Και πάλι για το κτίριο και την ορθογραφία του

Συμφωνα με ένα παλιό ανέκδοτο, της εποχής που ο κόσμος ακόμα φορούσε καπέλα, κάποιος φιλάργυρος είχε ένα καπέλο και το είχε κρατήσει καμιά τριανταριά χρόνια. Όταν τέλος πάντων είχε παλιώσει τόσο που ήταν αδύνατο να φορεθεί, το παίρνει απόφαση να αγοράσει καινούργιο. Πηγαίνει λοιπόν στο ίδιο κατάστημα που είχε αγοράσει και το παλιό πριν τριάντα χρόνια, και λέει: – Θα ήθελα άλλο ένα καπέλο!

Κάπως έτσι κι εδώ, αφού το σημερινό άρθρο το τιτλοφορώ «και πάλι» για το κτίριο, ενώ για την ορθογραφία της λέξης κτίριο έχουμε γράψει πριν από δέκα συναπτά έτη -οι νεότεροι μπορεί και να μην έχουν υπόψη τους το άρθρο. Αλλά δεν θα επαναλάβω το παλιό εκείνο άρθρο, απλώς θα ξαναγράψω για το ίδιο θέμα.

Έναυσμα για την επανάληψη αυτή είναι μια συζήτηση που έγινε (ή μάλλον που δεν έγινε) το περασμένο Σάββατο, στο συνέδριο της ΕΛΕΤΟ. Το συνέδριο έκλεισε, όπως είναι καθιερωμένο, με μια συζήτηση με πάνελ. Ένας από τους ομιλητές αναφέρθηκε παρεμπιπτόντως στην ορθογραφία της λέξης «κτίριο» παραπονούμενος ότι ο τίτλος ενός φυλλαδίου που είχε εκδοθεί από κάποια δημοσια αρχή ήταν «Το σύνδρομο του άρρωστου κτιρίου» στην πρώτη έκδοση αλλά «Το σύνδρομο του άρρωστου κτηρίου» στην πρόσφατη επανέκδοση.

Από άλλα μέλη του πάνελ δόθηκε η απάντηση ότι το κτίριο δεν μπορεί να γράφεται με ι, διότι δεν ετυμολογείται από το «κτίζω». Προέρχεται είτε από το «οικητήριο» είτε από το «ευκτήριο», οπότε πρέπει να γραφτεί με η. Με δυο λόγια, η άποψη Μπαμπινιώτη, που τη μεταφέρω για μεγαλύτερη πληρότητα εδώ:

Το ρήμα ‘κτίζω’ δεν μπορεί να δώσει παράγωγα με ανύπαρκτη κατάληξη –ριο! Δεν μπορούμε δηλαδή να έχουμε κτί-ριο. Το ‘κτίζω’ θα μπορούσε μόνο να δώσει ‘κτιστήριο’ (πρβλ. φροντίζω – φροντιστήριο) τύπος που ούτε κι αυτός μαρτυρείται να υπάρχει. Άρα η λέξη έχει διαφορετική ετυμολογική προέλευση και, επομένως, διαφορετική ορθογραφία. Παράγεται είτε από το ‘οικητήριον’ (οικώ> οικητήριο > κτήριο) είτε από το ‘ευκτήριον’ (οίκημα)· είτε στη μία είτε στην άλλη περίπτωση, η γραφή με –η (κτήριο) είναι η μόνη σωστή.

Επειδή είχε δοθεί η εντύπωση ότι η γραφή «κτίριο» είναι μια ανορθογραφία -ενώ πρόκειται για τη γραφή που υιοθετείται απο τη σχολική ορθογραφία, από το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής και από τους περισσότερους μελετητές- ζήτησα τον λόγο, αλλά ο καθηγητής Θ. Τάσιος, που διεύθυνε τη συζήτηση, απέφυγε να μου τον δώσει, έχοντας πικρή πείρα από τις ατέρμονες και παθιασμένες συζητήσεις περί ορθογραφίας (ήδη από κάποιο έδρανο του βάθους είχε ακουστεί η μοιραία λέξη «ορθοπ*δικός»). Δικαίωμά του βεβαίως, αλλά έτσι δεν ακούστηκε η άλτερα παρς και δόθηκε στρεβλή εικόνα.

Ευτυχώς ομως έχω τούτο εδώ το ιστολόγιο, οπότε μπορώ να εκθέσω την άποψη που δεν μπόρεσα να πω, και μάλιστα να την εκθέσω αναλυτικά, χωρίς περιορισμό χρόνου.

Η νεοελληνική ορθογραφία είναι ιστορική. Αυτό σημαίνει πως δεν υπάρχει αμφιμονοσήμαντη αντιστοιχία μεταξύ φθόγγων και γραφημάτων. Ο φθόγγος /i/ μπορεί στη νέα ελληνική να αποδοθεί με πολλά και ποικίλα γραφήματα (ι, υ, η ή με συνδυασμό γραφημάτων: οι, ει) ενώ πχ το γράφημα «υ» μπορεί να αντιστοιχεί στον φθόγγο (ή φώνημα) /i/ αλλά και στον φθόγγο β ή φ κτλ. Αυτή η αναντιστοιχία είναι αποτέλεσμα του γεγονότος ότι ενώ η προφορά αλλάζει η γραπτή της απεικόνιση παραμένει αμετάβλητη· αυτό ισχύει όχι μόνο στα ελληνικά αλλά σε πολλές άλλες γλώσσες.

Το αντίθετο θα ήταν η φωνηματική ορθογραφία. Συχνά τη λέμε «φωνητική» αλλά ορθότερος γλωσσολογικά είναι ο όρος «φωνηματική» ή «φωνημική» -όπου κάθε φθόγγος αντιστοιχεί σε ένα γράφημα και τανάπαλιν. Τα ισπανικά ή τα ρουμάνικα έχουν περίπου φωνηματική ορθογραφία, όπως άλλωστε και τα λατινικά ή τα αρχαία ελληνικά της κλασικής εποχής.

Ελάχιστοι σήμερα ζητούν καθιέρωση φωνηματικής ορθογραφίας, για λόγους που είχαμε συζητήσει παλιότερα. Ωστόσο, στην εφαρμογή της ιστορικής αρχής στην ορθογραφία διακρίνουμε δύο τάσεις, δυο σχολές αν θέλετε. Έχουμε την αυστηρή ιστορική ορθογραφία, και την απλοποιημένη ιστορική ορθογραφία.

Οι δυο σχολές συμφωνούν σε αρκετά πράγματα. Για παράδειγμα, όσες λέξεις έρχονται από τα αρχαία μένουν όπως γράφονταν στα αρχαία. Τα δάνεια από ξένες γλώσσες γράφονται με τον απλούστερο δυνατό τρόπο, και σε αυτό συμφωνούν και οι δυο σχολές, εκτός από τα αρχαία δάνεια -η διαχωριστική γραμμή είναι στην ελληνιστική εποχή. (Ωστόσο, υπάρχει διαφωνία στη γραφή των αντιδανείων).

Η διαφορά ανάμεσα στις δυο σχολές εμφανίζεται στις νεότερες λέξεις.

Η τάση της αυστηρής εφαρμογής της ιστορικής ορθογραφίας, που ξεκινάει από τον Γ. Χατζιδάκη, και που σήμερα συνεχιστής της είναι ο Γ. Μπαμπινιώτης, δίνει σχεδόν απόλυτη προτεραιότητα στην ετυμολογία προκειμένου να αποφασιστεί πώς γράφεται μια λέξη. Η αλήθεια είναι πως οι νεότεροι έχουν ρίξει λίγο νερό στον άκρατο ετυμολογισμό του Χατζιδάκη, τουλάχιστον όσον αφορά τα τέρματα (τις καταλήξεις, ας πούμε) των λέξεων, έτσι γράφουν Βασίλης και Αντώνης και όχι Βασίλεις και Αντώνις που έγραφε ο Χατζιδάκης (διότι Βασίλειος, Αντώνιος), γράφουν το φιλί και όχι το φιλεί, διακονιάρης και όχι διακονιάρις, και έχουν, όπως είπαμε, απλοποιήσει τη γραφή των δάνειων λέξεων.

Πάντως, η ετυμολογική αρχή του Μπαμπινιώτη, στην εφαρμογή της οποίας βασίζεται η γραφή κτήριο, είναι εκείνη που οδηγεί σε γραφές όπως αγώρι, τσηρώτο, τσιππούρα, τραυώ, φιλαινάδα, τσυτσυρίζω, φύσκα, ρωδάκινο. Και ενώ θα έλεγε κανείς ότι βασίζεται σε ένα συνεπές κριτήριο, την ετυμολογική προέλευση, στην πραγματικότητα οδηγεί σε αβεβαιότητες, διότι για πάρα πολλές λέξεις η ετυμολογία δεν είναι σίγουρα γνωστή ή δεν ειναι καθόλου γνωστή. Την υπερεξάρτηση από την ετυμολογία την έχει πληρώσει το λεξικό Μπαμπινιώτη, όταν σε παλιότερες εκδόσεις έγραφε π.χ. νηνί και τσαννάκι ενώ στις νεότερες, όταν άλλαξε η άποψή του για την ετυμολογία των λέξεων, έγραψε νινί και τσανάκι.

Έτσι, η λογική Μπαμπινιώτη ανατρέπει καθιερωμένες από αιώνες γραφές, προκαλώντας σύγχυση χωρίς σοβαρό λόγο. Βέβαια, σε κάποια από τα λεξικά του, ιδίως εκείνα που απευθύνονται σε μαθητές, ο Μπαμπινιώτης έχει κάνει αρκετές παραχωρήσεις, δεχόμενος σε πολλές περιπτώσεις τη σχολική ορθογραφία -μόνο που έτσι μεγαλώνει η ασυνέπεια αφού δεν έχει ενιαία γραφή των λέξεων στα λεξικά του.

Η άλλη σχολή είναι η «απλουστευμένη ιστορική ορθογραφία», που την εισηγήθηκε ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης και τη συνεχίζουν σήμερα οι γλωσσολόγοι της Θεσσαλονίκης, όπως ο Γ. Παπαναστασίου, που το εξαιρετικά χρήσιμο έργο του «Νεοελληνική ορθογραφία», βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών, αποτελεί την πιο εξαντλητική πραγμάτευση των διάφορων πτυχών της ορθογραφίας και σας το συνιστώ ανεπιφύλακτα.

Με βάση την απλοποιημένη ιστορική ορθογραφία, αν η λέξη υπάρχει στα αρχαία ελληνικά διατηρείται ως έχει. Όμως, οι νεότερες λέξεις που δεν έχουν ετυμολογική διαφάνεια, γράφονται με τον απλούστερο τρόπο, ακριβώς επειδή όχι μόνο ο μέσος αναγνώστης αλλά και ο πολύ μορφωμένος, αν δεν έχει ειδικές ετυμολογικές γνώσεις, δεν μπορεί να τις συνδέσει με την αρχαια λέξη από την οποία προέρχονται. Με τον απλούστερο τρόπο γράφονται και τα αντιδάνεια, όπως δηλαδή τα άλλα δάνεια.

Για παράδειγμα, το «φτιάχνω», όπως το ξέρουμε όλοι και όπως το γράφει το ΛΚΝ και η σχολή της απλοποιημένης ιστορικής ορθογραφίας, ετυμολογείται από το αρχαίο «ευθειάζω». Ο σημερινός Έλληνας που λέει και γράφει «φτιάχνω» (δηλαδή κατασκευάζω, επισκευάζω) δεν έχει φυσικά στο νου του τίποτα που να τον παραπέμπει στο «ευθειάζω» -όπως λέμε, η λέξη είναι ετυμολογικά αδιαφανής ή αλλιώς έχει χάσει την ετυμολογική της διαφάνεια. Ενώ π.χ. όταν βλέπουμε «οικοδεσπότης»  ή ακόμα και «νοικοκύρης» το μυαλό μας πηγαίνει στον «οίκο», το «φτιάχνω» δεν μας φέρνει στο νου το «ευθειάζω».

Παρομοίως, το αγόρι (αγώρι κατά Μπ.) δεν φέρνει στο νου την ώρα, ή τον άωρο, η τσιπούρα (τσιππούρα κατά Μπαμπ.) δεν ανακαλεί στη μνήμη την «ιππουρίδα» (εδώ που τα λέμε, όλοι σχεδόν αγνοούμε τη λέξη), το «τραβάω» δεν έχει τίποτα κοινό με τον ταύρο και γι’ αυτό μας ξενίζει η μπαμπινιωτική γραφή «τραυάω», ενώ κανείς δεν ξέρει τι είναι αυτό το περίεργο «στρύμοξ», ένα εργαλείο που είχαν στα πατητήρια, από το οποίο ίσως ετυμολογείται το «στριμώχνω», που κάνει τον Μπαμπινιωτη να γράφει «στρυμώχνω».

Και στο ίδιο ακριβώς πνευμα, κανείς από όσους χρησιμοποιούν σήμερα την κοινότατη λέξη κτίριο δεν έχει κατά νου είτε το ευκτήριο είτε το οικητήριο.

Θέλω να πω, μπορείτε για λόγους αισθητικούς ή άλλους να επιλέξετε την ορθογραφία «κτήριο», ας πούμε επειδή το Η σάς φαίνεται επισημότερο και πιο φιγουράτο (κάποιος έλεγε, χαριτολογώντας, ότι τα κτήρια πουλιούνταν κατά 10% ακριβότερα από τα κτίρια!). Ωστόσο, αν ενστερνίζεστε συνάμα τη λογική στην οποία στηρίζεται το *κτήριο, τότε πρέπει επίσης να γράψετε αγώρι, τσιππούρα, τσηρώτο, φύσκα, τσυτσυρίζω, στρυμώχνω, τραυάω, κουττός, φιλαινάδα, καννόνι, καλοιακούδα, μαννουλομάννουλο!

Το μόνο που ξεχωρίζει τη γραφή «κτήριο» από τη γραφή «κουττό αγώρι», το μόνο αλλά όχι αμελητέο, αναγνωρίζω, είναι ότι ενώ το αγώρι και το κουττό (και όλα τα άλλα) έχουν ελάχιστη αποδοχή, το «κτήριο» γράφεται αρκετά, αν και στην πράξη η γραφή «κτίριο» υπερτερεί σαφώς, ενώ στα παράγωγα (κτιριακός, κτιριολογία) υπερέχει συντριπτικά.

Θα κλείσω αντιγράφοντας την κατακλείδα του παλιού μου άρθρου.

Την Ακαδημία Αθηνών πολλοί τη θεωρούν συντηρητική, ίσως και αρτηριοσκληρωτική. Κι όμως, η επιτροπή ακαδημαϊκών που ασχολήθηκε με την ορθογραφία της λέξης ήδη στη δεκαετία του 1930, αποφάνθηκε ότι:

Όσον και αν η γραφή κτήριον είναι ορθή (εκ του ευκτήριος οίκος – ευκτήριον – κτήριον), η Επιτροπή ουχ ήττον προτείνει να γράφεται κτίριον, ήτις γραφή άλλως τε έχει και επικρατήση πλέον λόγω της στενωτάτης μορφολογικής και σημασιολογικής της σχέσεως προς τα: κτίζω, κτίσμα, κτίσιμον (χτίζω, χτίσμα, χτίσιμο, χτίριο).

Τα πρακτικά της επιτροπής βρίσκονται στο επίμετρο του τρίτου τόμου του Λεξικού του Σταματάκου. Και σχολιάζει πολύ εύστοχα ο Ιω. Σταματάκος:

Αλλά και αν ακόμη δεχθώμεν ότι εκ του κτίζω μόνον το κτίσμα παράγεται, ουχί δε εκ παραλλήλου και το κτίριον, ερωτώμεν: πόσοι γράφοντες ή λέγοντες κτίριον σκέπτονται τον ευκτήριον οίκον; ασφαλώς ουδείς ή ελάχιστοι.

Δεν νομίζω ότι υπάρχει χρεία άλλων μαρτύρων.