόταν μπ, και το η σαν μακρό ε, δηλαδή εε.

Έτσι και η αρχαία αγελάδα, που τους παλιούς τους χρόνους μυκάται, κάνει δηλαδή μυ, και η αρχαία κατσίκα, που μηκάται, κάνει δηλαδή μη, δεν έκαναν ίδια και οι δυο τους [mi], αλλά μου η μία, και μέε η άλλη, σαν τις σημερινές, αφού το υ προφερόταν ου, και το η, όπως είπαμε ήδη, εε.

Ξεταραχτήκαμε τελείως; φοβάμαι, όχι. Γιατί οι φετιχιστές της αδιατάραχτης συνέχειας, για να είμαι ακριβής: όσοι πιστεύουν στην εκ θεών και φύσεως καταγωγή της ελληνικής γλώσσας, ενώ είναι υποχρεωμένοι να αναγνωρίσουν αλλαγές σε όλα τα επίπεδα: σημασιολογία, σύνταξη, μορφολογία, αρνούνται να δεχτούν πως έχει αλλάξει και η προφορά.

Συμβαίνει έτσι το εντυπωσιακό, να παρουσιάζουν τους περικλεείς προγόνους μας ανίκανους π.χ. να εκφράσουν τη θεμελιώδη διάκριση ανάμεσα στο εγώ και στον άλλον, στο εμείς και στο εσείς, καθώς υποτίθεται πως και για τις δύο περιπτώσεις είχαν ένα αδιαφοροποίητο [imis]: ημείς-υμείς. Κι όμως, όπως δέχονται ακριβώς οι καταγγελλόμενοι για εθνογλωσσική μειοδοσία, όπως δέχεται δηλαδή η επιστήμη όλων των τάσεων πλην (των ανεπιστημόνων, εννοείται) Πλευραδώνιδων κτλ., μια χαρά την εξέφραζαν την εν λόγω διάκριση οι αρχαίοι, προφέροντας κάτι σαν [emeïs] και [umeïs].

Ώστε δεν «νιαούριζαν» οι αρχαίοι: ιίι, ιίι, ιίι, όπως μας διαβεβαιώνει με τον εμπνευσμένο τρόπο του ο Ελισαίος Γιανίδης: αρκεί, γράφει, να ρίξει ο αναγνώστης «μια ματιά στην ακόλουθη παράταξη: ι η ει η οι υι, και να σκεφτεί αν είναι πιθανό οι αρχαίοι να τα έλεγαν όλα ι, και τι είδους άραγε διασκέδαση βρίσκανε να κάθουνται να εφευρίσκουν τόσο ποικίλα σύμβολα για να σημειώνουνε φθόγγους που δεν είχανε καμιά διαφορά μεταξύ τους. Και παρακαλώ τον αναγνώστη να μην αποφασίσει, πριν θυμηθεί και τούτο, ότι στην αρχαία γλώσσα υπήρχανε και οι ακόλουθες λέξες: εἴην, εἵην, ἰοίην, ἱείην, ἠΐην, ποιοίη, ρυοίη, και άλλες ανάλογες. Θα ήτανε σωστή ασέβεια στην ανώτερη καλαισθησία των ανθρώπων εκείνων, να υποθέσουμε πως μπορούσαν να συνεννοούνται μεταξύ τους λέγοντας ιίι, ιίι, ιίι, και με την απαίτηση πως αυτό το νιαούρισμα έχει τρεις διάφορες έννοιες…» (Γλώσσα και ζωή, 1908).

Ώστε δεν παλιλλογούσε ανοήτως ο παπάς που ακούγαμε μικροί στην εκκλησία να εύχεται κάθε φορά υπέρ του διαφυλαχθήναι […] την πόλιν ταύτην […] από λοιμού, λιμού, σεισμού, καταποντισμού… Και απορούσαμε, και σίγουρα θα απορούν ακόμα, κι όχι μονάχα τα μικρά παιδιά, τι στο καλό είναι αυτό το [limu, limu] –πώς είναι δυνατόν να ομοηχούν δυο τόσο διαφορετικές έννοιες, η επιδημία και η πείνα!

Τι θεωρείται λοιπόν δεδομένο, κυρίως έπειτα από μελέτη και παρατήρηση των εσωτερικών μηχανισμών και της πορείας της ίδιας της αρχαίας γλώσσας, με όσες ακόμα επιφυλάξεις και σκοτεινά σημεία υπάρχουν;

Πως τα β, δ, γ, προφέρονταν μπ, ντ, γκ·

πως το η: εε, το ω: οο, το υ: ου, και αργότερα σαν το γαλλικό u·

έτσι, το ου: όου, δηλαδή όλα τα δίψηφα ήταν δύο ξεχωριστοί φθόγγοι (γι’ αυτό και τα μαθαίναμε παλιά σαν διφθόγγους): αι: άι, οι: όι, αυ: άου, ευ: έου κτλ.

Δηλαδή, δώμα: ντόομα, μηδέν: μεεντέν, λύπη: λούπεε (και δεν μπερδευόταν με τα λίπη και το λείπει!), βωμός: μποομός, κ.ο.κ. Δηλαδή, ναι, «Νταρέιοου κάι Παρουσάτιντος γκίγκνονταϊ παΐντες ντούο», όπως κοροϊδεύαμε (μας μάθαιναν δηλαδή να κοροϊδεύουμε) την ερασμική ή ερασμιακή προφορά.

Που είναι όμως η κοντινότερη στην αρχαία προφορά, και που δεν είναι κάποια αυθαίρετη κατασκευή ή θεία έμπνευση ενός ξενομερίτη, Ολλανδού, του Έρασμου, αφού ο Έρασμος ακολούθησε δρόμους τους οποίους είχαν ανοίξει οι επιφανείς Έλληνες λόγιοι της Δύσης, ο Μάρκος Μουσούρος, ο Ιανός Λάσκαρις κ.ά.

Και καλώς δεν την υιοθετήσαμε, παραταύτα, την ερασμική προφορά, για πρακτικούς κυρίως λόγους, γιατί έτσι θα έπρεπε να προφέρουμε διαφορετικά όλες τις λέξεις που χρησιμοποιήσαμε εδώ σαν παραδείγματα, ανάλογα με το κείμενο όπου απαντούν, αρχαίο δηλαδή, ελληνιστικό ή νεοελληνικό.

Άλλο όμως αυτό και άλλο η συνείδηση, η γνώση της αλλαγής. Η γνώση που, με τον απαιτούμενο ακριβώς σεβασμό στην αρχαία γλώσσα, θα ’πρεπε να μας κάνει διπλά και τρίδιπλα επιφυλακτικούς όταν μιλούμε για μουσικότητα των αρχαίων, ενώ τα διαβάζουμε νεοελληνιστί· και επιδιδόμαστε σε «αναπαραστάσεις» που αποτελούν καθαρή ύβρη απέναντι στο διόλου σκοτεινό αντικείμενο του πόθου μας, την αρχαιότητα, την αρχαία γραμματεία, και ιδίως την αρχαία ποίηση.

Θα συνεχίσω.

Αυτά γράφει ο Γιάννης Χάρης και σωστά επισημαίνει ότι πολλοί αναστατώνονται, ενοχλούνται και δεν θέλουν να παραδεχτούν την ιδέα ότι οι αρχαίοι Έλληνες δεν πρόφερναν όπως εμείς. Το θεωρούν μάλλον κι αυτό άρνηση της «συνέχειας της γλώσσας». Όταν περηφανεύεσαι ότι τόσες και τόσες ομηρικές λέξεις είναι ίδιες κι απαράλλαχτες ίσαμε σήμερα, δεν θέλεις προφανώς να σου υπενθυμίζουν ότι ούτε την ίδια σημασία είχαν (πολλές από αυτές) ούτε την ίδια προφορά.

Από την άλλη, όταν λέμε ότι η ερασμιακή προφορά είναι πιο κοντά στην προφορά των αρχαίων Ελλήνων, δεν θέλουμε να πούμε πως πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο που προφέρουμε εμείς τα αρχαία ελληνικά, αυτό θα μας οδηγούσε σε παρανοϊκές λύσεις. Θα έλεγα μάλιστα πως η ερασμιακή προφορά που διδάσκονται οι ξένοι έχει το κακό πως, ενώ είναι πιο σωστή απεικόνιση της προφοράς των αρχαίων, δεν διευκολύνει τους ξένους να επικοινωνήσουν με τους Έλληνες και να μάθουν νέα ελληνικά. Και οι Ιταλοί προφέρουν τα λατινικά διαφορετικά απ’ ό,τι οι Γερμανοί (Τσίτσερο / Κίκερο τον Cicero, Κικέρωνα) αλλά εκεί οι διαφορές είναι πολύ λιγότερες.

Βέβαια, όταν επιχειρούμε να απαντήσουμε «πώς πρόφεραν οι αρχαίοι Έλληνες» αναγκαστικά απλουστεύουμε. Δεν είχαν όλες οι περιοχές και οι διάλεκτες την ίδια προφορά, και η προφορά δεν έμεινε ανεξέλιχτη μέσα στους αιώνες. Πάντως, τα γενικά συμπεράσματα είναι έτσι που τα παρουσιάζει ο Γιάννης Χάρης και το λινκ που θα βάλω πιο κάτω.

Και βέβαια, δεν έχει διασωθεί καμία μπομπίνα μαγνητοφώνου από την εποχή του Περικλή. Ωστόσο οι γλωσσολόγοι έχουν καταφέρει να ανασυνθέσουν την αρχαία προφορά χρησιμοποιώντας διάφορες πηγές, μία από τις οποίες, αλλά όχι η αποκλειστική, είναι οι ηχομιμητικές λέξεις, όπως το βη βη. Πληροφορίες μάς δίνουν επίσης τα δάνεια σε άλλες γλώσσες, η νέα ελληνική, οι αρχαίοι γραμματικοί κτλ.

Οι «ερασμόφοβοι» προσπαθούν να αρνηθούν το «βη βη» υποστηρίζοντας ότι σε άλλες γλώσσες οι φωνές ζώων μεταγράφονται διαφορετικά απ΄ό,τι τα ελληνικά -και αυτό μεν είναι σωστό, αλλά αφενός αν το δεχτούμε είναι σαν να λέμε πως τα αρχαία και τα νέα είναι άλλη γλώσσα, και αφετέρου όταν ο άγγλος γράφει meow κι εμείς «νιάου» για τη φωνή της γάτας, και οι δυο εκδοχές είναι κοντά σε αυτό που ακούνε τ’ αυτιά μας -ενώ τo vi vi δεν είναι καθόλου κοντά στη φωνή του προβάτου!

Ένα άλλο επιχείρημα είναι το απόσπασμα του Θουκυδίδη με τον χρησμό (2.54), όπου το Μαντείο των Δελφών είχε δώσει χρησμό «ἥξει Δωριακὸς πόλεμος καὶ λοιμὸς ἅμ΄ αὐτῷ», τον οποίο οι γεροντότεροι τον έλεγαν τραγουδιστά, και κάποιοι το ερμήνευαν «λιμός». Λένε λοιπον οι αρνητές της ερασμιακής προφοράς ότι αυτό αποτελεί τάχα απόδειξη πως οι λέξεις «λοιμός» και «λιμός» προφέρονταν με τον ίδιο τρόπο. Δεν είναι έτσι. Προφέρονταν με παρόμοιο τρόπο: λιμός η μία, λοϊμός η άλλη, που θα τραγουδιόνταν εξίσου μέσα στο μέτρο.

Τέλος πάντων, σας αφήνω εδώ και σας συνιστώ για το τέλος ένα εξαιρετικό άρθρο της Ελένης Αντωνοπούλου από την Πύλη, που έχει το πλεονέκτημα πως συνοδεύεται και από ηχητικά αρχεία.

ΥΓ Αν δεν ανοίγει ο σύνδεσμος, δοκιμάστε έτσι:

http://www.greek-language.gr/greekLang/studies/history/thema_08/index.html