Καταραμένε Ελληνα(ρα)! (συνεργασία του Κώστα)

Το σημερινό άρθρο είναι συνεργασία του φίλου μας του Κώστα, που παλιότερα σχολίαζε συχνά στο ιστολόγιο αλλά τελευταία σπανίως σχολιάζει. Ο Κώστας, δεινός γερμανομαθής, ανασκευάζει στο σημερινό άρθρο ένα «αποποίημα» του Σίλερ, δηλαδή ένα ποίημα που αποδίδεται στον Σίλερ από ελληνοκεντρικούς κύκλους και που κυκλοφορεί πολύ στο ελληνόφωνο διαδίκτυο, αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι δικό του και είναι μάλλον κατασκευασμένο από γερμανομαθή Έλληνα.

Χαίρομαι πολύ όταν παίρνω έτοιμες αξιόλογες συνεργασίες, και ασφαλώς τέτοιο είναι το άρθρο του Κώστα -που μου το έστειλε έτοιμο και μορφοποιημένο. Ο Κώστας δεν αρκείται στο να διαπιστώσει ότι το δήθεν ποίημα του Σίλερ δεν είναι δικό του επειδή δεν περιέχεται στα Άπαντά του -αναλύει εξαντλητικά το κείμενο, σχεδόν σαν ντετέκτιβ, και αποδεικνύει για ποιον λόγο δεν θα μπορούσε να είναι δικό του.

Δεν έχω να προσθέσω τίποτε άλλο, δίνω τον λόγο στον Κώστα και στον ψευδοΣίλερ.

Τον «Καταραμένο Έλληνα», γερμανιστί «Verdammter Grieche» (ή κατά άλλην εκδοχή: «Verfluchter Grieche»), λίγο πολύ όλοι τον γνωρίζουμε· πρόκειται για ένα ποιητικό κείμενο σε ελεύθερο στίχο, που κυκλοφορεί τουλάχιστον από το 2011 στο Διαδίκτυο και αποδίδεται στον μεγάλο Γερμανό ποιητή και συγγραφέα Φρίντριχ Σίλερ.

Το μεταφέρω αυτούσιο, όπως παρατίθεται στην παλαιότερη εκδοχή που μπόρεσα να εντοπίσω[1], μαζί με την αντίστοιχη μετάφραση που συνήθως το συνοδεύει:

Verdammter Grieche	Καταραμένε Έλληνα,
Wohin ich mein Denken drehe,	όπου να γυρίσω τη σκέψη μου,
wohin ich meine Seele wende	όπου και να στρέψω τη ψυχή μου,
sehe ich dich, finde ich dich	μπροστά μου σε βρίσκω!
sehne ich mich nach Kunst, Poesie, Theater, Architektur,	Αν τέχνη λαχταρώ, ποίηση, θέατρο, αρχιτεκτονική,
bist du davor, erster, unübertroffen.	εσύ μπροστά μου, πρώτος και αξεπέραστος…
Suche ich nach Wissenschaft, Mathematik, Philosophie, Medizin,	Αν επιστήμη αναζητώ, μαθηματικά, φιλοσοφία, ιατρική,
bist du führend und unüberwindbar.	κορυφαίος και ανυπέρβλητος…
Durste ich nach demokratie, Fairness und Gleichheit,	Αν για δημοκρατία διψώ, ισονομία και ισότητα,
bist du vor mir, unachahmbar konkurrenzlos.	εσύ ξανά μπροστά μου, ασυναγώνιστος και ανεπισκίαστος.
Verfluchter Grieche … Verfluchtes Wissen	Καταραμένε Έλληνα… Καταραμένη γνώση.
Warum soll ich dich Berühren?	Γιατί να σε αγγίξω;
Um zu spüren, wie klein ich bin, unwichtig, unbedeutend?	Για να αισθανθώ πόσο μικρός είμαι, ασήμαντος, μηδαμινός;
Warum lassen Sie mich nicht in mein Elend und in meine Sorglosigkeit?	Γιατί δεν με αφήνετε στη δύστυχη ανεμελιά μου;

Πηγή: lexilogia

Το ποίημα διανθίζεται δε συχνά από ένα παρόμοια διατυπωμένο τσιτάτο, απόφθεγμα κι αυτό, υποτίθεται, του Σίλερ:

Καταραμένε Έλληνα, τα βρήκες όλα, φιλοσοφία, γεωμετρία, φυσική, αστρονομία, τίποτα δεν άφησες για εμάς!

Η αυθεντικότητα του «Καταραμένου Έλληνα» ως έργου του Σίλερ δεν άργησε να αποτελέσει αντικείμενο αμφισβήτησης[2]. Ο λόγος εύλογος: το κείμενο εμφανίζεται σχεδόν μόνο στο ελληνόφωνο Διαδίκτυο, ενώ στις ελάχιστες περιπτώσεις ξενόγλωσσου ιστοχώρου οι συγγραφείς, όπως μαρτυρούν τα στοιχεία τους, είναι Έλληνες ή συνδέονται, εν πάση περιπτώσει, με το ελληνικό πολιτισμικό περιβάλλον. Το «Verdammter Grieche», πάντως, όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς ανατρέχοντας στην εργογραφία του ποιητή, δεν περιλαμβάνεται σε καμία γνωστή συλλογή, σε καμία βιβλιογραφική αναφορά, σε καμία άμεση ή έμμεση πηγή· ούτε ως τίτλος ούτε κατά το περιεχόμενο[3]. Είναι απλά ανύπαρκτο. Δεν υπάρχει. Κυριολεκτικά. Κάτι που νομοτελειακά συμπαρασύρει στην ανυπαρξία και το έτερο κατασκεύασμα: το υποτιθέμενο απόφθεγμα.

Ακόμα κι αν αποσυνδέαμε, όμως, προσωρινά την ετυμηγορία μας από το γεγονός ότι ουδείς είναι σε θέση να υποδείξει την αρχική πηγή προέλευσης και εξετάζαμε χάριν συζήτησης το ενδεχόμενο το ποίημα να αποτελεί νεότερο εύρημα (την ύπαρξη του οποίου όλως περιέργως αγνοούν εκείνοι που θα ʼπρεπε να τη γνωρίζουν και τη γνωρίζουν άτομα που το πιθανότερο θα ήταν να την αγνοούν), ακόμα και τότε πάλι θα έμεναν πολλά να εξηγηθούν.

Ξεκινώντας από το πλέον ανώδυνο, ας καταγραφεί στα πρακτικά ότι στην παλαιότερη διαθέσιμη εκδοχή του ποιήματος περιέχονται τρία λάθη στίξης (λείπουν ένα κόμμα και δύο τελείες) και τέσσερα ορθογραφικά[4]: δύο λέξεις αρχίζουν με πεζό αντί με κεφαλαίο, μία με κεφαλαίο αντί με πεζό, ενώ το επίθετο unnachahmbar «αμίμητος» αντί με δύο n είναι γραμμένο με ένα[5]. Επειδή, όμως, τα λάθη αυτά πιθανότατα οφείλονται σε απροσεξία της χρήστριας που παρέθεσε το ποίημα, τα παραβλέπουμε.

Fairness: μια λέξη από το… μέλλον

Δεν μπορούμε, όμως, να κάνουμε το ίδιο και για το επόμενο ζήτημα: την εμφάνιση μιας λέξης στο ποίημα η οποία ενσωματώθηκε στη γερμανική γλώσσα τουλάχιστον έναν αιώνα μετά τον Σίλερ! Πρόκειται για το ουσιαστικό Fairness, δάνειο βεβαίως από τα αγγλικά, το οποίο πέρασε στη Γερμανική μόλις τον 20ο αιώνα[6]. Η γραφή με δύο ss θα μπορούσε μάλιστα να θεωρηθεί ένδειξη ότι το κείμενο παράχθηκε μετά την ορθογραφική μεταρρύθμιση του 1996, αφού έως τότε η λέξη γραφόταν με ß.

Η παρουσία του Fairness στο ποίημα κανονικά θα αρκούσε από μόνη της για να λήξει η συζήτηση εδώ[7]. Χάριν πληρότητας, όμως, αξίζει να επισημανθούν και κάποιες άλλες λεπτομέρειες, οι οποίες, παρότι θεωρητικά θα μπορούσαν εν μέρει να προσεγγιστούν μέσα από το πρίσμα του ποιητικού λόγου, ιδωμένες συνολικά, αποδομούν περαιτέρω την όλη υπόθεση, ενισχύοντας τη βεβαιότητα ότι κάτι σάπιο υπάρχει στο βασίλειο της Δανιμαρκίας…

Τεχνική

Καταρχάς τα τεχνικά χαρακτηριστικά του κειμένου, καθώς και τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιούνται, oύτε στον Σίλερ παραπέμπουν ούτε στην ποίηση εκείνης της εποχής γενικότερα[8]. Ο «Καταραμένος Έλληνας» διαβάζεται σαν να γράφτηκε χθες − ούτε καν επίγραμμα του Σίλερ δεν θυμίζει. Και αναφέρω ειδικά τα επιγράμματα, επειδή στον Σίλερ μόνο αυτά δεν ομοιοκαταληκτούν. Διαθέτουν, όμως, σταθερό μέτρο: είτε δίστιχα, είτε τετράστιχα, είτε εκτενέστερες συνθέσεις, στον πρώτο στίχο κατά κανόνα έχουμε γερμανικό εξάμετρο και στον δεύτερο πεντάμετρο. Όλα τα άλλα ομοιοκαταληκτούν, ενώ στις ελάχιστες περιπτώσεις ανομοιοκατάληκτου στίχου, έχουμε τουλάχιστον αναγνωρίσιμο ρυθμό και αναγνωρίσιμα μετρικά σχήματα. Στον «Καταραμένο Έλληνα», όμως, ούτε ομοιοκαταληξία έχουμε, ούτε συγκεκριμένο μέτρο − ούτε καν ξεκάθαρη εικόνα του πώς κατανέμονται οι στίχοι: αυτό που στον έναν ιστότοπο παρατίθεται ως ημιστίχιο, αλλού θεωρείται στίχος, κι εκεί που λέμε πως έχουμε ισόστιχες στροφές, βλέπουμε ξαφνικά μπροστά μας ανισόστιχες − ή και καθόλου.

Ερωτηματικά γεννά δε και το γεγονός ότι στο ποίημα οι παρεμφατικοί ρηματικοί τύποι διατηρούνται ακέραιοι, ανέπαφοι από οποιοδήποτε φθογγικό πάθος. Στον Σίλερ, όμως, συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο[9]. Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το «Sehnsucht», όπου και από τους εννέα παρεμφατικούς τύπους που κανονικά φέρουν κατάληξη -e, το Schwa έχει αποβληθεί: «sehʼ» αντί sehe, «habʼ» αντί habe και ούτω καθεξής. Στον «Καταραμένο Έλληνα», ωστόσο, και στα επτά ρήματα που επιδέχονται έκθλιψη, το ληκτικό Schwa διατηρήθηκε.

Η εισαγωγή

Στους πρώτους στίχους οι δύο εναντιωματικές προτάσεις «Wohin ich […] drehe» και «Wohin ich […] wende», διαφοροποιούνται από άλλες αντίστοιχες στον Σίλερ ως προς το εξής χαρακτηριστικό: απουσιάζει απʼ αυτές το επίρρημα auch «επίσης», το οποίο συνδυαζόμενο με ερωτηματικές λέξεις επιτελεί τη λειτουργία αοριστολογικών επιρρημάτων σε ελεύθερες αναφορικές προτάσεις («όπου κι αν», «ό,τι κι αν» κ.o.κ.), δίνοντας έμφαση στο στοιχείο της αοριστικότητας. Μπορεί μεν να αποτελεί προαιρετικό συστατικό −πόσο μάλλον όταν μιλάμε για ποίημα−, σε αντίστοιχες περιπτώσεις, όμως, ο Σίλερ δεν το παρέλειπε. Στο «Zenith und Nadir» λ.χ., ένα ποίημα μʼ όλους κι όλους τέσσερις στίχους, το χρησιμοποίησε στους δύο:

(1)Wo du auch wandelst im Raum «Όπου κι αν βαδίζεις στον χώρο»(2)Wie du auch handelst in dir «Όπως κι αν ενεργείς μέσα σου»

Με μοναδική δε εξαίρεση τον στίχο «Wo ich wandre, wo ich walle» από την «Κασσάνδρα», σε όλες τις άλλες περιπτώσεις που με πρόταξη της δευτερεύουσας η ερωτηματική λέξη χρησιμοποιείται αυτοτελώς, χωρίς τη συνοδεία του auch, διαπιστώνεται διαφοροποίηση της σημασίας: Το was δεν σημαίνει πια «ό,τι κι αν» αλλά «αυτό που», τα wo και wohin όχι «όπου κι αν» αλλά «όπου» ή «εκεί που» κ.ο.κ.:

(3) Wo es nicht liebt[10] «Όπου [η γυναίκα] δεν αγαπά»

(4) Wohin der stille Kummer flieht[11] «Εκεί πού αποδρά βουβός ο πόνος»

Τυπικά, βέβαια, −αλλά και ουσιαστικά− οι επίμαχες διατυπώσεις της εισαγωγής στέκουν και έτσι. Kαταγράφεται παρʼ όλα αυτά η καταφανής δυσαρμονία προς τις τάσεις που ξεκάθαρα διαπιστώνονται στον Σίλερ.

Είμαστε ή στεκόμαστε;

Η διατύπωση «bist du davor» για την απόδοση της σημασίας «εσύ μπροστά μου» ηχεί αφύσικη και −ακόμα και σε ποίημα− δημιουργεί προβληματισμό. Επίσης ασυνήθιστη, σχεδόν σπάνια αλλά πάντως κατανοητή και αποδεκτή, είναι και η έτερη διατύπωση «bist du vor mir», η οποία μεταφράστηκε «εσύ ξανά μπροστά μου». Ο προβληματισμός εδώ εστιάζεται στο γεγονός ότι η πρόθεση vor «προ», όταν χρησιμοποιείται με το ρήμα sein «είναι» και το αντικείμενό της είναι έμψυχο, έχει ως επί το πλείστον χρονική σημασία (5) και μόνο σπάνια τοπική (6):

(5)[…] weil er vor mir war.«ὅτι πρῶτός μου ἦν»

(6)Du bist vor mir und hinter mir. «Σὺ εἶ έμπροσθεν ἐμοῦ τε και ὀπίσω μου.»

Έτσι, λοιπόν, όταν θέλουμε να πούμε ότι κάποιος βρίσκεται μπροστά μας, αντί το ρήμα sein κατά κανόνα χρησιμοποιούμε το stehen − λέμε δηλαδή ότι στέκεται μπροστά μας. Και πράγματι αυτό ακριβώς έκανε με απόλυτη συνέπεια και ο Σίλερ όποτε χρειάστηκε να προσδιορίσει τη θέση ανθρώπων που βρίσκονταν ο ένας αντίκρυ του άλλου[12]. Ενδεικτικά:

(7)Und nun stehst du vor mir[13] «Και τώρα στέκεσαι μπροστά μου»

(8)Aber sie stehn vor mir[14] «Όμως στέκονται μπροστά μου»

Γίνεται, λοιπόν, προφανές ότι και εδώ η πιθανότητα όντως να μιλάει ο Σίλερ, υφίσταται μόνο στον βαθμό που «ποίηση είναι, τίποτα δεν μπορεί νʼ αποκλειστεί»…

Ο τελευταίος στίχος

Στον τελευταίο στίχο ο αφηγητής του ποιήματος κατά τρόπο περίεργο –σχεδόν ακατανόητο–, εγκαταλείπει ξαφνικά το δεύτερο πρόσωπο ενικού και απευθύνεται στο συλλογικό πρόσωπο του Έλληνα στον πληθυντικό ευγενείας (Sie). Η μετάβαση αυτή δεν μπορεί να θεωρηθεί αποδεκτή[15]. Στην ποίηση άλλωστε δεν τίθεται θέμα… καλών τρόπων: Είτε μιλάμε στον αγωγιάτη είτε σε βαρόνο, πάντα χρησιμοποιούμε ενικό. (Εκτός κι αν απευθυνόμαστε σε… δέντρο, όπως ο Μπρεχτ στο «Morgendliche Rede an den Baum Griehn»!)

Η αδόκιμη χρήση του Sie είναι, ωστόσο, πταίσμα μπροστά στην παρέκκλιση που βλέπουμε στο δεύτερο μισό του στίχου: Εκεί, λοιπόν, ο αφηγητής του ποιήματος, που για να μη συναισθανθεί την πολιτισμική του ένδεια και τη μηδαμινότητά του, αρνείται την επαφή με τον ελληνισμό, ζητά να τον αφήσουν στη «δύστυχη ανεμελιά» του. Βρίσκεται, δηλαδή, όπως υποδεικνύουν τα συμφραζόμενα, εντός μιας κατάστασης από την οποία δεν επιθυμεί να βγει. Αυτό σημαίνει ότι εδώ η δίπτωτη πρόθεση in «μέσα σε» δεδομένης της χρήσης του lassen «αφήνω» ως στατικού ρήματος, απαιτεί δοτική. Αντί όμως in meinem Elend και in meiner Sorglosigkeit το ποίημα λέει «in mein Elend» και «in meine Sorglosigkeit» − χρησιμοποιείται, δηλαδή, αιτιατική! Να επισημανθεί δε ότι ο παραπάνω κανόνας βρισκόταν ήδη σε πλήρη ισχύ αιώνες πριν από τον Σίλερ, ο οποίος και τον τηρούσε απαρέγκλιτα είτε έγραφε πρόζα είτε ποίηση. Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα το βρίσκουμε στη «Νύμφη της Μεσσήνης», όπου σε μια σχεδόν πανομοιότυπη περίπτωση −με την ίδια πρόθεση, το ίδιο ρήμα και την ίδια στατική σημασία− ο αδελφοκτόνος ήρωας λίγο πριν από την κορύφωση του δράματος ζητά από την αδερφή του να τον αφήσει στην πλάνη του σε πτώση δοτική: «Laß mich im Irrtum!»

Σε μία μόνο περίπτωση η σύνταξη με αιτιατική θα δικαιωνόταν: Αν μπορούσε να υποστηριχτεί πειστικά ότι το lassen στον αμφιλεγόμενο στίχο δεν χρησιμοποιήθηκε με τη στατική σημασία «αφήνω, διατηρώ σε μια κατάσταση» αλλά με τη σημασία «αφήνω, επιτρέπω μια μετακίνηση», όπως φερʼ ειπείν στην ελλειπτική διατύπωση Lass mich in dein Leben! «Άσε με (ενν.: να μπω) στη ζωή σου». Τότε, λοιπόν, δεν θα υπήρχε καμία απόκλιση, το δε νόημα θα ήταν ότι ο αφηγητής ακόμα δεν βρίσκεται στην κατάσταση της δύστυχης ανεμελιάς, αλλά ζητά να τον αφήσουν να περιέλθει σʼ αυτήν. Η ερμηνεία αυτή, βέβαια, συνεκτιμώντας τα συμφραζόμενα και τα μορφοσυντακτικά δεδομένα, μοιάζει να κινείται στα όρια του απίθανου. Κυριολεκτικά και μεταφορικά.

Ποιος το έγραψε λοιπόν;

Είμαι, λοιπόν, ακράδαντα πεπεισμένος ότι όλες αυτές οι διαφοροποιήσεις και αποκλίσεις που αναφέρθηκαν, δεν προέκυψαν ποιητική αδεία ούτε μπορούν να αποδοθούν στο «προσωπικό ύφος του ποιητή». Ο «Καταραμένος Έλληνας» ούτε από τον γνωστό Σίλερ είναι δυνατόν να γράφτηκε ποτέ, ούτε από κάποιον συνεπώνυμό του, ούτε από άλλον γερμανόφωνο ποιητή ή φιλέλληνα. Στην πραγματικότητα δεν πιστεύω ούτε καν ότι παράχθηκε από φυσικό ομιλητή της Γερμανικής[16]! Πιθανότατα προέρχεται από κάποιον Έλληνα με υψηλού επιπέδου −αλλά πάντως όχι αψεγάδιαστες− γνώσεις Γερμανικών, ο οποίος, γνωρίζοντας προφανώς για τον φιλελληνισμό του Σίλερ και ορμώμενος ενδεχομένως από αμφιλεγόμενα ελατήρια, επιχείρησε να δημιουργήσει ένα κείμενο που θα μπορούσε να περάσει για ποίημα Γερμανού ποιητή. Άφησε, όμως, πίσω του ίχνη. Εκ των υστέρων μάλιστα και έχοντας ήδη γράψει τα παραπάνω, διαπίστωσα έκπληκτος −αλλά και με τη γλυκιά αίσθηση της δικαίωσης− ότι τα ίχνη αυτά παρατήρησε και επιχείρησε να καλύψει μερικά χρόνια αργότερα κάποιος άλλος Έλληνας, ο οποίος παρέθεσε το ποίημα σε διασκευασμένη, δραστικά περικομμένη μορφή, εναρμονισμένο με τις περισσότερες από τις γλωσσικές παρατηρήσεις που αναπτύχθηκαν εδώ: με την προσθήκη του επιρρήματος auch στην εισαγωγή· με το ρήμα stehen αντί του sein στη φράση «εσύ μπροστά μου»· χωρίς τη λέξη Fairness και χωρίς τον προβληματικό επίλογο:

Worum auch immer sich mein Denken dreht, wohin auch immer sich meine Seele wendet, stehst Du, der Hellene, vor mir. Nach Kunst sehne ich mich, Dichtung, Theater, Wissenschaft, Philosophie, Architektur, Medizin, Demokratie, Gleichheit vor dem Gesetz, Gleichberechtigung, bei allem was ich suche gehst Du voran, uneinholbar[17].

Ακόμα κι εδώ, όμως, κάποιες σημαντικές λεπτομέρειες δεν προσέχτηκαν. Μπορεί, λοιπόν, στις δύο δευτερεύουσες προτάσεις της εισαγωγής να προστέθηκε το auch που έλειπε, οι κύριες όμως που ακολουθούν ξεκινούν με τον παρεμφατικό ρηματικό τύπο και όχι με το υποκείμενο. Κι αν αυτή ακριβώς είναι η σωστή σύνταξη όταν έχουμε πρόταξη της εξαρτημένης, ειδικά σε τέτοιου είδους εναντιωματικές προτάσεις το κλιτό ρήμα της κύριας κατʼ εξαίρεση δεν προτάσσεται, αλλά παραμένει στη 2η θέση, μετά ή πριν από το υποκείμενο. Και τον κανόνα αυτό ο Σίλερ τον τηρούσε:

(9)Wo du auch wandelst im Raum, es knüpft […] (και όχι: *knüpft es)

(10)Wie du auch handelst in dir, es berühre […] (και όχι: *berühre es)

(11)Was du auch gibst, stets gibst du […](και όχι: *gibst du stets)

Οι συντακτικές παραφωνίες, όμως, δεν σταματούν εδώ. Πιο συγκεκριμένα, η αναδιατυπωμένη υποθετική «Nach Kunst sehne ich mich […]», που εισάγει το (ύποπτα) μακροσκελές ασύνδετο σχήμα με τα κληροδοτήματα των Ελλήνων στην ανθρωπότητα, είναι συντακτικά αντιγραμματική, αφού στις ασύνδετες υποθετικές προτάσεις το παρεμφατικό ρήμα υποχρεωτικά καταλαμβάνει την πρώτη θέση. Και αυτό ίσχυε ήδη αιώνες πριν από τον Σίλερ: ακόμα και στην Παλαιογερμανική, η υποθετική είτε με τον σύνδεσμο ξεκινούσε ή με το κλιτό ρήμα. Οτιδήποτε διαφορετικό απλά δεν ήταν υποθετική. Εδώ, λοιπόν, ο συντάκτης στην προσπάθεια του να βελτιώσει το κείμενο επί το ποιητικότερο, παραβίασε έναν ισχυρά παγιωμένο περιορισμό μετακίνησης όρων, κι εντέλει το χειροτέρεψε.

Το κακό δε, τρίτωσε με την επανάληψη του φαινομένου, σε ποίημα που υποτίθεται πως έγραψε ο Σίλερ, να χρησιμοποιηθεί λέξη η οποία δεν είχε ακόμη καν εμφανιστεί την εποχή του! Πρόκειται για το ουσιαστικό Gleichberechtigung «ισότητα», το οποίο μαρτυρείται στη Γερμανική μόλις από τα μέσα του 19ου αιώνα, κοντά μισό αιώνα, δηλαδή, μετά τον θάνατο του ποιητή[18]! Συμπέρασμα: άλλαξε ο Μανωλιός κι έβαλε τα ρούχα του αλλιώς…

Η ζημιά, βέβαια, ήδη έχει γίνει: ο «Καταραμένος Έλληνας» δεν κυκλοφορεί πλέον μόνο εντός του ελληνοκεντρικού χώρου, αλλά δυστυχώς αναπαράγεται ακόμα και στον χώρο της εκπαίδευσης, είτε ως ανάρτηση σε σχολικά ιστολόγια είτε στα πλαίσια εορταστικών και πολιτιστικών εκδηλώσεων[19]. Κι όλα αυτά υπό την ευθύνη και καθοδήγηση ατόμων από τα οποία θα περίμενε κανείς να μπορούν να διαχειρίζονται τέτοιου είδους κατασκευάσματα με τον δέοντα τρόπο…

Η (ανύπαρκτη) επιστολή του Γκαίτε

Ολοκληρώνοντας τη μικρή αυτή έρευνα, αξίζει να σταθούμε και σʼ άλλο ένα τερατώδες ψέμα που συχνά συνοδεύει τον «Καταραμένο Έλληνα» και το παρόμοια διατυπωμένο −πλην όμως επίσης ανύπαρκτο− απόφθεγμα του Σίλερ. Πρόκειται για ένα μικρό απόσπασμα, υποτίθεται από επιστολή που έγραψε ο Γκαίτε στον γιό του στις 4 Ιουλίου του 1815, όπου φέρεται να λέει τα εξής:

Oι Έλληνες είναι συγγενείς μου, είναι δάσκαλοί μου. Τους θαυμάζω σαν άφθαστες διάνοιες της φράσεως και της γραμμής (sic!), καθώς και για τον ιδεώδη βίο τους.

Για το μεταμοντέρνο «διάνοιες της φράσεως και της γραμμής» αναρωτιέται κανείς… τι θέλει να πει ο ποιητής – κυριολεκτικά και μεταφορικά. Ευτυχώς, όμως, κυκλοφορεί και μια άλλη εκδοχή που μας διαφωτίζει: «διάνοιες της σκέψης και έκφρασης». Στο γερμανικό δε «πρωτότυπο», με συνολικό αριθμό εμφανίσεων μικρότερο από τα δάχτυλα του ενός χεριού και παραθέτοντες που ενεργοποιούν κάθε διαθέσιμο σύστημα συναγερμού, το απόσπασμα λέει τα εξής:

Die Hellenen (αλλού: Griechen) sind meine Verwandten, meine Lehrer, ich bewundere ihre unverbrüchliche Geisteskraft. Was Herz und Verstand für den Körper sind, (das) ist Hellas für die Menschheit.

Στη γερμανική εκδοχή, δηλαδή, αυτό που θαυμάζει ο Γκαίτε είναι η «άφθαρτη δύναμη του πνεύματος» των Ελλήνων, ενώ περιλαμβάνεται και μια περίοδος που στο ελληνόφωνο διαδίκτυο παρατίθεται ως αυτοτελές απόφθεγμα:

Ό,τι είναι η καρδιά και ο νους για το σώμα, είναι η Ελλάδα για την ανθρωπότητα.

Ωστόσο, ο Γκαίτε −παρότι όπως ο Σίλερ, o Βίνκελμαν και άλλοι επιφανείς Γερμανοί πράγματι θαύμαζε απεριόριστα τους Έλληνες− επιστολή ή άλλου είδους κείμενο που να λέει όλα αυτά που είδαμε πιο πάνω, δεν έγραψε ποτέ: ούτε στις 5 Ιουλίου του 1815 ούτε άλλοτε, oύτε στον γιό του ούτε και σε κανέναν άλλον[20]. Στη μία και μοναδική δε περίπτωση όπου η λέξη «δάσκαλοι» χρησιμοποιείται με αναφορά στους Έλληνες, ήτοι στην εισαγωγή του «Anforderung an den modernen Bildhauer», όπως ήδη υποδηλώνει ο τίτλος και όπως ξεκάθαρα προκύπτει από το συγκείμενο, δεν έχει καθολική ισχύ, αλλά αφορά τη γλυπτική τέχνη[21]. Οπότε ούτε επιστολή έχουμε, ούτε συγγενείς, ούτε δασκάλους. Πρόκειται απλά για ένα ακόμα εξωφρενικό παραμύθι από τις φανταστικές περιπέτειες του βαρώνου Μινχάουζεν.

[1] Xρήστρια: Allissa, Balkanforum, 14/03/2011.

[2] Με ανιούσα χρονολογική σειρά:

• Φόρουμ «Λεξιλογία»
• (03/05/2011)
• Ιστοσελίδα «Πάρε-Δώσε» (03/11/2011)
• Δημήτρης Καραμάτσκος, θεολόγος (01/04/2012)
• Δήμητρα Δανιά, καθηγήτρια Γερμανικής Γλώσσας & Φιλολογίας(18/04/2013)
• Μπλογκ «ellinika hoaxes», Γιώργος Γιώτης, ερευνητής (14/12/2016).

[3] Στους παρακάτω συνδέσμους περιέχεται η πλήρης εργογραφία του Σίλερ:

• http://www.zeno.org/Literatur/M/Schiller,+Friedrich
• http://gutenberg.spiegel.de/autor/friedrich-schiller-518
• http://www.friedrich–schiller–archiv.de/gedichte/

[4] Επʼ αυτού η κα Δανιά περιορίζεται στη λακωνική παρατήρηση ότι στο ποίημα «εμπεριέχονται ορθογραφικά και γραμματικά λάθη καθώς και λανθασμένη στίξη», χωρίς να συγκεκριμενοποιεί τις ενστάσεις της.
[5] Επʼ αυτού ο κ. Καραμάτσκος επισημαίνει ότι η λέξη «στο διαδίκτυο κυκλοφορεί με ένα n (nachahmen=μιμούμαι, un-nach-ahmlich=αυτός που δεν μπορεί να τον μιμηθεί κάποιος).
[6] Fairness, DWDS, URL: https://www.dwds.de/wb/Fairness#et-1.
Τον προβληματισμό του για το Fairness εξέφρασε και ο «drsiebenmal» στο σχετικό νήμα της Λεξιλογίας, βασιζόμενος στην απουσία της λέξης από το λεξικό Brockhaus στην έκδοση του 1911 και από ένα διαδικτυακό σιλερικό λεξικό.
Ο κ. Καραμάτσκος δεν θίγει τη χρονική παράμετρο, αλλά αρκείται στην παρατήρηση ότι η λέξη «δεν έχει την έννοια της Ισονομίας, όπως αποδίδεται στη μετάφραση του ποιήματος, αλλά της γνησιότητας, της εντιμότητας». O σχολιαστής «Ein Steppenwolf», ωστόσο, υποθέτοντας εύστοχα ότι το Fairness «είναι προφανώς πρόσφατο δάνειο από τ’ αγγλικά» διερωτάται ρητορικά: «Είναι δυνατόν να την είχε χρησιμοποιήσει ο Schiller, που πέθανε το 1805;».
[7] Η αμφισβήτηση της αυθεντικότητας του κειμένου με αποκλειστικό κριτήριο την απουσία συγκεκριμένων λέξεων από τα έργα του ποιητή και από σιλερικά ή άλλα έγκυρα λεξικά της Γερμανικής δεν λαμβάνει υπόψη το θεωρητικό ενδεχόμενο το ποίημα να αποτελεί μεταγενέστερο εύρημα. Αν μια λέξη βρισκόταν σε χρήση ήδη από την εποχή του Σίλερ όπως λ.χ. το unüberwindbar «ανυπέρβλητος» και το unnachahmbar «αμίμητος», τότε η εμφάνισή της στο ποίημα δεν συνιστά απαραίτητα αντίφαση. Διαφορετικά είναι, βέβαια, τα πράγματα όταν πρόκειται για μια λέξη −όπως εν προκειμένω το Fairness− που αποδεδειγμένα πέρασε πολύ αργότερα στη Γερμανική.
[8] Με τη θέση αυτή συμφώνησε ο γερμανιστής Δρ Georg Jäger, ομότιμος καθηγητής Νεότερης Γερμανικής Λογοτεχνίας, καθώς και ο γλωσσολόγος Δρ Stephan Bopp, στους οποίους απευθύνθηκα για μια σύντομη τοποθέτηση.
[9] Εξαιρώντας τις περιπτώσεις προστακτικής, όπου η κατάληξη -e στις περισσότερες περιπτώσεις διατηρούνταν, από συνολικά 97 ποιήματα του Σίλερ εντοπίστηκαν μόνο τέσσερα, όπου, παρότι υπήρχε η δυνατότητα αποβολής του ληκτικού Schwa από τον ρηματικό τύπο, αυτό δεν συνέβη ούτε μία φορά:

• «Klopstock und Wieland» (με ένα Schwa)
• «Hymne an den Unendlichen» (με ένα Schwa)
• «Der Triumphbogen» (με ένα Schwa)
• «Des Mädchens Klage» (με δύο Schwa)

[10] «Weibliches Urteil»
[11] «Die Künstler»
[12] Από το σιλερικό σώμα αποδελτιώθηκαν 26 παρόμοιες περιπτώσεις του απλού προσδιορισμού της θέσης, χωρίς να καταγραφεί ούτε μία εμφάνιση του sein. Περιπτώσεις ρημάτων με ειδικότερη σημασία (π.χ. πέφτω, γονατίζω, σταματώ) που δεν εμπίπτουν στην επίμαχη δομή δεν λήφθηκαν υπόψη.
[13] «Die Antike an den nordischen Wanderer»
[14] «Theophanie»
[15] Επʼ αυτού ο κ. Καραμάτσκος γράφει τα εξής: «Ο επίλογος είναι επίσης προβληματικός, καθώς ενώ σε όλο το ποίημα ο ποιητής απευθύνεται στον Έλληνα (υποτίθεται) μιλώντας του σε ενικό αριθμό, στο τέλος απευθύνεται σε πληθυντικό αριθμό, πράγμα απίθανο, γιατί ο πληθυντικός της ευγενείας δεν απευθύνεται ποτέ σε ένα πρόσωπο συλλογικής έννοιας, όπως ο Έλληνας του ποιήματος, αλλά σε ένα πρόσωπο που βρίσκεται ενώπιον του ομιλούντος και η ευγένεια απαιτεί τη χρήση πληθυντικού της ευγενείας!».
[16] Το ενδεχόμενο ο δημιουργός του ποιήματος να είναι αλλοδαπός, ο Δρ Bopp το χαρακτήρισε πιθανό, κάνοντας ωστόσο λόγο για ενδείξεις και όχι αποδείξεις. Ο δε Δρ Jäger με μια συναισθηματικά φορτισμένη τοποθέτηση δεν απέκλεισε την περίπτωση το ποίημα να «διαπράχθηκε» −όπως σκωπτικά σχολίασε− ακόμα και από φυσικό ομιλητή της Γερμανικής.
[17] Dr. Georg Chaziteodorou, 20/02/2013, URL: https://krisenfrei.com/ein-bisschen-wahrheit-kann-nicht-schaden
[18] Gleichberechtigung, Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm
[19] Παγκρήτιο Eκπαιδευτήριο: επίσημο μπλογκ Γυμνασίου, 28/04/2013,
URL: https://pagkritiogymnasio.wordpress.com/2013/04/28/ποίηση-παρασκευής-καταραμένε-έλλην/
Χρήστρια: Βασιλική Φωτεινοπούλου: «Ο Σίλλερ και η Ελλάδα» (11.05.2015) 4ο Γυμνάσιο Βόλου,
28/04/2013, URL: https://youtu.be/HKafUS-H6qs?t=296
[20] An August von Goethe, Wiesb. d. [5. Juli 1815.],
URL: http://www.zeno.org/Literatur/M/Goethe,+Johann+Wolfgang/Briefe/1815&
Επιστολές από το 1764 έως το 1832,
URL: http://www.zeno.org/Literatur/M/Goethe,+Johann+Wolfgang/Briefe
[21] «Die Griechen, nach denen wir immer als unsern Meistern hinaufschauen müssen, […]» Δηλαδή: «Οι Έλληνες, τους οποίους πάντα πρέπει να βλέπουμε ως δασκάλους μας με θαυμασμό […]»