Πίσω απ’ τον κόσμο – αθησαύριστο ποίημα του Γιώργου Κοτζιούλα

Θα παρουσιάσω σήμερα ένα αθησαύριστο ποίημα του Γιώργου Κοτζιούλα (1909-1956), που έχει και λεξιλογικό ενδιαφέρον μια και περιέχει αρκετούς ιδιωματικούς τύπους και λέξεις.

Είναι αθησαύριστο με την έννοια ότι δεν περιλαμβάνεται στα Άπαντα του ποιητή που εκδόθηκαν με τη φροντίδα της γυναίκας του της Εμορφίας και φίλων του μετά τον πρόωρο θάνατό του.

Εγώ το βρήκα στο περιοδικό Διανοούμενος, τχ. 3, Δεκέμβριος 1962. Το περιοδικό αυτό το εξέδιδε ο Στέφανος Χατζημιχελάκης, αριστερός διανοούμενος (τροτσκιστής μάλιστα) και στενός φίλος του Κοτζιούλα, με τον οποίο είχε συνεργαστει μεταπολεμικά σε διάφορα περιοδικά που εξέδιδε.

Στο συγκεκριμένο τεύχος, ο Χατζημιχελάκης δημοσιεύει το ποίημα που θα παρουσιάσω, συνοδευόμενο από σκίτσο του Κοτζιούλα (που το βλέπετε εδώ αριστερά) και από μια σειρά σχόλια που είχε γράψει ο Κοτζιούλας το 1952 για τη λογοτεχνική επικαιρότητα και τα προόριζε για το περιοδικό Νέος Νουμάς (που έβγαζε τότε ο Χατζημιχελάκης) αλλά που δεν δημοσιεύτηκαν τότε διότι διακόπηκε η έκδοση του περιοδικού.

Πάντως, το ποίημα που θα δούμε δεν είναι άγνωστο, με την έννοια ότι το χειρόγραφό του υπάρχει στο Αρχείο του ποιητή, όπως με ενημέρωσε ο γιος του, ο Κώστας Κοτζιούλας.

Το ποίημα φέρει χρονολογική σήμανση 2.5.1944, είναι δηλαδή γραμμένο μέσα στην Κατοχή. Το 1944 ο Κοτζιούλας βρίσκεται στην 8η Μεραρχία του ΕΛΑΣ. Κάνει τις προετοιμασίες για να συγκροτήσει τον θίασο των ανταρτών, τη Λαϊκή Σκηνή, που από τα τέλη Ιουνίου ως το φθινόπωρο περιόδευσε τα χωριά της Ηπείρου παίζοντας κυρίως έργα που έγραψε επί τούτου ο Κοτζιούλας.

Ο Κοτζιούλας στο ποίημά του περιγράφει τον αποκλεισμό του από την πρωτομαγιάτικη κακοκαιρία στο Ραντοβίζι, χωριό ή ομάδα χωριών του ν. Ιωαννίνων (Ραδοβίζι σήμερα). Από το ποίημα μού δημιουργείται η εντύπωση ότι είχε πάει εκεί με κάποια αποστολή, και θα διακινδυνεύσω την εικασία ότι ίσως η επίσκεψή του σε εκείνα τα μέρη να είχε να κάνει με τη συγκρότηση του αντάρτικου «Αποσπάσματος Καραϊσκάκη», ενός σώματος του ΕΛΑΣ που συγκροτήθηκε με ιδιότυπο τρόπο -το απάρτισαν νεαροί που υποδείχτηκαν από τις Επιτροπές Γερόντων των χωριών, με αποτέλεσμα να μην περιλαμβάνει μόνο εθελοντές. Την ιδέα αυτής της ιδιότυπης στρατολόγησης την είχε ο καπετάν Κόζιακας (Θωμάς Πάλλας, 1917-1949). Η συγκρότηση του σώματος αυτού έγινε τον Μάιο-Ιούνιο του 1944. Ωστόσο, είναι απλή εικασία μου ότι ο Κοτζιούλας βρέθηκε γι’ αυτή τη δουλειά στο Ραντοβίζι.

Ο Κοτζιούλας οικτίρει τους ορεσίβιους κατοίκους του χωριού πως ζουν πίσω απ’ τον ήλιο, αγροίκοι και ακαλλιέργητοι, βλέπει όμως πως έχουν αρχίσει να δέχονται ευνοϊκά τα κοσμογονικά κηρύγματα των ανταρτών που υπόσχονταν να χτίσουν μια καινούργια κοινωνία μετά την απελευθέρωση.

Παραθέτω το ποίημα μονοτονισμένο και σημειώνω με αστερίσκο τις λέξεις που θα εξηγήσω στο τέλος:

ΠΙΣΩ ΑΠ’ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

Φέτος το Μάη τον πιάσαμαν στην άκρη από τό τζάκι
μέ ξύλα καί μέ κούτσουρα, σαν κάτι γεροπλιάκοι*.
Xιόνιζε εψές και σήμερα, χαλάζι μάς σταφνίζει*.
Ζάβαλοι* εμείς που ντέσαμαν* εδώ στο Ραντοβίζι.

Κι είν’ οι χωριάτες άσμιχτοι, ξωτάρηδες αγροίκοι
π’ ούτ’ έχουνε την κλίτσα τους από τα χέρια αφήκει’
σκόρπια τα σπίτια, χαμπηλά*, μέ λάσπη είν’ αλειμμένα
και δίπλα τά καλύβια τους δεν ξεχωρί­ζουν —ένα.

Τσούπρα δέ βλέπεις, λείπουνε στο λόγγο μέ τά γίδια·
καθώς οι βάβες τους, κι αυτές έτσι περνούν, τα ίδια.
Ξένος αν είσαι, δεν ακούς γυναίκεια καλημέρα,
με αυτές δεν βρίσκεις αφορμή ν’ αρχίσεις τα σιαπέρα*.

Κάθε γραμματιζούμενο τον είχαν κακοπάρει
κι άμα τούς ελεες κατιτί δε σούδιναν χαμπάρι,
μα τώρα, που τούς εσφιξε ξυπολησιά και πείνα
σιγά σιγά τα παρατούν τα σκουριασμένα εκείνα.

Για την κατάντια τους τί φταιν οι άμοι­ροι κι ετούτοι,
μια πού δεν ήταν τυχεροί νά γεννηθούν στα πλούτη;
Πάππου προσπάππου σκύβανε μπροστά στους αφεντάδες
κι ήταν αξιότερος εκειός πούχε πολλές παράδες*

Γι’ αυτό, που λες, τα μάτια τους τ’ α­νοίγουν άλλα τόσα
και κρέμουνται απ’ τα χείλη μας μια νέα γρικώντας γλώσσα,
τη γλώσσα αυτών που διαλαλούν στα ψωμοτόπια γύρα
πως πρέπει νάχει κι ό φτωχός κάτου απ’ τον ήλιο μοίρα.

2. 5. 44

Λέξεις

* γεροπλιάκοι: Γέροι, παλαιοί. Πλιάκος είναι ο παλαιός, αλβανικό δάνειο, από εκεί μάλλον είναι και η Πλάκα της Αθήνας.

* σταφνίζει: Σταφνίζω θα πει αλφαδιάζω, ζυγιάζω (στάφνη η στάθμη), αλλά εδώ χρησιμοποιείται κατ’ επέκταση με τη σημασία «μας σημαδεύει, μας χτυπάει».

* ζάβαλος: καημένος, κακομοίρης. Τουρκικό δάνειο (zavallι, με παρόμοιες σημασίες).

* ντέσαμαν. Αόριστος του ρ. ντένω (ή νταίνω ή ανταίνω), που σημαίνει μπλέκω, πέφτω σε αναποδιά, προσκρούω σε εμπόδιο. Από το αρχαίο ρήμα αντάω-αντώ, απ’ όπου και το συναντώ κτλ.

* χαμπηλά: χαμηλά -χαρακτηριστικά ηπειρώτικος τύπος.

* τα σιαπέρα: σιαπέρα θα πει «προς τα πέρα» αλλά εδώ, ως ουσιαστικό, τα σούρτα-φέρτα.

* πολλές παράδες: να προσεχτεί ότι είναι θηλυκό, κάτι που συνηθίζεται σε αρκετά βόρεια μέρη, και υπάρχει και σε δημοτικά τραγούδια (το αρχοντόπουλο με τις πολλές παράδες). Ο μεταπλασμός αυτός (ο παράς – οι παράδες αρσενικό – κέρδισε παράδες – οι παράδες θηλυκό – έχει πολλές παράδες) έχει καταγραφεί σε εργασίες γλωσσολόγων.