Τα παπούτσια των άλλων

Δεν πρόκειται για τίτλο ταινίας όσο κι αν θυμίζει τις «Ζωές των άλλων» -έναν τίτλο που εγώ θα τον μετέφραζα «Η ζωή των άλλων» διότι μια ζωή την έχουμε (κι αν δεν τη γλεντήσουμε, τι θα καταλάβουμε, τι θα καζαντίσουμε;) εκτός από τις γάτες κι από εκείνον που ζούσε μονάχα δυο φορές. Αλλά παπούτσια έχουμε τουλάχιστον δύο ο καθένας εκτός από τον μονοσάνδαλο Ιάσονα και κανέναν μονοπόδαρο, οπότε ο τίτλος στέκει.

Τι μας ενδιαφέρουν όμως τα παπούτσια των άλλων; Μας ενδιαφέρουν από φρασεολογική άποψη -όχι στα ελληνικά, ή τουλάχιστον όχι μέχρι πρόσφατα στα ελληνικά. Όμως καθώς τα αγγλικά είναι πλέον παγκόσμια και κυρίαρχη γλώσσα, οι εκφράσεις της αγγλικής περνάνε και στις άλλες γλώσσες -κι έτσι τα παπούτσια των άλλων μπορεί να γίνουν και δικά μας παπούτσια, παρόλο που η παροιμία προειδοποιεί ότι πρέπει να διαλέγουμε παπούτσι από τον τόπο μας.

Το άρθρο λογάριαζα αρκετές μέρες να το γράψω, όμως εχτές έβλεπα το Κόκκινο του Κισλόφσκι και ένας διάλογος με παρακίνησε να το γράψω επιτέλους. Έβλεπα την ταινία στα γαλλικά αλλά είχα βάλει και τους αγγλικούς υποτίτλους. Κι εκεί σε μια συζήτηση του Τρεντινιάν με την κοπέλα, λέει ο Τρεντινιάν, συνταξιούχος δικαστής, για όσους είχε καταδικάσει στην καριέρα του, J’étais pas dans leur peau mais dans la mienne. Μεταφράζει ο υποτιτλιστής: I was in my shoes, not theirs.

Ο Έλληνας υποτιτλιστής σωστά το αποδίδει: Δεν ήμουν στη θέση τους, αλλά στη δική μου.

Πλατφόρμες

Το σημερινό άρθρο είναι εν μέρει επανάληψη ενός παλιότερου αλλά δεν το κάνω μόνο ή κυρίως για να απαλλαγώ από τον κόπο της σύνταξης ενός εκτενούς και εντελώς νέου άρθρου.

Βλέπετε, το ιστολόγιο έχει βασική αποστολή να παρακολουθεί τις λέξεις της επικαιρότητας, και η λέξη «πλατφόρμα» αναμφίβολα εχει βρεθεί τις τελευταίες μέρες (όχι για πρώτη φορά) στην επικαιρότητα. Πράγματι, όπως δήλωσε πριν από λίγες μέρες ο υπουργός κ. Πιερρακάκης αναφερόμενος στα αυτοτέστ (μια και χτες πρότεινα αυτόν τον όρο, λέω να συνεχισω να τον χρησιμοποιώ):

«Εκ των πραγμάτων θα πρέπει να υπάρξει μια πλατφόρμα κυρίως για στατιστικούς λόγους, να υπάρχει μια πρώτη καταγραφή και για να έχει μια εικόνα ο ΕΟΔΥ για τους πολίτες που έκαναν το τεστ. Επιπλέον, θα υπάρξει μια πλατφόρμα για να δηλώνονται όσοι έχουν θετικό αποτέλεσμα, εφόσον το επιθυμούν. Δε θα είναι απολύτως ισοδύναμο με το να πάει ο πολίτης σε ένα διαγνωστικό κέντρο ή να καταγραφεί κεντρικά στο μητρώο Covid, αλλά θα είναι χρήσιμο».

Αλλά και για τους εμβολιασμούς χτες ανακοινώθηκε ότι «Στις 2 Απριλίου ανοίγει η πλατφόρμα emvolio.gov.gr για τις ηλικίες 65 έως 69» ενώ παρόμοιες ανακοινώσεις είχαν γινει τις προηγούμενες μέρες για άλλες ηλικιακές ομάδες. Εδώ η πλατφόρμα χρησιμοποιείται με τη σημασία ενός αυτοτελούς ιστότοπου που εκτελεί μια συγκεκριμένη λειτουργία.

Όμως, πριν από λίγο καιρό είχαμε ακούσει τον όρο «πλατφόρμες» να χρησιμοποιείται με κάπως διαφορετική σημασία, αλλά πάλι σε σχέση με το Διαδίκτυο. Και πρόσφατα στις Ηνωμένες Πολιτείες «οι επικεφαλής του Facebook, της Google και του Twitter ερωτήθηκαν από κοινοβουλευτικούς των ΗΠΑ εάν οι πλατφόρμες τους έχουν κάποιο μέρος της ευθύνης για τα επεισόδια». Πράγματι, συνηθίζεται να λέμε για τις πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης εννοώντας το Φέισμπουκ ή το Ίνσταγκραμ ή κάποιο άλλο από αυτά τα μέσα.

Βλέπετε η λέξη «πλατφόρμα» έχει προσλάβει πάμπολλες σημασίες -μία από τις οποίες είναι και αυτή που εμφανίζεται στην εικόνα που συνοδεύει το άρθρο μας. Οπότε, ας λεξιλογήσουμε γι’ αυτόν τον πολυσήμαντο, πρωτεϊκό σχεδόν, όρο.

Δευτεροχριστουγεννιάτικα μεζεδάκια

Που βέβαια τα λέω έτσι επειδή τα διαβάζετε τη δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων. Θα μπορούσα να τα πω και «κορονοχριστουγεννιάτικα», που θα ήταν ακριβέστατο για τα φετινα σημαδεμένα Χριστούγεννα, αλλά δεν ήθελα να το βλέπω στον τίτλο.

Έτσι κι αλλιώς η κορόνα σημάδεψε τη χρονιά που κλείνει, κι αυτό αναμένεται να αποτυπωθεί και στην παραδοσιακή μας ψηφοφορία για τη Λέξη της χρονιάς 2020, που συνεχίζεται έως το βραδάκι της Τετάρτης 30 Δεκεμβρίου -πρωί της παραμονής θα ανακοινωθούν τα αποτελέσματα.

Στην απίθανη περίπτωση που δεν εχετε ακόμα ψηφίσει, μπορείτε να το κάνετε στην ειδική μας σελίδα. Φέτος, ίσως λόγω λοκντάουν, η συμμετοχή είναι αυξημένη και δεν αποκλείεται να ξεπεράσουμε το ιστορικό ρεκόρ του θεσμού, που έγινε πρόπερσι (2367 συμμετοχές), Μια λέξη προηγείται προς το παρόν αλλά για τη δεύτερη θέση μαίνεται αμφίρροπη μάχη. Οπότε, ψηφίστε!

* Για ορντέβρ κάτι άσχετο και με την πανδημία και με τα Χριστούγεννα, μια ακλισιά που επισήμανε φίλος. Σε άρθρο για κάποιον ημιδιάσημο, διαβάζουμε:

Στο λιμάνι του Πειραιά όλοι ξέρουν τον πατήρ Λεβεντάκη ώς τον «νερουλά» της Αίγινας, στο λιμάνι της οποίας είναι μόνιμα μια υδροφόρα του, χειμώνα-καλοκαίρι.

Ο πατήρ Λεβεντάκης, αν θέλουμε να το πούμε έτσι στα επίσημα (εγώ προτιμώ «ο Λεβεντάκης πατήρ»), αλλά τα μεταξωτά κλίνονται! Κι έτσι βλέπουμε τη χρησιμότητα του άκλιτου προτακτικού «πατερ», αφού με το «ο πάτερ Νικόδημος» καταλαβαίνουμε αμέσως ότι πρόκειται για ιερωμένο και όχι για τον πατέρα κάποιου.

* Συνεχιζω με ένα δυσκλαίμηρον (disclaimer, που λέει ο Μπαμπινιωτης). Επειδή η βορειοανατολική πλευρα του πληκτρολογίου μου έχει πρόβλημα, το πληκτρο που βγαζει τους τόνους μία δουλευει και μία δεν δουλευει. Οπότε, αν λείπουν οι τόνοι σε πολλες λέξεις, μην θεωρείτε ότι έχω αρχισει να ρετάρω. Ή μάλλον, μπορεί να έχω αρχίσει να ρετάρω, αλλά μην το συμπεραίνετε από αυτο το ψεγαδι.

* Η ευχετήρια κάρτα του Άδωνι Γεωργιάδη συζητήθηκε στα σόσιαλ για λόγους, ας πούμε, γλωσσικούς:

Το πολυτονικό δεν εξέπληξε όσους θυμούνται ότι πρώτο μέλημα του Άδωνη, όταν ανέλαβε πρώτη γφορά υπουργός στην κυβέρνηση Παπαδήμου, ήταν να βάλει αυτοσχέδιες πινακίδες με πολυτονικό στις αίθουσες του υπουργείου του.

Εδώ όμως προχωράει, αφού εύχεται (πολυτονιστί, είπαμε) «Καλά Χριστούγεννα με υγίεια». Και βέβαια, ο τύπος «υγίεια» είναι υπαρκτός στην αρχαία ελληνική -όχι απλως υπαρκτος, αλλά αυτός ηταν ο βασικός τύπος στην κλασική αρχαιότητα, υγίεια και υγιεία (ο τόνος έπαιζε), ενώ ο σημερινός τύπος υγεία είναι ελληνιστικός.

Και πάλι για το κτίριο και την ορθογραφία του

Συμφωνα με ένα παλιό ανέκδοτο, της εποχής που ο κόσμος ακόμα φορούσε καπέλα, κάποιος φιλάργυρος είχε ένα καπέλο και το είχε κρατήσει καμιά τριανταριά χρόνια. Όταν τέλος πάντων είχε παλιώσει τόσο που ήταν αδύνατο να φορεθεί, το παίρνει απόφαση να αγοράσει καινούργιο. Πηγαίνει λοιπόν στο ίδιο κατάστημα που είχε αγοράσει και το παλιό πριν τριάντα χρόνια, και λέει: – Θα ήθελα άλλο ένα καπέλο!

Κάπως έτσι κι εδώ, αφού το σημερινό άρθρο το τιτλοφορώ «και πάλι» για το κτίριο, ενώ για την ορθογραφία της λέξης κτίριο έχουμε γράψει πριν από δέκα συναπτά έτη -οι νεότεροι μπορεί και να μην έχουν υπόψη τους το άρθρο. Αλλά δεν θα επαναλάβω το παλιό εκείνο άρθρο, απλώς θα ξαναγράψω για το ίδιο θέμα.

Έναυσμα για την επανάληψη αυτή είναι μια συζήτηση που έγινε (ή μάλλον που δεν έγινε) το περασμένο Σάββατο, στο συνέδριο της ΕΛΕΤΟ. Το συνέδριο έκλεισε, όπως είναι καθιερωμένο, με μια συζήτηση με πάνελ. Ένας από τους ομιλητές αναφέρθηκε παρεμπιπτόντως στην ορθογραφία της λέξης «κτίριο» παραπονούμενος ότι ο τίτλος ενός φυλλαδίου που είχε εκδοθεί από κάποια δημοσια αρχή ήταν «Το σύνδρομο του άρρωστου κτιρίου» στην πρώτη έκδοση αλλά «Το σύνδρομο του άρρωστου κτηρίου» στην πρόσφατη επανέκδοση.

Από άλλα μέλη του πάνελ δόθηκε η απάντηση ότι το κτίριο δεν μπορεί να γράφεται με ι, διότι δεν ετυμολογείται από το «κτίζω». Προέρχεται είτε από το «οικητήριο» είτε από το «ευκτήριο», οπότε πρέπει να γραφτεί με η. Με δυο λόγια, η άποψη Μπαμπινιώτη, που τη μεταφέρω για μεγαλύτερη πληρότητα εδώ:

Το ρήμα ‘κτίζω’ δεν μπορεί να δώσει παράγωγα με ανύπαρκτη κατάληξη –ριο! Δεν μπορούμε δηλαδή να έχουμε κτί-ριο. Το ‘κτίζω’ θα μπορούσε μόνο να δώσει ‘κτιστήριο’ (πρβλ. φροντίζω – φροντιστήριο) τύπος που ούτε κι αυτός μαρτυρείται να υπάρχει. Άρα η λέξη έχει διαφορετική ετυμολογική προέλευση και, επομένως, διαφορετική ορθογραφία. Παράγεται είτε από το ‘οικητήριον’ (οικώ> οικητήριο > κτήριο) είτε από το ‘ευκτήριον’ (οίκημα)· είτε στη μία είτε στην άλλη περίπτωση, η γραφή με –η (κτήριο) είναι η μόνη σωστή.

Επειδή είχε δοθεί η εντύπωση ότι η γραφή «κτίριο» είναι μια ανορθογραφία -ενώ πρόκειται για τη γραφή που υιοθετείται απο τη σχολική ορθογραφία, από το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής και από τους περισσότερους μελετητές- ζήτησα τον λόγο, αλλά ο καθηγητής Θ. Τάσιος, που διεύθυνε τη συζήτηση, απέφυγε να μου τον δώσει, έχοντας πικρή πείρα από τις ατέρμονες και παθιασμένες συζητήσεις περί ορθογραφίας (ήδη από κάποιο έδρανο του βάθους είχε ακουστεί η μοιραία λέξη «ορθοπ*δικός»). Δικαίωμά του βεβαίως, αλλά έτσι δεν ακούστηκε η άλτερα παρς και δόθηκε στρεβλή εικόνα.

Ευτυχώς ομως έχω τούτο εδώ το ιστολόγιο, οπότε μπορώ να εκθέσω την άποψη που δεν μπόρεσα να πω, και μάλιστα να την εκθέσω αναλυτικά, χωρίς περιορισμό χρόνου.

Ορολογία των επαγγελματικών θηλυκών: η περίπτωση της «βουλεύτριας»

Την Παρασκευή που μας πέρασε πήρα μέρος στο 12ο Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Ορολογίας, της ΕΛΕΤΟ. Άκουσα πολλές ενδιαφέρουσες ομιλίες και έκανα μιαν ανακοίνωση με τον τίτλο του σημερινού άρθρου, για θέματα που έχουμε συζητήσει και στο ιστολόγιο κατ’ επανάληψη.

Η ανακοίνωσή μου, όπως και όλες οι άλλες ανακοινώσεις του συνεδρίου, περιλαμβάνεται στον τόμο του συνεδρίου, ο οποίος έχει ήδη τυπωθεί και επιπλέον θα ανεβεί σε ηλεκτρονική μορφή στην ιστοσελίδα του συνεδρίου εντός των ημερών -όταν γινει αυτό, θα βάλω εδώ τον σύνδεσμο, διότι βέβαια έγιναν πολλές ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις στο Συνέδριο.

Προς το παρόν, θα δημοσιεύσω εδώ το κείμενο της ομιλίας μου στο Συνέδριο.

Η ομιλία διαφέρει από την ανακοίνωση, διότι η ανακοίνωση μπορεί να φτάνει έως τις 10 σελίδες και φυσικά πρέπει να έχει και βιβλιογραφία, ενώ η ομιλία στο συνέδριο δεν μπορει να ξεπεράσει τα 15 λεπτά. Έτσι, η ομιλία είναι μια περίληψη της ανακοίνωσης.

Το κείμενο συνοδεύεται από μερικές από τις διαφάνειες της παρουσίασής του, ενώ έχω προσθέσει και κάποια λινκ.

Ορολογία των επαγγελματικών θηλυκών: η περίπτωση της «βουλεύτριας»

Πριν από μερικές εβδομάδες, ενώ έγραφα το κείμενο της ανακοίνωσής μου, το πανεπιστήμιο Αιγαίου αποφάσισε να τιμήσει μια διακεκριμένη γυναίκα από τα Αραβικά Εμιράτα, απονέμοντάς της επίτιμο διδακτορικό τίτλο.

Στο επίσημο κείμενο της αναγόρευσης, η κ. Aysha Al-Hameli χαρακτηρίζεται «επίτιμη διδακτόρισσα», όμως κατά την ειδησεογραφική κάλυψη σε εφημερίδες και ιστότοπους επικράτησε πολύ μεγαλύτερη πολυτυπία: επίτιμη διδακτόρισσα, επίτιμη διδάκτορας, επίτιμη διδάκτωρ ως και… επίτιμος διδάκτωρ.

Πολυτυπία και αμηχανία, που θυμίζει την αμήχανη πολυτυπία που παρουσιάστηκε στον Τύπο και στις δημόσιες συζητήσεις όταν εξελέγη, το 1952, η πρώτη γυναίκα στη Βουλή των Ελλήνων: η βουλευτής, η βουλευτίς, η βουλευτίνα, η βουλευτού, η βούλευτις, η βουλεύτρια, η βουλεύτρα (Τριανταφυλλίδης, 1953).

Η αμηχανία αυτή απέναντι στα λεγόμενα «επαγγελματικά θηλυκά ουσιαστικά» θα μπορούσε σε ένα βαθμό να εξηγηθεί από το ότι η είσοδος των γυναικών σε πολλά επαγγέλματα έγινε τις τελευταίες μόνο δεκαετίες. Φαίνεται όμως ότι αυτή δεν είναι η μοναδική εξήγηση, ότι υπάρχουν και κοινωνιογλωσσικές αντιστάσεις στη θηλυκοποίηση των επαγγελματικών ουσιαστικών ή αλλιώς στη χρήση έμφυλων τύπων.

Ποιο είναι το διασημότερο χωριό του κόσμου;

Το σημερινό άρθρο είναι στυγνή επανάληψη ενός παλιότερου άρθρου, με μια διαφορά: ενώ συνήθως επαναλήψεις βάζω όποτε δεν προλαβαίνω να γράψω φρέσκο άρθρο, τούτη τη φορά την επανάληψη τη ζητήσατε εσείς ή έστω ο φίλος μας ο Eli Ven, που είδε τις προάλλες το άρθρο, του άρεσε και έριξε την ιδέα της επανάληψης. Τραβάτε με κι ας κλαίω, είπα κι εγώ.

Ποιο είναι, θα σας ρωτούσα, το πιο διάσημο χωριό στον κόσμο; Θα το πιστεύατε ότι είναι το χωριό της φωτογραφίας αριστερά; Μάλλον όχι, δεν φαίνεται να έχει τίποτε το ιδιαίτερο. Όμως φταίω εγώ, που δεν σας προσδιόρισα λίγο περισσότερο τι εννοώ με τη λέξη «διάσημο».

Αν το παίρναμε τουριστικά, πολύ διάσημο χωριό είναι, έστω, το Ροβανιέμι, το χωριό υποτίθεται του Αγιοβασίλη ή μάλλον του Σάντα Κλάους. Αν το πάρεις καλλιτεχνικά, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε κάποια χωριά της νότιας Γαλλίας που έγιναν πηγή έμπνευσης και στέκια μεγάλων ζωγράφων, σαν το Κολλιούρ. Αν πάλι πηγαίναμε στα χωριά που έγιναν γνωστά σαν τόποι μαρτυρίου, τότε θα είχαμε να διαλέξουμε ανάμεσα στην Κάντανο και το Δίστομο, το γαλλικό Οραντούρ και το τσέχικο Λίντιτσε, που όλα τους καταστράφηκαν από τους Ναζί και οι κάτοικοί τους εξοντώθηκαν. (Δεν τα ξεχνάω τα Καλάβρυτα, αλλά δεν είναι και χωριό, είναι πόλη).

Όμως, το ιστολόγιο εδώ με τα γλωσσικά κυρίως ασχολείται κι έτσι εγώ εννοώ γλωσσική διασημότητα (ωστόσο, αν έχετε άποψη για κανένα άλλο διάσημο χωριό, θα ήθελα να τη μάθω). Λοιπόν, ποιο είναι το χωριό που έδωσε όχι μία αλλά πολλές λέξεις σε πολλές γλώσσες; Μπορεί να μου ξεφεύγει κανένα αρχαίο, αλλά κατά πάσα πιθανότητα το πιο διάσημο είναι το χωριό της φωτογραφίας, που βρίσκεται, το ξέρω ότι σας έσκασα έτσι που το πηγαίνω λάου λάου, που βρίσκεται λέω στη βόρεια Ουγγαρία, 65 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Βουδαπέστης και λέγεται Κοτς (Kocs). Σύμφωνα με τη Βικιπαίδεια, απ’ όπου και η φωτογραφία, έχει 2.700 κατοίκους. Οπότε, μεγάλο χωριό.

Όλες οι τσάντες της Ευρώπης

Τον Νοέμβρη που μας πέρασε είχα παρει μέρος στο 11ο Συνέδριο «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία» της ΕΛΕΤΟ -άλλωστε, την παρέμβασή μου τη δημοσίευσα και στο ιστολόγιο.

Στα συνέδρια, συνηθιζεται να μοιράζονται στους σύνεδρους τα υλικά του συνεδρίου, ας πούμε το βιβλίο με τις εισηγήσεις, ή το πρόγραμμα, μέσα σε κάποιον φάκελο ή ντοσιέ ή τσάντα με τον λογότυπο του συνεδρίου. Οι πανεπιστημιακοί φαντάζομαι πως θα έχουν μαζέψει ένα σωρό τέτοιες τσάντες -εγώ, που συνεδριάζομαι σπανίως, έχω λιγότερες.

Στο συνέδριο της ΕΛΕΤΟ μας έδωσαν μια πάνινη τσάντα (που είχε μέσα το πρόγραμμα του συνεδρίου και τον τόμο με τις εισηγήσεις) με… λεξιλογικό ενδιαφερον. Μόλις την είδα, είπα μέσα μου πως θα έγραφα άρθρο με την αφορμή αυτή, και αυτό ακριβώς κάνω σημερα.

Ιδού η μπροστινή όψη της τσάντας:

Όπως βλέπετε, πάνω στην τσάντα έχουν τυπωθεί οι διάφορες λέξεις που σημαινουν «τσάντα» στις 23 από τις 24 επίσημες γλώσσες της ΕΕ -αλλωστε, από την υπογραφή φαινεται ότι πρόκειται για παραγωγή της Διεύθυνσης Μετάφρασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Οι λέξεις είναι οι εξής, ομαδοποιημένες σε ομόρριζα:

bag (Αγγλικά)

sac (Γαλλικά)
saco (Πορτογαλικά)
sacoşă (Ρουμάνικα)

Tasche (Γερμανικά)
taška (Σλοβάκικα)
nákupní taška (Τσέχικα)
tas (Ολλανδικά)

torba (Πολωνικά, Σλοβενικά αλλά και Κροάτικα)
торба (Βουλγαρικά)

borsa (Ιταλικά)
bolsa (Ισπανικά)

kassi (Φινλανδικά)
kasse (Σουηδικά)

kott (Εσθονικά)

mála (Γαελικά -της Ιρλανδίας δηλαδή)

pose (Δανέζικα)

soma (Λετονικά)

krepšys (Λιθουανικά)

basket (Μαλτέζικα)

vászonszatyor (Ουγγρικά)

τσάντα (Ελληνικά)

Οι επίσημες γλώσσες της ΕΕ είναι 24 αλλά προφανώς το σχέδιο της τσάντας θα φτιάχτηκε πριν γινει η ένταξη της Κροατίας (τον Ιούλιο του 2013). Πάντως, στα κροάτικα η τσάντα ειναι επίσης torba και το πρόσθεσα στον πίνακα για λόγους πληροτητας.

Κάθε τέτοιο εγχείρημα, να παραθέσεις δηλαδή μια λέξη σε πολλές γλώσσες, έχει βέβαια ενδιαφέρον αλλά έχει και μια αδυναμία, ότι συνήθως σε μια γλώσσα υπάρχουν αρκετές λέξεις που περιγράφουν ένα πράγμα ή μια έννοια, μεταξύ άλλων επειδή το πράγμα μπορεί να έχει αρκετά είδη και παραλλαγές. Τη σχολική τσάντα τη λέγαμε παλιότερα σάκα, στα χρόνια μου τουλάχιστον, σημερα ολοι κυκλοφορούν με σακίδιο, μια μορφή κρεμαστής τσάντας ειναι και το ταγάρι ενώ ο Καζαντζάκης όταν έγραφε την Οδύσεια κουβαλούσε τα χειρόγραφα σε μια βούργια. Φυσικά, πολλές λέξεις για το ιδιο πράγμα και τις παραλλαγές του υπάρχουν και σε άλλες γλώσσες -για παράδειγμα, στα αγγλικά η κρεμαστή τσάντα του ώμου μπορεί να λεγεται satchel, το σακίδιο backpack και η στενή τσάντα χειρός για το γραφείο, που τη λέμε στα ελληνικά κάποτε ‘χαρτοφύλακα’, λεγεται briefcase ή attaché case.

Αλλά αν αρχίσουμε να τσαντολογούμε δεν θα τελειώσουμε ποτέ -τα παραπάνω τα αναφέρω μόνο και μόνο για να πω ότι απο τον παραπάνω κατάλογο λέξεων δεν μπορούμε να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα για το αν υπάρχουν ομόρριζα μιας λέξης σε άλλες γλώσσες, διότι μπορεί να υπάρχουν και να μην αναφέρονται. Ας πούμε, αν κρίνουμε μόνο με βάση τον κατάλογο θα πούμε ότι η ελληνική «τσάντα» είναι ανάδελφη, κι όμως στα βουλγάρικα, πέρα από τη λέξη που δίνεται πιο πάνω υπάρχει και το αντίστοιχο της τσάντας, чанта.

Λοιπόν, έχω ομαδοποιήσει τις λέξεις σε ετυμολογικές οικογενειες και θα σχολιάσω κάποιες από αυτές.

Η δική μας η τσάντα είναι δάνειο από τα τουρκικά, çanta (όταν το c έχει τσιγκελάκι από κάτω στα τούρκικα, ç, προφέρεται τσ, ενώ όταν δεν έχει προφέρεται τζ, έτσι cam το τζάμι και çam το τσάμι, το πεύκο).

Η αγγλική bag είναι μάλλον παλαιοσκανδιναβικής ή παλαιογερμανικής προέλευσης και δεν φαίνεται να έχει αντίστοιχα σε άλλες λέξεις του καταλόγου.

Το γερμανικό Tasche κάνει διπλή βάρδια. Σημαινει «τσάντα», σημαίνει όμως και «τσέπη»: τα βιβλία τσέπης λέγονται Taschenbücher, ενώ Taschengeld (κατά λέξη «λεφτά τσέπης») είναι το χαρτζιλίκι. Η γερμανική λέξη ανάγεται στο παλαιογερμανικό tasca, taska αλλά πιο πέρα είναι άγνωστη η προέλευση. Συγγενικό και το ολλανδικό tas, ενώ τα τσεχοσλοβάκικα αντίστοιχα πρέπει να είναι δάνεια από τη γερμανική λέξη, που έχει επίσης περάσει στα ρώσικα.

Σε τρεις γλώσσες έχουμε το torba -τέσσερις μαζι με τα βουλγάρικα που απλώς γράφονται σε αλλο αλφάβητο. Πρόκειται για τουρκικό δάνειο, που το βρίσκουμε και στις άλλες γλώσσες της πρώην Γιουγκοσλαβίας (σλοβενικα, σέρβικα, ακατονόμαστα) αλλά βεβαίως και στα ελληνικά, όπου το τουρκικό torba έχει περάσει ως ντορβάς και τορβάς (και (ν)τουρβάς).

Στα σημερινά ελληνικά, ο τορβάς δεν είναι τσάντα αλλά υφαντή ή πάνινη σακούλα όπου βάζει ο γεωργός το ψωμί του, ταγάρι δηλαδή, ή την τροφη του ζώου, ταΐστρα δηλαδή. Όμως η λέξη πιο πολυ επιζεί χάρη στην παγιωμένη φράση «έβαλε το κεφάλι του στον τορβά», που τη λέμε όταν κάποιος εκτιθεται, διακινδυνεύει τη φήμη, την ακεραιότητα, ακόμα και τη ζωή του. Στον ντορβά βάζανε τα κεφάλια των επικηρυγμένων ληστών και τα προσκόμιζαν στις αρχές για να εισπράξουν το σχετικό ποσό. Ο Γιώργος Α. Παπανδρέου έχει δηλώσει ότι το 2009 έβαλε το κεφάλι του στον ντορβά για να σώσει την Ελλάδα. Το σλανγκρ αποδελτιώνει ενα ωραίο παράθεμα: Ποιος να δεχτεί να βάλει το κεφάλι του στον τορβά για ένα ζήτημα που ισορροπεί μεταξύ άγραφου εθιμικού δικαίου και καραμπινάτης παρανομίας;

Αλλά επιστρέφουμε στις άλλες λέξεις με τσάντες. Στα ισπανικά και στα ιταλικά έχουμε bolsa και borsa αντιστοίχως. Όπως γράψαμε σε σχετικά πρόσφατο άρθρο, οι λέξεις αυτές έχουν ελληνική αρχή. Από την αρχαία βύρσα, το δέρμα ζώου που το κατεργαζόμαστε (απ’ οπου και ο βυρσοδέψης), έχουμε το λατινικό bursa/ byrsa, που σημαίνει αρχικά δέρμα, και στη συνέχεια, στα μεσαιωνικά λατινικά, σημαίνει επίσης τον δερμάτινο σάκο, και αργότερα κατ’ επέκταση το πουγγί, που κι αυτό δερμάτινο ήταν, και κατ’ επέκταση το χρηματικό ποσό που προορίζεται να καλύψει τις ανάγκες μιας ομάδας ανθρώπων ή το επίδομα που χορηγείται σε κάποιον -απ’ όπου το bourse = υποτροφία.

Ταυτόχρονα, καθώς αναδύονται οι γλώσσες-επίγονοι της λατινικής, έχουμε τη λέξη borse/bourse στα γαλλικά με τη σημασία του πουγγιού, και borsa στα ιταλικά, ενώ εμφανίζεται και το παλαιοαγγλικό pursa (πουγγί) απ’ όπου το σημερινό purse, αρχικά πορτοφόλι (και αργότερα η γυναικεία τσάντα). Από εκεί και το bolsa/borsa για τις τσάντες, ενώ και στα πορτογαλικά υπάρχει η λέξη bolsa, αλλά αυτός που έφτιαξε τον κατάλογο λέξεων προτίμησε το επίσης κοινό saco, σαν εκπρόσωπο της πορτογαλικής.

Που μας φέρνει στην επόμενη οικογένεια, με το γαλλ. sac, το πορτογαλικό saco και το ρουμάνικο sacoşă, που και αυτή έχει ελληνικό ενδιαφέρον, αφού όλες αυτες οι λέξεις ανάγονται στο λατινικό saccus, το οποίο με τη σειρά του ανάγεται στο ελληνικό σάκκος ή σάκος -ήδη από την αρχαιότητα η λέξη γράφεται με δυο τρόπους αν και συχνότερο είναι το διπλό κ. Και φυσικά δεν είναι μόνο αυτές οι λέξεις, διότι υπάρχει και το αγγλικό sack, που έχει πάρει τόσες πολλές σημασίες που θα άξιζε άρθρο μόνο γι’ αυτες, ή το γερμανικό Sack ή το ολλανδικό Zak και άλλα πολλά ανάλογα.

Νιώθουμε βέβαια περηφάνεια που ολες αυτές οι λέξεις έχουν την αρχή τους στην ελληνική λέξη, αλλά κι αυτή δάνειο ειναι σύμφωνα με τα ετυμολογικά λεξικά και δη σημιτικό (πρβλ το σημερινό εβραϊκό saq) οπότε αν είναι να εισπράττουμε 5 σεντς του ευρώ κάθε φορά που οι αγγλογάλλοι γράφουν τη λέξη sac/sack κτλ. ισως θα πρέπει να δώσουμε ποσοστά και σε άλλους.

H τελευταία ετυμολογική μας οικογένεια είναι το σουηδικό kasse και το φιλανδικό kassi, που ισως ανάγονται στο λατινικό capsa (κουτί, θήκη) απ’ οπου και η δική μας κάψα, οχι του ήλιου αλλά του καψουλιού (αλλά και η κάσα).

Μας έμειναν οι ανεξάρτητοι μεμονωμένοι, αντιστοιχα της τσάντας σε διάφορες εξωτικές γλώσσες, που δεν τις κατέχω καθόλου και δεν μπορώ να τις διερευνήσω. Εξαίρεση το μαλτέζικο basket, που ολοφάνερα παραπέμπει στο αγγλικό (στο καλάθι, οχι στο άθλημα). Βρίσκω πάντως ότι οι Μαλτέζοι έχουν και τη λέξη bolza για την τσάντα (βλ. παραπάνω). Ίσως  υπάρχει μια συναρπαστική ιστορία για το πώς στα μαλτεζικα η λέξη για το καλάθι έφτασε να χρησιμοποιείται και για την τσάντα (αν και δεν είναι και τοσο μακριά οι σημασιες) αλλά αυτήν θα ταίριαζε περισσότερο να την αφηγηθεί ένα μαλτέζικο ιστολόγιο -ας μην μπούμε στα χωράφια του κι ας σταματήσουμε εδώ τον γύρο της Ευρωπης με μια τσάντα!

Παροιμίες, παροιμιακές εκφράσεις και μετάφραση στο συνέδριο της ΕΛΕΤΟ

Την περασμένη βδομάδα έγινε στην Αθήνα το 11ο συνέδριο «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία» που το διοργάνωσε η ΕΛΕΤΟ, η Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας, με συνδιοργανωτές το ΕΚΠΑ, το ΑΠΘ, το ΤΕΕ και άλλους φορείς σχετικούς με τη γλώσσα και την ορολογία.

Είχα την τιμή και τη χαρά να πάρω μέρος στην ανοιχτή συζήτηση με την οποία έκλεισε το συνέδριο, το απόγευμα του Σαββάτου. Παρουσίασα μιαν εισήγηση την οποία θα δημοσιεύσω πιο κάτω. Στη συζήτηση πήραν επίσης μέρος με εισηγήσεις η φίλη μεταφράστρια και καθηγήτρια του ΑΠΘ Τιτίκα Δημητρούλια, ο ποιητής Κώστας Κουτσουρέλης, ο συγγραφέας και μαθηματικός Τεύκρος Μιχαηλίδης, η καθηγήτρια του ΕΚΠΑ και μεταφράστρια Μαρία Παπαδήμα, ο φιλόλογος Γιώργος Τράπαλης και η φίλη και παλιά συνάδελφος Κατερίνα Τοράκη. Συντονιστής ήταν ο ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ Θ.Π.Τάσιος.

Όλες οι συζητήσεις ήταν πολύ ενδιαφέρουσες για καποιον που ασχολείται με τη γλώσσα και τη μετάφραση και δεν αποκλείεται στο μέλλον να παρουσιάσω από το ιστολόγιο και κάποιαν άλλη από αυτές. Αλλά και οι καθαυτό ανακοινώσεις του Συνεδρίου ήταν ενδιαφέρουσες αν και αναγνωρίζω πως απευθύνονταν σε μάλλον ειδικό κοινό. Μπορείτε να διαβάσετε εδώ τις περιλήψεις -εμένα μου κίνησαν το ενδιαφέρον ιδίως η ανακοίνωση του γλωσσολόγου Ασημάκη Φλιάτουρα για τη λαϊκή και διαλεκτική ορολογία, καθώς και η ανακοίνωση του Παναγιώτη Κριμπά για τα ελληνογενή εκκλησιαστικά δάνεια στις ανατολικές σλαβικές γλώσσες.

Όμως και οι άλλες ανακοινώσεις είχαν κάτι ενδιαφέρον διότι, ακόμα κι αν κάποιος αισθάνεται απέχθεια για έναν τομέα, π.χ. για τον τραπεζικό τομέα, όταν είναι μεταφραστής είναι αναγκασμένος να έχει μια στοιχειώδη εξοικείωση με τη σχετική ορολογία διότι, απλούστατα, μπορεί αύριο να βρεθεί αντιμέτωπος με την ορολογία αυτή σε ένα κείμενο που θα κληθεί να το μεταφράσει.

Η ΕΛΕΤΟ εδώ και χρόνια υπηρετεί την ελληνική γλώσσα και ορολογία. Δεν συμφωνώ πάντοτε με τις προτάσεις της (και το έχω εκφράσει και δημόσια, πάνω από μία φορά, τόσο στο ιστολόγιο όσο και σε άλλα γλωσσικά φόρουμ) ωστόσο δεν είναι σωστό να περιμένεις να συμφωνείς απόλυτα με κάποιον για να συνεργαστείς μαζί του, αλλιώς το μόνο που θα κάνεις θα είναι να ειρωνεύεσαι από το Φέισμπουκ όσους προσπαθούν να προσφέρουν κάτι. Συνεργάζονται άλλωστε στενά με την ΕΛΕΤΟ αρκετοί επιφανείς Έλληνες γλωσσολόγοι, πολλοί από τους οποίους είχαν ανακοινώσεις στο πρόσφατο Συνέδριο. Η ΕΛΕΤΟ πρωταγωνιστεί επίσης στο Ελληνικό Δίκτυο Ορολογίας, στο οποίο συμμετέχω κι εγώ υπηρεσιακά, ένα δίκτυο που φιλοδοξεί να βοηθήσει στην καθιέρωση και χρήση κοινώς αποδεκτής ελληνικής ορολογίας.

Θα παρουσιάσω εδώ την εισήγησή μου, με βάση το γραπτό κείμενο που είχα ετοιμάσει. Οι τακτικοί αναγνώστες του ιστολογίου θα διαπιστώσουν πως αρκετά από αυτά που είπα είναι παρμένα από δύο άρθρα, ένα πρόσφατο και ένα παλαιότερο.

Στη συζήτηση που ακολούθησε, με βάση και τις εισηγήσεις άλλων συνεισηγητών, διατύπωσα την ευχή να γίνουν εργασίες αποδελτίωσης Ελλήνων λογοτεχνών με απώτερο σκοπό να συνταχθεί κάποτε ένα λεξικό που θα περιέχει όλες αυτές τις αποθησαυρισμένες λέξεις, που δεν τις έχουν (και καλώς δεν τις έχουν) τα γενικά λεξικά -κάτι τέτοιο είχε οραματιστεί, θαρρώ, ο Λίνος Πολίτης.

Παροιμίες, παροιμιακές εκφράσεις και μετάφραση

Οι παροιμίες και οι παροιμιακές εκφράσεις θέτουν ιδιαίτερες προκλήσεις στον μεταφραστή –και ιδίως τον μεταφραστή λογοτεχνίας, αφού αυτά τα σχήματα ευδοκιμούν κυρίως στην πεζογραφία και σε άλλα είδη έντεχνου πεζού λόγου (απομνημονεύματα, χρονογραφήματα κτλ.) Βέβαια, δεν είναι ομοιογενής η παρουσία τους –κάποιοι συγγραφείς αποφεύγουν παροιμίες και εκφράσεις ενώ άλλα έργα βρίθουν από παροιμιακό λόγο, όπως π.χ. το Τρίτο στεφάνι του Κώστα Ταχτσή, από το οποίο και θα αντλήσω κάποια παραδείγματα στη συνέχεια.

Το «λυτρισμικό» και η αντοχή της γλώσσας (άρθρο του Παντελή Μπουκάλα)

Είχα πει ότι φέτος το καλοκαίρι, επειδή τρέχω και δεν φτάνω, θα βάζω αρκετά σύντομα άρθρα ή επαναλήψεις παλιότερων ή αναδημοσιεύσεις άρθρων από άλλα έντυπα. Ως τώρα αυτήν την… υπόσχεση δεν την έχω τηρήσει όσο θα έπρεπε, όμως το άρθρο που αναδημοσιεύω σήμερα θα το αναδημοσίευα έτσι κι αλλιώς, διότι είναι γραμμένο από έναν έξοχο μελετητή (και) της γλώσσας μας που ταυτόχρονα είναι και μάχιμος γραφιάς και εξετάζει θέματα με τα οποία κατεξοχήν ασχολείται το ιστολόγιο, όπως είναι τα γλωσσικά δάνεια και οι νεολογισμοί. Θέλω να πω, δεν το αναδημοσιεύω για να γλυτώσω τον κόπο να γράψω δικό μου άρθρο -άλλωστε θα σχολιάσω κι εγώ τα γραφόμενα του φίλου Παντελή.

Το «λυτρισμικό» του τίτλου είναι η απόδοση του νεολογισμού ransomware, όπως χαρακτηρίζεται το κακόβουλο λογισμικό που πρόσφατα χτύπησε υπολογιστές σε ολόκληρο τον κόσμο: σου κλειδώνει τα αρχεία και για να τα ξεκλειδώσεις και να μπορείς να τα χρησιμοποιήσεις πρέπει να πληρώσεις ένα όχι εξωφρενικό ποσό, που συνήθως είναι εκφρασμένο στο ηλενόμισμα Bitcoin.

Όμως εδώ λεξιλογούμε, οπότε να πούμε ότι στην αργκό της πληροφορικής συνηθίζεται να κατασκευάζονται ευκαιριακοί όροι με κατάληξη σε -ware, πάνω στο πατρόν των software/hardware, και σε αυτό το μοτίβο εντάσσεται και το ransomware. Στην ελληνική οροδοσία στον τομέα της πληροφορικής, συνηθίζεται οι ευκαιριακοί αυτοί όροι να αποδίδονται με νεολογισμούς σε -ισμικό, ακριβώς πάνω στο πατρόν του «λογ-ισμικό» (software) ενώ και το hardware, που παλιότερα το είχαμε πει «υλικό» τώρα όλο και περισσότερο το λέμε «υλισμικό» μεταξύ άλλων για να αποφύγουμε την ασάφεια και το μπέρδεμα με το material κτλ.

Σε ένα λεξικό πληροφορικής που είχε βγει το 2008 βρίσκω τέτοιους όρους όπως nagware = ενοχλησμικό (πρόκειται για το δοκιμαστικό λογισμικό που για να σε σπρώξει να αγοράσεις την κανονική του έκδοση παρεμβάλλει διάφορες ενοχλητικές υπενθυμίσεις κατά τη λειτουργία του) ή hijackware = αιχμαλωτισμικό. Δεν μακροημέρευσαν αυτοί οι όροι, δεν γκουγκλίζονται καν (λάθος: τώρα γκουγκλίζονται) αλλά το λυτρισμικό μάλλον θα μείνει -η επιτυχία ενός όρου είναι σε ένα βαθμό συνάρτηση και της τριβής. Η ΕΛΕΤΟ πάντως χρησιμοποιεί, με μέτρο, την αντιστοιχία -ware = -ισμικό, και το ίδιο κάνω κι εγώ στις μεταφράσεις μου.

Αλλά είπα πολλά, οπότε θα δώσω τον λόγο στο άρθρο του Παντελή Μπουκάλα (η αρχική δημοσίευση εδώ). Παρεμβάλλω καναδυό δικά μου σχόλια που τα βάζω με πλάγια.

Το «λυτρισμικό» και η αντοχή της γλώσσας

Άλλες λέξεις τις μαθαίνουμε ακούγοντάς τες, από τη νηπιακή ηλικία κι ώς τα γεράματά μας, κι άλλες τις πρωτοσυναντάμε γραμμένες, τυπωμένες σε βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά ή ιστοσελίδες. Η γλωσσική μας εκπαίδευση δεν σταματάει ποτέ, και πάντα η ικανότητά μας να οικειοποιούμαστε και να απομνημονεύουμε υπολείπεται της όρεξής μας να μαθαίνουμε. Οσο για την αναλογία ανάμεσα στις λέξεις της ακοής και τις λέξεις της όρασης, εξαρτάται από την ηλικία του καθενός, τη δουλειά, τις παρέες, τις σχέσεις του με το διάβασμα· γενικότερα, εξαρτάται από τον τόπο όπου γεννιέται και τον χρόνο. Το τυχαίο καθορίζει ποια μοίρα θα διανύσει αυτό το μάτσο γονίδια που αποτελεί τον καθένα μας. Επίσης τυχαίο είναι, και τελικά αδιάφορο, αν έναν καινούργιο όρο τον πρωτογνωρίζεις διαβάζοντάς τον ή ακούγοντάς τον.

Τον όρο «λυτρισμικό» έτυχε να τον συναντήσω πρώτη φορά γραμμένο σε κάποιο σάιτ, όχι πολύ καιρό πριν. Τα συμφραζόμενα επέτρεψαν τη γρήγορη αποκωδικοποίησή του. Η λέξη ήταν ενταγμένη σε μια είδηση για τους μπελάδες που προκάλεσε οικουμενικώς κάποιος νέος ψηφιακός ιός, από αυτούς που κατασκευάζει κάθε κρατική μυστική υπηρεσία που σέβεται την παράδοσή της, κι ύστερα πέφτουν στα χέρια ιδιωτών κατεργαραίων, από τους αναρίθμητους που λυμαίνονται το Διαδίκτυο. Στο Διαδίκτυο βρήκα και τον ορισμό: «Το λυτρισμικό, γνωστό και ως ransomware, είναι λογισμικό κακόβουλης λειτουργίας υπολογιστή που περιορίζει την πρόσβαση στα αρχεία σας ή τα κρυπτογραφεί, ενώ μπορεί ακόμα και να σας εμποδίσει να χρησιμοποιείτε τον υπολογιστή σας εντελώς. Στη συνέχεια, προσπαθεί να σας εξαναγκάσει να πληρώσετε χρήματα (λύτρα), για να αποκτήσετε ξανά πρόσβαση σε αυτά».

Εχουμε λοιπόν παραγωγή μιας νέας λέξης, έστω με πρότυπο κάποια ξένη, αγγλική, το «ransomware», που πλάστηκε κατά το «software» και το «hardware» (με πρώτο συνθετικό το «ransom» = λύτρα ή εξαγορά διά λύτρων). Το «ransomware» δεν υπάρχει βέβαια σαν λήμμα στο σαραντάχρονο «Αγγλοελληνικόν λεξικόν» του οίκου «Penguin Books» που χρησιμοποιώ, αφού αποτελεί καρπό των υπερτεχνολογικών καιρών μας. Το δικό μας «λυτρισμικό» δεν μεταφράζει μηχανικά κάποιο «lytrismic», για παράδειγμα, ώστε να το μεταφέρει στα ελληνικά, και μάλιστα με την επηρμένη σιγουριά ότι πρόκειται για αντιδάνειο, «πάλι μας χρωστάνε» κ.τ.λ. Με την επινόηση της νέας ελληνικής λέξης αποδίδεται το νόημα της ξένης, η ουσία της. Στην περίπτωση αυτή συμβαίνει νομίζω κάτι ουσιωδέστερο και δημιουργικότερο απ’ ό,τι όταν εισάγονται στην ελληνική, σαν ήχος πρώτα, ο «hacktivism» και ο «hacktivist», ο «χακτιβισμός» και ο «χακτιβιστής», δηλαδή ο χάκερ-ακτιβιστής, ο πειρατής που διεισδύει στο Ιντερνετ για να προωθήσει κάποιο πολιτικό ή κοινωνικό μήνυμα.

Ελληνική λέξη είναι και ο «χακτιβιστής», ή θα γίνει με τον καιρό και με τη χρήση. Ελληνική και ο χάκερ, έχει άλλωστε λεξικογραφηθεί. Λήμμα «χάκερ» υπάρχει τόσο στο «Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας» του Γ. Μπαμπινιώτη όσο και στο «Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας» της Ακαδημίας Αθηνών, τη σύνταξη και την επιμέλεια του οποίου υπογράφει ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, ως επικεφαλής συνεργατικής ομάδας. Στο Λεξικό της Ακαδημίας μάλιστα παρατίθενται και τα λήμματα «χακεριά» (και «χακιά», στην αργκό) και «χακεύω». Σε αυτά θα μπορούσαμε να προσθέσουμε τις λέξεις χακάρω (κατά το σερφάρω), χακεράς, χακερόνι και χακάρισμα, η ύπαρξη και η ευρεία χρήση των οποίων δείχνει πως ο μητρικός όρος είναι ήδη κατακτημένος. Οχι απλώς εξελληνισμένος αλλά ελληνικός.

Αν θα βρεθεί, και πότε, κάποιος αποφασισμένος να πάρει τη σκυτάλη από τον Στέφανο Κουμανούδη και να εκπονήσει και αυτός μια «Συναγωγή νέων λέξεων» υπό των λογίων αλλά και του δήμου πλασθεισών, δεν μπορούμε να το ξέρουμε. Και μάλλον ομάδα ασκητών θα ’πρεπε να αναλάβει αυτή τη δουλειά, όχι ένας. [Κάνει κάποια δουλειά προς αυτή την κατεύθυνση η Ακαδημία Αθηνών με το Δελτίο Νεολογισμών της -Ν.Σ.] Και τα λεξικά που ήδη κυκλοφορούν, πάντως, δείχνουν με τη συνεχώς διευρυνόμενη ύλη τους πως η γλώσσα μας δεν πνέει τα λοίσθια, όπως πεισματικά διατείνονται οι κήρυκες του θανάτου της και τελεστές των μνημοσύνων της. Το «λυτρισμικό» δεν το περιέχουν βέβαια, δεν έχουν προλάβει, άλλωστε ποτέ τα λεξικά δεν προλαβαίνουν τη γλωσσική δημιουργία. Το «λογισμικό» όμως το έχουν αποθησαυρίσει από χρόνια. Εχουν επίσης καταγράψει τις λέξεις που γέννησε η χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και του Διαδικτύου και η ανάγκη των ανθρώπων να συνεννοούνται μεταξύ τους για όσα τα αφορούν.

Το Λεξικό Μπαμπινιώτη, τουλάχιστον στην επανεκτύπωση της α΄ έκδοσης του 1998 που κοιτάζω, δίνει τα λήμματα «κυβερνοπάνκ» και «κυβερνοχώρος». Νεότερο το Λεξικό Χαραλαμπάκη, του 2014, είναι φανερά πλουσιότερο στην καταγραφή σύνθετων λέξεων με α΄ συνθετικό το «κυβερνο-». Στο κυβερνοπάνκ και τον κυβερνοχώρο προσθέτει δεκαπέντε λέξεις ήδη συχνές και στην προφορική γλώσσα και στη γραπτή, τη δημοσιογραφική και τη συγγραφική: κυβερνοδιάστημα, κυβερνοέγκλημα, κυβερνοεπίθεση, κυβερνοκατασκοπεία, κυβερνοκόσμος, κυβερνοκουλτούρα, κυβερνολογοτεχνία, κυβερνοναύτης, κυβερνοπειρατής, κυβερνοπόλεμος, κυβερνοπολίτης, κυβερνοσέξ, κυβερνοσφετερισμός, κυβερνοτέχνη, κυβερνοτρομοκρατία. Παλαιότερη όλων η κυβερνοκουλτούρα, που γεννήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1963, σαν «cyberculture». [Στην 2η έκδοση – 2η ανατύπωσή του (2005) το λεξικό Μπαμπινιώτη έχει προσθέσει άλλα δύο κυβερνολήμματα: κυβερνοναύτης και κυβερνοπειρατής (και -τεία). Το παλαιότερο ΛΚΝ (1998) έχει μόνο το λήμμα «κυβερνοχώρος». ]

Σε άλλους καιρούς η ελληνική δανειζόταν και υιοθετούσε ξένες λέξεις, προσαρμοσμένες μορφολογικά και κλιτικά στο σύστημά της ή όχι, για να ονομάσει λ.χ. στοιχεία της ενδυμασίας και της δίαιτας. Και δεν πάω στη βαθιά αρχαιότητα, στον χιτώνα, τη χλαίνη, το σάνδαλον ή τον σίτον, το σύκον, το σήσαμον και το ερέβινθον, δάνεια όλα, όπως συμφωνούν οι περισσότεροι γλωσσολόγοι, από γλώσσες της Μεσογείου ή της Μικράς Ασίας. [Θα άξιζε ίσως ειδικό άρθρο για τα δάνεια της ελληνικής από τη λατινική. Μιλάμε για λέξεις πολύ βαθιά ριζωμένες στη γλώσσα και τη ζωή μας: σπίτι, σκάλα, μαντάτο, κάμπος, καμπάνα, κάγκελο κτλ.]  Μιλάω για το παντελόνι («αντιδάνειο» από το «Πανταλέων» διά του Pantaleone, χαρακτήρα της ιταλικής κομέντια ντελ άρτε; έστω), την μπλούζα, τη φούστα και τη φουστανέλα, τη γραβάτα και την κάλτσα, και για το πουλόβερ βέβαια ή το φούτερ. Αλλά και για το σάμαλι και τη σαντιγί, το παντεσπάνι, τους κεφτέδες (που δεν υποχώρησαν μπροστά στα προταθέντα «κρεατοσφαιρίδια») και τη μακαρονάδα· που μάλλον δεν θα την απολαμβάναμε με τον ίδιο ενθουσιασμό αν μας είχε πείσει η υπόθεση ότι κατάγεται από τη μεσαιωνική «μακαρία», το νεκρόδειπνο. Με την εισαγωγή αυτοκινήτων εισήχθησαν και λέξεις του τομέα τους, από τον λεβιέ ώς το σασμάν. Σήμερα υιοθετούμε όρους των κομπιούτερ και του Ιντερνετ, αναπλασμένους ή μη, ατόφιους ή προσαρμοσμένους.

Δύναμη και πλούτος είναι για τις γλώσσες ο δανεισμός, όχι αδυναμία και φτώχεια. Μήπως δεν είναι παντοδύναμη η αγγλική, που λέμε ότι δανείστηκε από την ελληνική τη μία στις τρεις ή τέσσερις λέξεις της;

 

 

Τα «έγγραμμα» πεντάλεπτα του κ. Μπαμπινιώτη

Η επανάσταση της πληροφορικής έχει γεννήσει χιλιάδες όρους, από τους οποίους αρκετοί, πολλές δεκάδες ή εκατοντάδες, έχουν γίνει στοιχείο της καθημερινής ζωής, κάτι πολύ λογικό αφού ένα από τα χαρακτηριστικά της επανάστασης αυτής είναι πως η χρήση της τεχνολογίας έχει εκδημοκρατιστεί. Οι όροι έχουν όλοι τους σχεδόν εισαχθεί από τα αγγλικά και έχουν μεταφερθεί στα ελληνικά με μικρότερη ή μεγαλύτερη επιτυχία.

Συχνά, ο αγγλικός όρος με τον ελληνικό συνυπάρχουν και χρησιμοποιούνται σε διαφορετικά επίπεδα ύφους, πιο επίσημος ο ελληνικός όρος, πιο λαϊκός ο αγγλικός, κομπιούτερ και υπολογιστής, ιντερνέτ και Διαδίκτυο. Στον προφορικό λόγο και μεταξύ συναδέλφων χρησιμοποιούμε περισσότερο τους αγγλικούς όρους, όταν γράφουμε πιο πολύ τους ελληνογενείς. Κάποιοι ελληνικοί όροι είναι άγνωστοι στον πολύ κόσμο, αλλά, αν συγκρίνουμε με μια προηγούμενη τεχνολογική επανάσταση που επίσης προκάλεσε μαζική εισροή όρων στο λεξιλόγιό μας, εννοώ το αυτοκίνητο, μάλλον καλά τα έχουμε καταφέρει με τους όρους της πληροφορικής. Το λέω αυτό διότι ενώ οδηγώ αυτοκίνητο δεν ξέρω τους ελληνογενείς όρους για το καρμπιρατέρ, το γκάζι ή το παρμπρίζ (αλεξήνεμο το λένε; ) -όμως ξέρω την ελληνογενή ονομασία όλων των εργαλείων του υπολογιστή μου έστω κι αν συχνά χρησιμοποιώ τον αγγλικό όρο.

Ένας όρος που έχει πονοκεφαλιάσει πολύ κόσμο για την απόδοσή του είναι ο όρος online (on line, on-line), που χρησιμοποιείται ως επίθετο (online sales) και ως επίρρημα (I am online).

Μια λύση, βέβαια, είναι να δεχτούμε τον όρο ως ασυμμόρφωτο δάνειο (τύπου ‘παρμπρίζ’) και αυτό ακριβώς κάναμε άλλωστε, αφού ο όρος έχει μπει στην ελληνική γλώσσα και καθημερινή ζωή πολύ πριν από την ορμητική είσοδο των ηλεκτρονικών υπολογιστών σε κάθε σπίτι -θυμάμαι (αλλά δεν μπορώ να βρω) τη γελοιογραφία του Γιάννη Ιωάννου με τη γιαγιά στην τράπεζα να θρηνεί που «έπεσε το ονλάιν». Φυσικά, αν το χρησιμοποιήσουμε έτσι στον γραπτό μας λόγο, θα το γράψουμε ελληνικά -ονλάιν- αν γράφουμε ελληνικό κείμενο.

Είναι βιώσιμο το ελληνικό χρέος;

Η ερώτηση αυτή ακούγεται συνεχώς τον τελευταίο καιρό και ένα σωρό άρθρα έχουν γραφτεί για τη βιωσιμότητα του χρέους, ερώτηση πολύ επίκαιρη ειδικά σήμερα, που πραγματοποιείται η έκτακτη συνεδρίαση της Ευρωομάδας.

Από πρώτη ματιά, φαίνεται όχι απλώς δυσβάστακτο αλλά αβάσταχτο το βάρος του ελληνικού χρέους, τόσο σε απόλυτους αριθμούς όσο και ως ποσοστό του ΑΕΠ. Από την άλλη, σωστά υποστηρίζουν κάποιοι ότι το ζητούμενο δεν είναι η πλήρης εξόφληση του χρέους, αλλά η συγκράτησή του, ο περιορισμός του σε διαχειρίσιμα επίπεδα. Ωστόσο, η τωρινή διευθέτηση, που στηρίζεται στη δέσμευση της προηγούμενης κυβέρνησης ότι η χώρα θα πετυχαίνει συνεχώς θηριώδη πρωτογενή πλεονάσματα (πάνω από 4% επί πολλά συναπτά έτη), ασφαλώς φαίνεται ανέφικτη και αυτό το αναγνωρίζουν όλοι σχεδόν. Άρα, από την άποψη αυτής της διευθέτησης το χρέος είναι μη βιώσιμο.

Μπορείτε να επιχειρηματολογήσετε υπέρ ή εναντίον αυτής της θέσης -αλλά δεν είναι αυτό το βασικό αντικείμενο του άρθρου. Ως γνωστόν, εμείς εδώ λεξιλογούμε, κι έτσι η ερώτηση του τίτλου, αν και κάπως παραπλανητική στη διατύπωσή της, έχει γλωσσικό χαρακτήρα.

Για να την θέσω αλλιώς, είναι σωστό να χρησιμοποιούμε τον όρο «βιώσιμος» για το χρέος μιας οποιασδήποτε χώρας ή πρόκειται για σολοικισμό;

Αφορμή παίρνω από ένα άρθρο του Γ. Μπαμπινιώτη στο Βήμα της Κυριακής που μας πέρασε, με τίτλο «Τα Ελληνικά της πίκρας» (στίχος του Ελύτη), στο οποίο ο καθηγητής εξετάζει τρεις «πικρές» λέξεις που έχουν γίνει επίκαιρες τα τελευταία χρόνια: κρίση, βιώσιμο χρέος, τρόικα. Συμφωνώ με όσα λέει για την τρόικα και έχω μια δευτερεύουσα διαφωνία σε σχέση με την κρίση (όπως λέω και εδώ). Για τον όρο «βιώσιμο χρέος», ο κ. Μπαμπινιώτης έχει σοβαρές ενστάσεις, που τις αναδημοσιεύω εδώ:

Τα φόρα στη φόρα με φόρα

Κατά την επίσκεψή του στην Κύπρο, την πρώτη στο εξωτερικό μετά τον σχηματισμό της αριστερής κυβέρνησης (θέλω να το ακούω, που έλεγε η διαφήμιση), ο πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας υπογράμμισε «την ανάγκη συντονισμένης στάσης των κυβερνήσεων της Ελλάδας και της Κύπρου στα ευρωπαϊκά φόρα».

Θα διαφωνήσω μαζί του -όχι στην ουσία της τοποθέτησής του, αλλά στον τύπο του πληθυντικού που χρησιμοποίησε («τα φόρα»). Και βέβαια, ο Αλεξης Τσίπρας δεν είναι ο μοναδικός που κλίνει με τον τρόπο αυτό τη συγκεκριμένη λέξη: αρκετοί θεωρούν ότι έτσι πρέπει να κλίνεται -είτε επειδή θυμούνται πώς κλινόταν στα λατινικά, είτε (το πιθανότερο) επειδή στα αγγλικά η λέξη forum έχει διπλό πληθυντικό, τον λαϊκό (forums) και τον περίπλοκο (fora), και δανείζονται τον περίπλοκο τύπο.

Στα ελληνικά, λέμε φόρουμ στον ενικό. Η λέξη, πέρα από την παλιά ιστορική της σημασία, του ρωμαϊκού forum/φόρουμ, χρησιμοποιείται πολύ τα τελευταία χρόνια με δυο βασικές σημασίες: αφενός, φόρουμ είναι μια διάσκεψη, μια οργανωμένη συζήτηση, συχνά σε διεθνές επίπεδο, για ανταλλαγή απόψεων κυρίως, αλλά κατ’ επέκταση και για λήψη αποφάσεων. Αφετέρου, στο Διαδίκτυο, έχουμε τα ιντερνετικά φόρουμ, χώρους δημόσιων συζητήσεων, τα μέλη των οποίων ανταλλάσσουν απόψεις -άλλοτε με άξονα ένα συγκεκριμένο θέμα και άλλοτε χωρίς τέτοιον περιορισμό· για παράδειγμα, η Λεξιλογία είναι το μεγαλύτερο και εγκυρότερο μεταφραστικό φόρουμ, ενώ το phorum.gr είναι κοινότητα γενικού  χαρακτήρα. Και τα θεματικά και τα μη θεματικά φόρουμ διαιρούνται πάντοτε σε επιμέρους ενότητες, και φυσικά ακόμα και στα θεματικά φόρουμ υπάρχουν, σχεδόν πάντοτε, ενότητες για συζητήσεις επί παντός του επιστητού ή τουλάχιστον για θέματα έξω από το βασικό αντικείμενο του φόρουμ. Υπάρχει κι άλλη μια χρήση της λέξης φόρουμ, παρακλάδι της πρώτης σημασίας: οργανωμένο σύνολο ατόμων με κοινές απόψεις, για συζήτηση και δράση, π.χ. το Φιλελεύθερο Φόρουμ ή το Φόρουμ Μεταναστών.

Γενόσημα, μια λέξη κατοχυρώνεται

Τώρα που γράφω αυτές τις γραμμές, ο ορθογράφος τού Word μού κοκκινίζει τη λέξη «γενόσημα», δεν την αναγνωρίζει, δεν περιλαμβάνεται στο λεξικό του, οπότε, με την αμείλιχτη λογική της μηχανής, τη θεωρεί ορθογραφικό λάθος. Τον συγχωρώ, διότι σε κανένα λεξικό δεν θα βρείτε τη λέξη γενόσημο, που μπήκε στην καθημερινότητά μας τις τελευταίες μέρες, με τις ανακοινώσεις ότι τα φάρμακα αυτά, αν και φτηνότερα, κρύβουν κινδύνους.

Λοιπόν, μια λέξη γεννιέται; Όχι ακριβώς. Η λέξη «γενόσημο» υπάρχει εδώ και κανα-δυο δεκαετίες, έχει μπει στην ελληνική νομική ορολογία εδώ και πέντε χρόνια τουλάχιστον, στην ορολογία του ευρωπαϊκού δικαίου εδώ και δέκα χρόνια, όμως τώρα έκανε το πρώτο μεγάλο της σουξέ, τώρα ακούστηκε σε δελτία ειδήσεων, τώρα σαν να λέμε κατοχυρώθηκε ως λέξη άξια να λεξικογραφηθεί σε γενικά λεξικά, βγαίνοντας από το γκέτο της ειδικής ορολογίας. Από δω και μπρος, τα λεξικά θα πρέπει να την συμπεριλάβουν στο λημματολόγιό τους.

Δελτίον φορο-θυέλλης

Μια και το μεσοπρόθεσμο ψηφίστηκε και ακολουθεί η εξίσου συνοπτική ψήφιση του εφαρμοστικού νόμου, που θα εξαπολύσει φοροκαταιγίδα πάνω στους ίδιους και τους ίδιους, πιστεύω πως ταιριάζει να αναδημοσιεύσω εδώ ένα ποίημα που έγραψε, αν και πρόχειρα, ένας εκλεκτός φίλος του ιστολογίου, ο αγαπητός Κορνήλιος, διότι μου φαίνεται κρίμα να μένει καταχωνιασμένο τέτοιο ωραίο στιχούργημα στο μισοσκόταδο των σχολίων, όπου αρχικά εμφανίστηκε. Πραγματικά μου αρέσει πολύ -και σκέφτομαι πως αν έβγαινε ακόμα ο Ρωμηός του Σουρή αυτό το ποίημα θα ήταν το σημερινό του πρωτοσέλιδο!

Επειδή ο φίλος Κορνήλιος (για όσους δεν τον ξέρουν) είναι φανατικός οπαδός του πολυτονικού, το ποίημά του το έγραψε με δασείες και περισπωμένες. Το παραθέτω όπως το έγραψε και πιο κάτω το αντιγράφω χωρίς σκουληκάκια, για όσους δεν μπορούν να τα εμφανίσουν  στον υπολογιστή τους.