Ο κ. Μπαμπινιώτης γνωματεύει για την «απεύθυνση»

Το σημερινό άρθρο είναι, κατά κάποιο τρόπο, συνέχεια του προχτεσινού μας, στο οποίο είχαμε διερωτηθεί αν υπάρχει η λέξη «απεύθυνση». Ο λόγος για τον οποίο επανέρχομαι τόσο γρήγορα στο ίδιο θέμα είναι, όπως βλέπετε στον τίτλο, ότι τοποθετήθηκε σχετικά ο καθηγητής Γ. Μπαμπινιώτης, υποστηρίζοντας στο άρθρο του ορισμένα πράγματα που χρειάζονται σχολιασμό -εννοώ γενικότερα θέματα δεοντολογίας και λεξικογραφίας.

Με την ευκαιρία, ενσωματώνω και ορισμένα στοιχεία για την ιστορία της λέξης, που δεν υπήρχαν στο προηγούμενο άρθρο.

Λοιπόν, προχτές το βράδυ ο καθηγητής Γ. Μπαμπινιώτης δημοσίευσε στο protagon.gr άρθρο με τίτλο «Τι είναι αυτό το ‘απεύθυνση’ κ. Μπαμπινιώτη;» Θα μεταφέρω εδώ τα πιο ουσιαστικά τμήματα του άρθρου:

Και ξαφνικά χτυπάνε τα τηλέφωνα. Λέμε στη γλώσσα μας απεύθυνση, που είπε ο Πρωθυπουργός μιλώντας για «απεύθυνση ενός πλατιού καλέσματος»; Υπάρχει τέτοια λέξη και δεν την ξέρουμε; Και χα, χα, χα …. Σοβαροί, εγγράμματοι δημοσιογράφοι, επιστήμονες, εκπαιδευτικοί, ακροατές, τηλεθεατές αντιδρούν στο άκουσμα τής λέξης. Η απεύθυνση προσκρούει στο γλωσσικό τους αίσθημα. Και τι θέλει να πει… ο ποιητής, εν προκειμένω ο πρωθυπουργός μας, με την «απεύθυνση ενός πλατιού καλέσματος»; Μπράβο, λέω! Απορίες για κάτι σημαντικό και ουσιαστικό, για τη γλώσσα μας. Επιτέλους. Έστω κι αν το απεύθυνση θυμίζει —και συνδέεται πράγματι ετυμολογικά— με το απευθυσμένον (έντερο). Και τα δύο ανάγονται ετυμολογικά στο ευθύς: ευθύνω – απευθύνω (αρχική σημασία «καθιστώ κάτι ευθύ, ισιώνω») – απευθυσμένο (το ορθόν τμήμα τού παχέος εντέρου) και απεύθυνση (;)

H λέξη ἀπεύθυνσις δεν είναι μεν συχνή, αλλά ούτε και νέα∙ χρησιμοποιήθηκε με άλλη σημασία ήδη τον έβδομο μ.Χ. αιώνα στα Ιατρικά τού Παύλου Αιγινήτη (Ἐπιτομῆς ἰατρικῆς βιβλία ζ΄, 6. 92). Στο Λεξικό τής Αρχαίας, στο Liddell-Scott, στο λήμμα ἀπεύθυνσις μαθαίνουμε ότι η λέξη σημαίνει «adjustment, setting” ή όπως αποδίδεται στο ελληνικό Συμπλήρωμα τού Liddell-Scott (από τον Παναγιώτη Γεωργούντζο) «τακτοποίησις, διόρθωσις, προσαρμογή», στο δε εξίσου έγκυρο Σύγχρονο Λεξικό τής Αρχαίας Ελληνικής τού Franco Montanari, το ίδιο λήμμα αποδίδεται ως «διευθέτηση, τακτοποίηση».

Βεβαίως, ένας πρωθυπουργός δεν έχει σχέση με Γράμματα, λέξεις και λεξικά. Θα άκουσε ο άνθρωπος τη λέξη απεύθυνση που (χωρίς καμιά σχέση με την παλιά) πλάστηκε με νέα σημασία. Κάπου στο λεξιλόγιο τής αριστερής διανόησης με την τάση της προς νεολογισμούς και καινολεξίες (που ενίοτε καταλήγουν σε κενολεξίες). Ίσως το βρήκε και σε λεξικά που σπεύδουν να υιοθετήσουν και να επικυρώσουν ό,τι εμφανίζεται (με περιορισμένη έστω συχνότητα) στο Google. Πάντως δεν το βρήκε στα δικά μας λεξικά: στο λεξικό τού Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, στού Κριαρά, στο λεξικό τού Παπύρου, στού Δημητράκου, στων Τεγόπουλου-Φυτράκη, στού Σταματάκου, στής Πρωίας, στο δικό μου λεξικό, όλοι έχουμε λήμμα απευθύνω (ακολουθούμενο από το λήμμα απευθυσμένο!). Τα μεν παλαιότερα από αυτά τα λεξικά δεν γνώριζαν ίσως τη λέξη (γιατί δεν υπήρχε ακόμη), ενώ τα νεότερα θεωρήσαμε προφανώς πρώιμο να υιοθετήσουμε τέτοια λέξη προτού εμφανίσει ευρύτερη χρήση και αποδοχή.

Και το ότι εμφανίζεται σε αναζητήσεις στο Google με κάποιες χιλιάδες; Αυτές δεν δεσμεύουν τον λεξικογράφο, όταν δεν εκτιμά τη χρήση του ως ευρεία και όταν μάλιστα (όπως αποδείχθηκε στην πράξη) τόσοι έγκυροι ομιλητές τής γλώσσας αντιδρούν αυθόρμητα με αρνητικό τρόπο, εκπλήσσονται και σατιρίζουν ακόμη μια τέτοια χρήση.

Βεβαίως, ως τύπος (μορφολογικά/γραμματικά) δεν ξενίζει η λέξη: κατά τα διευθύνω – διεύθυνση και κατευθύνω – κατεύθυνση (αυτά τα δύο υπάρχουν), μπορεί να πλασθεί και τύπος απευθύνω – απεύθυνση. Και ένας τέτοιος νεολογισμός φαίνεται πως άρχισε όντως δειλά-δειλά να χρησιμοποιείται τελευταία, ως το ουσιαστικό τού απευθύνομαι, με τη σημασία «το να απευθύνεις / να απευθύνεσαι». Είναι ευρύτερα αποδεκτός ο νεολογισμός αυτός; Oχι. Ηχεί ακόμη ξένος και παράξενος στα αφτιά των ομιλητών τής γλώσσας μας —ίσως και λόγω συνειρμού προς το απευθυσμένο (όρθό έντερο). «Τι είναι πάλι τούτο;» αναρωτιούνται πολλοί. Ωστὀσο, ψάχνοντας στο Διαδίκτυο —το είπα ήδη—, διαπιστώνεις ότι κάποιοι το χρησιμοποιούν. Κάποιοι κάνουν απεύθυνση ή απευθύνσεις. Εγώ και ως ομιλητής και ως λεξικογράφος θα το απέφευγα ακόμη, ακριβώς για να μην ενοχλώ τους συνομιλητές ή τους αναγνώστες μου. Αν καθιερωθεί, θα το υιοθετήσω και ως κύριο λήμμα τού λεξικού μου.

…….

Για την ιστορία επίσης αναφέρω ότι το ίδιο το ρήμα απευθύνω/απευθύνομαι (το πρωτόθετο, η βάση δηλ. τού παραγώγου απεύθυνση) αμφισβητείται από τον πολύν Γεώργιο Ζηκίδη στο γνωστό λεξικό του, ο οποίος παρατηρεί «κακῶς δὲ νῦν δι’ αὐτοῦ [τού ἀπευθύνω] ἑρμηνεύεται τὸ γαλλ. adresser la parole à quelqu’ un», συμβουλεύοντας να λέμε «αποτείνω τον λόγον» και «αποτείνομαι προς κάποιον».

………….

Δικός μου σχολιασμός:

Kαταρχάς, το άρθρο του Γ. Μπαμπινιώτη, ενώ υποτίθεται ότι είναι μια ανεξάρτητη επιστημονική γνωμάτευση, από κάποια του στοιχεία προδίδει πως είναι γραμμένο «για την κερκίδα», για να τέρψει δηλαδή και να επιβεβαιώσει εκείνους που του απευθύνθηκαν και τον ρώτησαν «αν υπάρχει λέξη απεύθυνση». Τους βαφτίζει «έγκυρους ομιλητές της γλώσσας» και «σοβαρούς, εγγράμματους».

Ταυτόχρονα, και αυτό είναι ακόμα πιο λυπηρό για κάποιον που θέλει να προβάλλεται ως αντικειμενικός εμπειρογνώμονας σε θέματα γλώσσας, δεν αποφεύγει μειωτικούς υπαινιγμούς όπως:

Βεβαίως, ένας πρωθυπουργός δεν έχει σχέση με Γράμματα, λέξεις και λεξικά. Θα άκουσε ο άνθρωπος τη λέξη απεύθυνση που (χωρίς καμιά σχέση με την παλιά) πλάστηκε με νέα σημασία. Κάπου στο λεξιλόγιο τής αριστερής διανόησης με την τάση της προς νεολογισμούς και καινολεξίες (που ενίοτε καταλήγουν σε κενολεξίες).

Η μπηχτή για τις «κενολεξίες» της αριστερής διανόησης είναι εντελώς περιττή -αποσκοπεί απλώς στο να εντυπωσιάσει τους «έγκυρους ομιλητές» που τον διαβάζουν. Όμως, έτσι χάνει ο κ. Μπαμπινιώτης σε αντικειμενικότητα και σε εγκυρότητα.

Το χειρότερο είναι ότι ο ισχυρισμός του κ. Μπαμπινιώτη πως η λέξη «απεύθυνση» με τη νέα σημασία πλάστηκε «κάπου στο λεξιλόγιο της αριστερής διανόησης» προσβάλλει βάναυσα την πραγματικότητα. Στο προηγούμενο άρθρο μου για το θέμα είχα παραθέσει εκτενες ιστορικό της λέξης, παρμένο από σχόλιο του Ζάζουλα το 2013 στη Λεξιλογία, στο οποίο αποδελτιώνονται δεκάδες χρήσεις του όρου «απεύθυνσις» / «απεύθυνση» από το 1900 ως το 2013.

Στην πραγματικότητα, όπως βρήκε το… επιτελείο του ιστολογίου, η λέξη «απεύθυνσις» εμφανίζεται πολύ νωρίτερα, ήδη από το 1859, στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως όπου διαβάζουμε: Εάν ο προς όν διευθύνεται ήναι άγνωστος, η προς αυτόν απεύθυνσις τηλεγραφήματος θέλει τοιχοκολλάσθαι εν τω τηλεγραφείω... Από τη γαλλική μετάφραση που υπάρχει αντικριστά, συμπεραίνουμε, παρεμπιπτόντως, ότι το 1859 δεν είχε καθιερωθεί ο όρος «παραλήπτης» ή τουλάχιστον αυτό μπορούμε να υποθέσουμε αν δούμε ότι αντί γι’ αυτόν χρησιμοποιείται το περιφραστικό μακρινάρι «ο προς όν διευθύνεται».

Ούτε μπορούμε να πούμε ότι είναι αποκλειστικότητα της αριστερής διανόησης ο όρος «απεύθυνση» όταν βλέπουμε ότι έχει χρησιμοποιηθεί από το Συμβούλιο Πλημμελειοδικών Θεσσαλονίκης το 1963 ή από τον βουλευτή της ΝΔ Κώστα Τζαβάρα πρόπερσι («παραβιάζεται ο κανονισμός με την προσωπική απεύθυνση προς τον κ. Μητσοτάκη«) ή από την Καθημερινή («Η ευθεία απεύθυνση του Μάριο Ντράγκι στη γερμανική κοινή γνώμη«) ή από τις μεταφραστικές υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που χρησιμοποιούν συχνά τον… αφορεσμένο όρο, όπως δείχνει και η οθονιά αυτή:

(Tην εικόνα τη δανείστηκα από το άρθρο του Άκη Γαβριηλίδη με τίτλο «Τι είναι αυτές οι μαλακίες που γράφεις, κ. Μπαμπινιώτη;» που έχει πολλές εύστοχες επισημάνσεις αν και δεν συμμερίζομαι την αθυροστομία του τίτλου του).

Ο κ. Μπαμπινιώτης επισημαίνει σωστά ότι η λέξη δεν περιλαμβάνεται σε αρκετά παλιότερα λεξικα, όμως κάνει ένα σοβαρό δεοντολογικό φάουλ. Λέει ότι ο πρωθυπουργός ίσως να βρηκε τη λέξη «απεύθυνση» σε «λεξικά που σπεύδουν να υιοθετήσουν και να επικυρώσουν ό,τι εμφανίζεται (με περιορισμένη έστω συχνότητα) στο Google». Η ξινή αυτή αναφορά δεν τιμά τον λεξικογράφο κ. Μπαμπινιώτη. Η δεοντολογία θα επέτασσε να αναφέρει ρητά ο κ. Μπαμπινιώτης σε ποια λεξικά λημματογραφείται η απεύθυνση, δηλαδή στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών και στο ηλεκτρονικό ΜΗΛΝΕΓ των εκδόσεων Πατάκη. Κι αν υποθέσουμε ότι το ΜΗΛΝΕΓ ακόμα δεν έχει ολοκληρωθεί (ωστόσο το γράμμα Α είναι έτοιμο), το Χρηστικό θεωρείται ευρύτατα έγκυρο λεξικό, έχει δεχτεί κριτικές μάλλον πιο θετικές από το λεξικό Μπαμπινιώτη, είχε διευθυντή έναν καταξιωμένο γλωσσολόγο, τον Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, οπότε είναι εντελώς αδικαιολόγητο το απαξιωτικό ύφος του κ. Μπαμπινιώτη.

Με βάση το προηγούμενο άρθρο και τα προεκτεθέντα, φαντάζει πολλαπλά αναληθής ο ισχυρισμός του κ. Μπαμπινιώτη ότι: Και ένας τέτοιος νεολογισμός φαίνεται πως άρχισε όντως δειλά-δειλά να χρησιμοποιείται τελευταία… Η ποσότητα των ευρημάτων δείχνει ότι δεν ισχύει το «δειλά δειλά». Η χρονολόγηση των ευρημάτων (από το 1859) δείχνει ότι δεν ισχύει το «τελευταία». Η συμπερίληψη της λέξης σε δύο έγκυρα λεξικά σημαίνει ότι ο όρος έχει καθιερωθεί. Τέλος, η αντίδραση πολλών σοβαρών και έγκυρων ομιλητών μπορεί απλώς να οφειλεται στο ότι θέλουν να βρουν ενα ψεγάδι σε αυτό που είπε ο Τσίπρας.

Περναμε τώρα στα λεξικογραφικά. Μας λέει ο κ. Μπαμπινιώτης πως ο λεξικογράφος δεν δεσμεύεται από «μερικές χιλιάδες» ανευρέσεις ενός λήμματος στο γκουγκλ, αν ο ίδιος «δεν εκτιμά τη χρήση του ως ευρεία». Αναρωτιέμαι ειλικρινά με ποια κριτήρια πέρα από την έρευνα στα σώματα κειμένων μπορεί κάποιος να εκτιμήσει ως ευρεία ή ως όχι ευρεία τη χρήση μιας λέξης. Αποφασίζει με βάση το ένστικτό του; Σαλιώνει το δάχτυλό του και το σηκώνει ψηλά; Μυρίζει τα νύχια του;

Ας πούμε, με ποια κριτήρια συμπεριέλαβε στη Β’ έκδοση του λεξικού του (αυτήν έχω πρόχειρη) ο κ. Μπαμπινιώτης τη λέξη «σαμπόδρομος»; Εκτίμησε ως ευρεία τη χρήση της; Ο σαμπόδρομος (που είναι ο δρόμος στον οποίο παρελαύνουν τα σχήματα που χορεύουν σάμπα στο καρναβάλι του Ρίο ντε Ζανέιρο!) βγάζει κάτω από 100 ανευρέσεις στο γκουγκλ. Είναι άραγε ευρύτερη η χρήση του από την απεύθυνση που βγάζει 80.000;

Στην 5η έκδοση του λεξικού Μπαμπινιώτη, που αναμένεται να κυκλοφορήσει το καλοκαίρι, θα συμπεριληφθούν λήμματα όπως «φαντασιωτικός» και «υπερέξαρση». Έχουν αυτά τάχα ευρύτερη χρήση από την απεύθυνση; Όχι βέβαια. (Δεν έχω εμπιστευτική πληροφόρηση για την 5η εκδοση του λεξικού -απλώς, στο Τουίτερ η ομάδα των λεξικογράφων έδωσε δείγματα νέων λημμάτων).

Συμπερασματικά, τείνω να καταλήξω στο συμπέρασμα πως ο βασικός λόγος για τον οποίο ο κ. Μπαμπινιώτης (αλλά και οι έγκυροι ομιλητές με τους οποίους αλληλογραφεί) διαφώνησαν με τη χρήση της λέξης «απεύθυνση» είναι ότι την ανέφερε ένας πολιτικός με τον οποίο διαφωνούν.

Ένα γενικότερο θέμα. Ο κ. Μπαμπινιώτης επανειλημμένα έχει αναφερθεί στην υποτιθεμενη «λεξιπενία», τη νόσο από την οποία δήθεν πάσχουν οι νεότεροι ιδίως ομιλητές της γλώσσας μας. Αναρωτιέμαι αν συμβιβάζεται ο θρήνος για τη λεξιπενία με την αποδοκιμασία των νεολογισμών -που δεν είναι ίδιον του κ. Μπαμπινιώτη μόνο, αφού χαρακτηρίζει πολλούς γλωσσανησυχούντες σχολιαστές οι οποίοι γεμίζουν τις στήλες αναγνωστών της Καθημερινής και διαμαρτύρονται, ο ένας για τον όρο «δημοφιλία», ο αλλος για τον όρο «γενόσημα», ο τρίτος για το «διακύβευμα» και ο τέταρτος για τη γυναικοκτονία.

Κι ένα ακόμα, δεοντολογικό. Γράφει ο κ. Μπαμπινιώτης ότι «εγώ και ως ομιλητής και ως λεξικογράφος θα το απέφευγα ακόμη [τον όρο «απεύθυνση»], ακριβώς για να μην ενοχλώ τους συνομιλητές ή τους αναγνώστες μου«.

Όμως ο επιστήμονας λεξικογράφος δεν πρέπει να έχει ως κριτήριο το πώς θα αποφύγει να ενοχλήσει ενδεχόμενους αναγνώστες του. Θα αποφύγει τάχα τη γραφή «ορθοπαιδικός», που τη θεωρει ορθότερη, επειδή ενοχλεί έντονα μια μεγάλη μερίδα ορθοπαιδικών (που προτιμούν τη γραφή «ορθοπεδικός»; ). Θα αποφύγει στην πέμπτη έκδοση του λεξικού του τον όρο «Βόρεια Μακεδονία», που είναι πλέον επίσημα κατοχυρωμένος, επειδή διαφωνεί μεγάλο μέρος των αναγνωστών; (Το λεξικό Μπαμπινιώτη περιλαμβάνει κύρια ονόματα και ειδικώς ονόματα κρατών). Και τότε ποια εγκυρότητα θα έχει το λεξικό του;

Υπάρχει όμως ένα σχετικό προηγούμενο. Όταν το 1998 κυκλοφόρησε η πρώτη έκδοση του λεξικού Μπαμπινιώτη, που περιείχε στο λήμμα Βούλγαρος τη σημασία «ο οπαδός ομάδων της Θεσσαλονίκης, ιδίως του ΠΑΟΚ» (ή καπως έτσι, παραθέτω από μνήμης) και ξέσπασε η σχετική φασαρία από Θεσσαλονικείς και Παοκτσήδες, ενώ στην αρχή ο κ. Μπαμπινιώτης υποστήριζε ότι δεν πρόκειται να ενδώσει στις πιέσεις και ότι «δεν θα υποκύψει στον διωγμό των λέξεων», τελικά στην επανεκτύπωση του λεξικού λίγες εβδομάδες αργότερα, αφαίρεσε το επίμαχο λήμμα, όπως επίσης και άλλα λήμματα για τα οποία είχαν εκφραστεί διαμαρτυρίες από θιγόμενες ή κατά φαντασίαν θιγόμενες κοινωνικες ομάδες, κάτι που έσπρωξε την ομάδα του Ιού να κάνει λόγο για «παλλαϊκή λεξικογραφία«.

Από την άλλη, αν σε κάτι ωφέλησε αυτή η συζήτηση, είναι πως έκανε ευρύτατα γνωστή τη λέξη «απεύθυνση» κι έτσι τώρα πολύ λιγότερους θα ξενίζει το άκουσμά της. Οπότε, αν πριν από το επεισόδιο υπήρχε έστω και μικρή αμφιβολία, σήμερα θα συμφωνούσαμε πιστεύω πως η λέξη έχει καθιερωθεί.

Θα την συμπεριλάβει άραγε ο κ. Μπαμπινιώτης στην 5η έκδοση του λεξικού του; Η λεξικογραφική εντιμότητα θα υπερισχύσει ή το γινάτι;

Yστερόγραφο: Αντιγράφω από τη Λεξιλογία δυο σχόλια για το άρθρο του κ. Μπαμπινιώτη.

Ο Νίκος Λίγγρης γράφει: Υποθέτω ότι στα θεατρικά εργαστήρια θα συνεχίσουν να μιλάνε για την «απεύθυνση του λόγου» χωρίς να αναρωτιούνται αν ο όρος ανήκει στο λεξιλόγιο της αριστεράς ή αν είναι προγραμμένος από τα λεξικά του Κέντρου Λεξικολογίας.

Ο δε Δημήτρης Χαρβάτης συνοψίζει ως εξής το άρθρο: Είναι αστείο όμως το στυλ του Μπαμπινιώτη σε τέτοιες περιπτώσεις (κάπως έτσι ήταν γραμμένο και το σχόλιό του για τα «γενόσημα»): τα μπερδεύει όλα μαζί κι όποιος βγάλει άκρη… Η λέξη υπήρχε, αλλά με άλλη έννοια, μετά δημιουργήθηκε με αυτή την έννοια αλλά ενοχλεί, αλλά είναι φυσιολογικό να δημιουργηθεί όπως και άλλες παρόμοιες, αλλά μαζί με το «πλατιού καλέσματος» ενοχλεί περισσότερο, και κακώς την έβαλαν κάποια λεξικά αλλά θα τη βάλουμε κι εμείς αργότερα, όταν θα αρχίσει να χρησιμοποιείται, αλλά ήδη χρησιμοποιείται παρόλο που ούτε το «απευθύνω» είναι σωστό και θα ‘πρεπε να λέμε «αποτείνω» – τι λέω; αυτά λέω.