Τα αντιδάνεια, τα γκρίκλις και το πληκτρολόγιο Gboard

Γνωρίζατε ότι οι περισσότερες λέξεις στο λεξιλόγιο ενός μορφωμένου αγγλόφωνου, είναι αντιδάνειο από τα Ελληνικά;

Αν δεν το γνωρίζατε, πολύ καλά κάνετε, διότι δεν ισχύει. Η παραπάνω πρόταση είναι πολλαπλά ανακριβής -αλλά ποιος διατυπώνει τον ισχυρισμό αυτόν;

Ένας καλός φίλος του ιστολογίου μου έδειξε την εξής ανακοίνωση για το νέο πληκτρολόγιο Gboard της Google:

Γνωρίζατε ότι οι περισσότερες λέξεις στο λεξιλόγιο ενός μορφωμένου αγγλόφωνου, είναι αντιδάνειο από τα Ελληνικά; Εκατοντάδες επιστημονικοί, ιατρικοί και μηχανικοί όροι έχουν ρίζα από τα ελληνικά. Παραδείγματα είναι: Physics, photography, microscope, telephone, biology, zoology – και αυτές οι λέξεις αποτελούν κομμάτι σχεδόν όλων των Ευρωπαϊκών γλωσσών.

Σήμερα, η Google παρουσιάζει σε όλους τους Έλληνες χρήστες που χρησιμοποιούν το ελληνικό πληκτρολόγιο αλλά και στους ενθουσιώδεις με την Ελληνική γλώσσα, την υποστήριξη των Greeklish στο Gboard, ένα πληκτρολόγιο της Google για την συσκευή σας. Το Gboard, σας παρέχει όλα όσα περιμένατε από ένα εξαιρετικό πληκτρολόγιο – GIFs, emojis και Glide Typing (σχεδίαση της λέξης χωρίς να σηκώσετε το δάχτυλό σας) – με ενσωματωμένο το Google Search.

Το Ελληνικό αλφάβητο, που αποτελείται από 24 γράμματα, είναι από τα πιο συναρπαστικά αλφάβητα, τουλάχιστον για εμένα Θυμάμαι πως περίπου πριν από 15 χρόνια, η μόνη επιλογή που είχα στη σύνταξη γραπτών μηνυμάτων ήταν να χρησιμοποιήσω το πληκτρολόγιο λατινικών χαρακτήρων (a-b-c-…), καθώς ήταν δύσκολο να εισάγω χαρακτήρες στα Ελληνικά (α-β-γ-…). Σαν αποτέλεσμα, οι χρήστες του ελληνικού πληκτρολογίου, όπως εγώ, συνήθισαν να πληκτρολογούν ελληνικές λέξεις σε πληκτρολόγιο λατινικών χαρακτήρων- ένας τρόπος γραφής γνωστό ως “Greeklish”.

[Ακολουθούν τεχνικές λεπτομέρειες που τις παραλείπω, και έρχεται η κατακλείδα]:

Πιστεύουμε ότι αυτό το νέο πληκτρολόγιο θα βοηθήσει τους χρήστες να συνεχίσουν να γράφουν στην Ελληνική Γλώσσα, διατηρώντας τον πολιτισμό και την γλώσσα μας στον ψηφιακό κόσμο.

Για να προλάβω τις απορίες σας, πρόκειται για εικονικό πληκτρολόγιο (βέρτσουαλ ελληνιστί), που το εγκαθιστούμε στην ταμπλέτα ή στο σμαρτόφωνό μας και εμφανίζεται όταν χρειαστεί να πληκτρολογήσουμε κάτι.

Ο ισχυρισμός ότι το Gboard «υποστηρίζει τώρα τα γκρίκλις» σημαίνει ότι μπορείς να πληκτρολογείς με το λατινικό αλφάβητο και οι λέξεις να εμφανίζονται στα ελληνικά. Το κατέβασα και το δοκίμασα. Πληκτρολόγησα Gia na doume ti tha doume και στην οθόνη εμφανίστηκε «Για να δούμε τι θα δούμε» (με τους τόνους). Μετά πληκτρολόγησα Hlithia, και μου έγραψε «Ηλίθια». Πληκτρολόγησα «Ilithia» και μου έβγαλε πάλι Ηλίθια. Μετά πληκτρολόγησα Eileithyia και εκείνο έγραψε Ειλειθυία -φαλτσάκι, διότι είναι Ειλείθυια.

Επιπλέον, έχει το πολύ βολικό χαρακτηριστικό ότι το κόμμα και το ελληνικό ερωτηματικό βρίσκονται στην ίδια οθόνη με τα γράμματα. Ο τόνος μπαίνει με παρατεταμένο πάτημα του πλήκτρου, το ίδιο και τα διαλυτικά και τα διαλυτικά με τόνο. Από την άλλη, αν δεν μου ξέφυγε κάτι, δεν μπορείς να βάλεις τόνο, τους τόνους τους βάζει εκείνο. Βολικό, θα πείτε -αλλά αν δεν ξέρει τη λέξη δεν μπορείτε να την τονίσετε οπότε μένει άτονη, ούτε να διορθώσετε τον τόνο που έχει μπει. Κι αν πας να γράψεις «Κάστανος» (υπάρχει το επίθετο αυτό) σου το διορθώνει σε «Καστανός». Αυτό δεν μου άρεσε, όπως με Ωστόσο, με προβλημάτισε μια προειδοποίηση ότι το κείμενο που πληκτρολογώ μπορεί να το «συγκεντρώνει» η Google -οπότε μάλλον θα επιστρέψω στο πληκτρολόγιο που χρησιμοποιούσα.

Αλλά εμείς εδώ δεν κάνουμε κριτική λογισμικού, εμείς λεξιλογούμε. Οπότε, επιστρέφω στους γλωσσικούς ισχυρισμούς της κ. Μαρίλης Νίκα, Program Manager (Speech), Google.

Τους επαναλαμβάνω.

Γνωρίζατε ότι οι περισσότερες λέξεις στο λεξιλόγιο ενός μορφωμένου αγγλόφωνου, είναι αντιδάνειο από τα Ελληνικά; Εκατοντάδες επιστημονικοί, ιατρικοί και μηχανικοί όροι έχουν ρίζα από τα ελληνικά. Παραδείγματα είναι: Physics, photography, microscope, telephone, biology, zoology – και αυτές οι λέξεις αποτελούν κομμάτι σχεδόν όλων των Ευρωπαϊκών γλωσσών.

Χαρακτήρισα πολλαπλά ανακριβή την πρώτη πρόταση -ας εξηγήσω γιατί.

Η πρώτη ανακρίβεια βρίσκεται στη λέξη «αντιδάνειο». Η επιλογή του όρου είναι ατυχής. Αντιδάνειο είναι μια λέξη που τη δανείζεται η γλώσσα Α από τη γλώσσα Β, αλλά η οποία ανάγεται σε μια παλαιότερη λέξη της γλώσσας Α. Για παράδειγμα, στα ελληνικά η λέξη «καναπές» είναι αντιδάνειο διότι είναι μεν δάνειο από τα γαλλικά αλλά η γαλλική λέξη ανάγεται (μέσω λατινικών) στην ελληνική λέξη κωνώπιον. (Για περισσότερες λεπτομέρειες, εδώ).

Για να είναι μια αγγλική λέξη αντιδάνειο από τα ελληνικά, θα πρέπει είναι δάνειο από μια ελληνική λέξη και να υπάρχει μια παλιότερη αγγλική λέξη στην οποία να ανάγεται αυτή η ελληνική λέξη. Καταλαβαίνετε ότι τέτοια περίπτωση είναι πολύ δύσκολο να συμβεί, κι αν συμβεί θα αφορά μετρημένες στα δάχτυλα λέξεις.

Αλλά δεν είναι ανάγκη να το πολυψειρίζουμε, ολοφάνερα η κ. Νίκα δεν γνωρίζει τι σημαίνει η λέξη «αντιδάνειο» και τη χρησιμοποίησε, αντί για το δάνειο, επειδή της φάνηκε ηχηρή ή ίσως πιο επίσημη, σαν τον άλλον που για να παινέψει το ίνδαλμά του έλεγε πως δεν είναι μόνο θεός αλλά ημίθεος!

Το ότι εννοούσε «δάνεια» φαίνεται και από τη συνέχεια του κειμένου της, όπου κάνει λόγο για λέξεις όπως physics, telephone κτλ.

Oπότε, ας αναδιαμορφώσουμε τη φράση, γιατί η ανακρίβεια συνεχίζεται:

Γνωρίζατε ότι οι περισσότερες λέξεις στο λεξιλόγιο ενός μορφωμένου αγγλόφωνου, είναι δάνειο από τα Ελληνικά;

Και πάλι, δεν είναι. Κατ’ αρχάς, οι λέξεις ελληνικής προέλευσης είναι πολύ συχνές στην ειδική επιστημονική ορολογία, οπότε είναι λέξεις που χρησιμοποιούνται σπάνια, ακόμα και από μορφωμένους -κι εγώ μορφωμένος λέω ότι είμαι αλλά χρησιμοποιώ πολύ συχνότερα λέξεις όπως φέτα, πίτσα, μπαλκόνι παρά αγγειοστομία ή τριγλώχιν. Αλλά ακόμα κι αν αφήσουμε κατά μέρος τη συχνότητα και περιοριστούμε στον αριθμό των λημμάτων, είναι ζήτημα αν οι ελληνικής προέλευσης λέξεις ξεπερνούν το 10% του αγγλικού λεξιλογίου, εξαιρουμένης της ειδικής επιστημονικής ορολογίας, έστω κι αν συνυπολογίσουμε τις ελληνογενείς λέξεις όπως το telephone.

Υπάρχει βέβαια το βιβλίο του Ε. Κωνσταντινίδη, το οποίο δίνει αριθμούς 15%-25% για το ποσοστό των ελληνογενών λέξεων σε δυο μεγάλα λεξικά της Αγγλικής, αλλά το δεν έχω ελέγξει και διατηρώ μια μικρή επιφύλαξη. Ίσως ένας αριθμός κοντά στο 5%, όπως δίνει η Βικιπαίδεια, να είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα ( In a typical English dictionary of 80,000 words, which corresponds very roughly to the vocabulary of an educated English speaker, about 5% of the words are borrowed from Greek).

Να επισημάνω εδώ ότι οι αριθμοί του Κωνσταντινίδη και της Βικιπαίδειας δεν είναι κατ’ ανάγκη αντιφατικοί μεταξύ τους διότι δεν έχουν το ίδιο σύνολο αναφοράς. Στις 80.000 αγγλικές λέξεις, το ποσοστό των ελληνογενών είναι 5%. Στις 200.000 λέξεις, όπου μπαίνουν μέσα και οι σπάνιες λέξεις και ένα κομμάτι της ειδικής ορολογίας, το ποσοστό μπορεί να ανεβαίνει στα 15%.

Σε κάθε περίπτωση, δεν τεκμηριώνεται με τίποτα ο ισχυρισμός της κ. Νίκα, ότι «οι περισσότερες» λέξεις στο λεξιλόγιο ενός μορφωμένου Άγγλου είναι ελληνογενείς.

Υπάρχουν βέβαια και οι μαθητές του Γκας Πορτοκάλος, που εφευρίσκουν ελληνική ετυμολογία σε κάθε λέξη -αλλά δεν θα ασχοληθούμε με φαιδρά πρόσωπα, τουλάχιστον όχι σε αυτό το άρθρο.

Οπότε, ο ισχυρισμός της κ. Νίκα είναι πολλαπλά ανακριβής -δεν είναι ελληνικής αρχής οι περισσότερες λέξεις στο λεξιλόγιο ενός μορφωμένου Άγγλου.

Οι λέξεις τις οποίες παραθέτει η κ. Νίκα, πάντως, δεν είναι όλες ίδιες. Κάποιες από αυτές υπήρχαν στα αρχαία ελληνικά και από εκεί, μέσω λατινικών σχεδόν πάντα, πέρασαν στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, όπως η λέξη physics, ενώ άλλες πλάστηκαν στα νεότερα χρόνια από ξένους επιστήμονες, με βάση ελληνικά δομικά στοιχεία, λέξεις, προθήματα και επιθήματα, όπως τα telephone, photography ή biology.

Να κάνουμε μια παρένθεση και να πούμε ότι στην ορολογία των ετυμολόγων συνήθως οι αντίστοιχες ελληνικές λέξεις όπως τηλέφωνο ή φωτογραφία δεν θεωρούνται αντιδάνεια. Ο Μπαμπινιώτης χρησιμοποιεί τον όρο «μεταφορά ελληνογενούς ξένου όρου». Για να πούμε ότι μια λέξη είναι αντιδάνειο πρέπει να προϋπήρχε ελληνική λέξη, που να έγινε αντικείμενο δανεισμού.

Αλλ’ ας επιστρέψουμε στην ανακοίνωση για το Gword. Η προτελευταία πομφ… πρόταση της ανακοίνωσης υποστηρίζει ότι

Πιστεύουμε ότι αυτό το νέο πληκτρολόγιο θα βοηθήσει τους χρήστες να συνεχίσουν να γράφουν στην Ελληνική Γλώσσα, διατηρώντας τον πολιτισμό και την γλώσσα μας στον ψηφιακό κόσμο.

Είναι αδόκιμο να λέμε ότι κάποιος «γράφει στην ελληνική γλώσσα». Γράφει «την» ελληνική γλώσσα, και αυτό συνήθως το κάνει γράφοντας «στο» ελληνικό αλφάβητο, αλλά μπορεί επίσης να γράφει «στο» λατινικό αλφάβητο, πάντοτε «την» ελληνική γλώσσα.

Όμως, κατά την ταπεινή μου γνώμη, το βασικό δεν είναι να γράφει κανείς στο ελληνικό αλφάβητο. Έχει επίσης σημασία και το τι γράφει και πώς το γράφει. Τα κάκιστα ελληνικά της ανακοίνωσης της Google είναι μάλλον παράδειγμα προς αποφυγή. Και αν κάποιος υποστηρίζει ότι θέλει να διατηρήσει «τον πολιτισμό και τη γλώσσα μας στον ψηφιακό κόσμο» καλά θα έκανε πρώτα να αποδώσει στα ελληνικά τον τίτλο της θέσης του, αλλιώς είναι σαν να μας λέει πως το Program manager δεν μπορεί να αποδοθεί στα ελληνικά.

Το χειρότερο είναι ότι ενώ το ελληνικό κείμενο της ανακοίνωσης της Google είναι κακογραμμένο, το αντίστοιχο αγγλικό κείμενο είναι στρωτό, χωρίς λάθη και, το κυριότερο, χωρίς τις ανακρίβειες και τις σαπουνόφουσκες του ελληνικού κειμένου.

Για παράδειγμα, ενώ το ελληνικό κείμενο λέει Γνωρίζατε ότι οι περισσότερες λέξεις στο λεξιλόγιο ενός μορφωμένου αγγλόφωνου, είναι αντιδάνειο από τα Ελληνικά; στα αγγλικά η αντίστοιχη πρόταση είναι άψογη και γλωσσικά και στο περιεχόμενο: Did you know that many words in a vocabulary of an educated English speaker are borrowed from Greek?

Αλλά και το ανόητο «να γράφουν στην Ελληνική Γλώσσα» δεν υπάρχει στα αγγλικά: We believe that this new keyboard will help users keep on writing in the Greek script.

Θέλω να πω, μιλώντας πλέον γενικότερα, ότι η αγάπη προς την ελληνική γλώσσα δεν είναι πειστική όταν εκδηλώνεται με πλειοδοσία από εθνικιστικές κορόνες, με ψέματα και ανακρίβειες και σαπουνόφουσκες. Δεν αγαπάει την ελληνική γλώσσα όποιος βγάζει ελληνικές όλες τις λέξεις όλων των γλωσσών του κόσμου ή θεωρεί συνωμοσία την ινδοευρωπαϊκή θεωρία, αλλά όποιος τη μελετάει και την καλλιεργεί με σεμνότητα και με φροντίδα.