Ποιος εντέλλεται;

Το σημερινό άρθρο το είχα, κατά κάποιο τρόπο, προαναγγείλει από προχτές. Βεβαια, το θέμα το συζητήσαμε αρκετά στα σχόλια, αλλά επειδή οι συζητήσεις που γίνονται στα σχόλια δεν διαβάζονται από πολλούς -πέρα απ’ όσους συμμετέχουν στη συζήτηση- έκρινα ότι το θέμα αξίζει ειδικό άρθρο. Εξάλλου, έχουμε ένα θέμα γλωσσικό κι ένα θέμα πολιτικό -ή μάλλον γλωσσοπολιτικό.

Λοιπόν, προχτές η καθηγήτρια κ. Βάσω Κιντή επέπληξε στον τοίχο της στο Φέισμπουκ την βουλεύτρια και πρώην υπουργό Όλγα Γεροβασίλη, η οποία σε τουίτ της είχε γράψει «η Δημοκρατία δεν εντέλλεται».

Όχι, λέει η κ Κιντή, η χρήση αυτή είναι λάθος, διότι «εντέλλομαι» σημαίνει «δίνω εντολές». Μάλλον χρειάζεται μαθήματα η κ. Γεροβασίλη. Από κάτω, φίλοι της κ. Κιντή σχολίασαν ξεσπαθώνοντας για την αμορφωσιά των Συριζαίων.

Το λεξικό του κ. Μπαμπινιώτη δίνει δίκιο στην κ. Κιντή. Kατά Μπαμπινιώτη, εντέλλομαι σημαίνει «αναθέτω σε κάποιον την εντολή για την εκτέλεση συγκεκριμένης αποστολής», π.χ. «ο υπουργός εντέλλεται τις αρμόδιες υπηρεσίες να τηρούν σχολαστικά τις κείμενες διατάξεις». Ο Μπαμπινιώτης έχει μάλιστα και ειδικό πλαίσιο στο οποίο εξηγεί για ποιο λόγο κατά τη γνώμη του είναι εσφαλμένη η χρήση «εντέλλομαι» με τη σημασία «δέχομαι εντολές». Θεωρεί λάθος φράσεις όπως «Τα λιμενικά όργανα εντέλλονται να παρακολουθούν την τήρηση των κανονισμών» και προτείνει αναδιατύπωση είτε με το «έχουν λάβει εντολή να…» είτε κάτι σαν «οι αρμόδιες λιμενικές αρχές εντέλλονται τα λιμενικά όργανα να…»

Από την άλλη, το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (Τριανταφυλλίδη) δίνει δίκιο στην κ. Γεροβασίλη, αφού δέχεται για βασική σημασία του «εντέλλομαι» το «δέχομαι εντολή, διατάσσομαι» και ως σπανιότερη την ενεργητική σημασία. Να τι λέει:

Oπότε; Ισοπαλία και θα το πάμε στα πέναλτι;

Να πω κι εγώ τη γνώμη μου. Το ρήμα «εντέλλομαι» είναι απο τα λεγόμενα αποθετικά, όπως το διαπραγματεύομαι, το εκμεταλλεύομαι, το χειρίζομαι (και τα σύνθετά του), το εργάζομαι (και τα σύνθετά του) κτλ. Τα ρήματα αυτά ονομάστηκαν έτσι επειδή (προσοχή, αρχαίο) «απέθεντο» τον ενεργητικό τους τύπο -τον απέβαλαν. Δεν λέμε εργάζω, εκμεταλλεύω, διαπραγματεύω, αλλά ο μεσοπαθητικός τύπος έχει ενεργητική σημασία. Στ αρχαία υπήρχε ο τύπος «εντέλλω» αλλά από τότε ήταν σπάνιος.

Τα αποθετικά είναι πονοκέφαλος διότι συχνά έχουμε τον πειρασμό να τα συντάξουμε με παθητική σημασία, ιδίως σε μετοχές και σε παρελθοντικούς χρόνους. Θα θυμαστε ίσως το κλασικό του χρηματιστηρίου ότι «από τις μετοχές που διαπραγματεύθηκαν σήμερα, οι 15 σημείωσαν άνοδο, οι 22 πτώση…» Όσοι το ακούμε καταλαβαίνουμε τι εννοεί, αλλά τυπικά είναι λάθος. Οι χρηματιστές διαπραγματεύτηκαν τις μετοχές. Είναι όμως βολικός τρόπος σύνταξης -αλλιώς θα πούμε «από τις μετοχές που αποτέλεσαν αντικείμενο διαπραγμάτευσης». Βέβαια, είναι πολύ απλούστερο να αλλάξουμε το ρήμα: από τις μετοχές που κινήθηκαν σήμερα… (παλιά ήταν συχνό το: από τις μετοχές που ακούστηκαν σήμερα…).

Παρόλο που το «οι μετοχές που διαπραγματεύτηκαν» γράφεται και λέγεται συχνά, κανένα λεξικό, απ’ όσο ξέρω, δεν το δέχεται, δηλαδή κανένα λεξικό δεν δίνει ορισμό διαπραγματεύομαι: γίνομαι αντικείμενο διαπραγμάτευσης. Αν το συναντήσω σε κείμενο που επιμελούμαι, θα το αλλάξω.

Το εντέλλομαι όμως διαφέρει. Διαφέρει καταρχάς επειδή είναι σπάνιο ρήμα και επειδή δεν χρησιμοποιείται σε παρελθοντικούς χρόνους -παρά μόνο στον ενεστώτα και στη μετοχή εντεταλμένος. Διαφέρει επίσης επειδή στη δημόσια διοίκηση η χρήση του με παθητική σημασία (αυτήν που αναγνωρίζει το ΛΚΝ, εντέλλομαι = διατάσσομαι) έχει καθιερωθεί εδώ και πολλές δεκαετίες.

Στη δημόσια διοίκηση έχουμε τον όρο «εντελλόμενα έξοδα» και «υπηρεσία εντελλομένων εξόδων». Τα εντελλόμενα έξοδα είναι εκείνα που για να εγκριθούν απαιτείται ειδική εντολή. Η διατύπωση «εντελλόμενα έξοδα» μπορεί να ήταν κάποτε «λάθος», αλλά επειδή είναι εξαιρετικά βολική έχει επικρατήσει, έχει μπει στη θεσμική ορολογία και στα λεξικά, δεν είναι πια λάθος. Πέρα από τα εντελλόμενα έξοδα και ο εντεταλμένος βοήθησε επίσης στο να μεταπέσει το ρήμα από την ενεργητική σημασία στην παθητική.

Στη δημόσια διοίκηση είναι συχνότατος ο τύπος «εντέλλεσθε». Εντέλλεσθε δεν σημαίνει «δίνετε διαταγή», όπως θέλει ο κ. Μπαμπινιώτης. Σημαίνει «διατάσσεσθε» να κάνετε αυτό κι αυτό. Γιατί τότε δεν το λένε «διατάσσεσθε»; Επειδή διαταγές δίνονται κυρίως στις ένοπλες δυνάμεις, στη δημόσια διοίκηση δίνονται εντολές. Κι έτσι, το
«εντέλλεσθε» έχει καθιερωθεί εδω και δεκαετίες. Παράδειγμα, ένα από τα πάμπολλα, από τον δήμο Πατρέων:

Τόσο συχνός είναι ο όρος, που μεταξύ των δημοσίων υπαλλήλων έχει γίνει ουσιαστικό, το «εντέλλεσθε», δηλ το έγγραφο που περιέχει αυτή την εντολή. Παλιότερα είχαμε δει και προκήρυξη συνδικαλιστικής παράταξης που ανέφερε: Στο Νοσοκομείο Χατζηκώστα υπάρχουν σοβαρές ελλείψεις ιατρικού προσωπικού, ειδικευμένων και ειδικευόμενων και ιδιαίτερα στις ειδικότητες που αφορούν τα εντέλλεσθε (εντέλλεσθε της 6Ης ΥΠΕ για μετακινήσεις Ακτινολόγων στην Άρτα, εντέλλεσθε της Διοίκησης του Νοσοκομείου για απλήρωτη εφημέρευση των Νεφρολόγων στο Χατζηκώστα)

Κάποιοι μάλιστα το επαναναλύουν σαν να ήταν απαρέμφατο και το γράφουν «το εντέλλεσθαι». Μάλιστα, η χρήση του τύπου «εντέλλεσθε» δεν είναι φαινόμενο των τελευταίων δεκαετιών. Την άλλη φορά που το είχαμε συζητήσει, ο φίλος μας ο Μπλογκ είχε βρει να χρησιμοποιείται στη γλώσσα της δημόσιας αλλά και της εκκλησιαστικής διοίκησης ακόμα και από τον 19ο αιώνα:

Άλλωστε, το αρχικό τουίτ της κ. Γεροβασίλη που (αδίκως) ενόχλησε την κ. Κιντή ήταν ακριβώς ένα έγγραφο του Υπ. Παιδείας που ζητούσε επιτακτικά τη διενέργεια ηλεκτρονικών εκλογών σε κάποια εκπαιδευτική περιφέρεια, χρησιμοποιώντας ακριβώς τον τύπο «εντέλλεσθε»!

Tέτοια έγγραφα έλαβαν τουλάχιστον δέκα Διευθυντές εκπαίδευσης σε διάφορες περιοχές και σε αυτή τη διατύπωση απαντα το τουίτ της κ. Γεροβασίλη.

Μια άλλη πολύ κοινή χρήση του ρήματος είναι όταν δίνονται εντολές για πληρωμές. Αν κάνετε αναζήτηση π.χ. στη Διαύγεια, θα βρείτε πολλές αποφάσεις του τύπου: Εντέλλεται η πληρωμή ποσού ΧΧΧ ευρώ στον ΨΨΨ για (τον τάδε σκοπό) – παράδειγμα.

Οπότε, εύλογα το ΛΚΝ καταγράφει πρώτη την παθητική σημασία και θεωρεί σπάνια την ενεργητική. Για να είμαι δίκαιος, το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας στέκεται στη μέση ανάμεσα σε ΛΚΝ και Μπαμπινιώτη και μάλιστα λίγο πιο κοντά στον Μπαμπινιώτη, αφού δίνει πρώτη την ενεργητική σημασία, που τη χαρακτηρίζει «επίσημη» και δεύτερη την παθητική, που τη χαρακτηρίζει «καταχρηστική», αναγνωρίζοντας όμως (στη γραφειοκρατική, όπως σημειώνει, γλώσσα) τη φράση «τα εντελλόμενα». Όσο για το τέταρτο μεγαλο σύγχρονο λεξικό μας, το ΜΗΛΝΕΓ, λύνει πιο απλά το πρόβλημα: δεν έχει λήμμα «εντέλλομαι», μόνο εντεταλμένο. Παράλειψη, υποθέτω πως θα το διορθώσουν -άλλωστε το ΜΗΛΝΕΓ ακόμα δεν έχει τελειώσει.

Οπότε; Ποιος έχει δίκιο; Καλώς ψέγει άραγε η κ. Κιντή την κ. Γεροβασίλη; Εγώ έχω μιαν αρχή. Από τη στιγμή που ένα από τα μεγάλα λεξικά μας αναγνωρίζει μια χρήση (και μάλιστα χωρίς να τη χαρακτηρίζει, ξερωγώ, λαϊκή ή προφορική), δεν νομιμοποιούμαστε να τη θεωρούμε λαθεμένη. Μπορούμε φυσικά να μην τη χρησιμοποιούμε, αλλά μέχρι εκεί. Το κριτήριο αυτό το βρίσκω πολύ χρήσιμο διότι απαντά σε ενστάσεις όπως «δηλαδή θα δεχτούμε και το «Οκτώμβριος» ή το «ανεξαρτήτου ηλικίας», που είναι εξίσου συχνά με το παθητικό «εντέλλομαι»;» Εφόσον ούτε ο Οκτώμβριος, ούτε το «ανεξαρτήτου ηλικίας» καταγράφονται σε λεξικά, δεν βρίσκονται στην ίδια κατηγορία με το εντέλλομαι.

Θα πει κάποιος κακοπροαίρετος: Τα λες αυτά επειδή η Γεροβασίλη είναι συριζαία και η Κιντή ακροκεντρώα. Ευτυχώς έχω… άλλοθι. Εννοώ ότι σε ανύποπτο χρόνο, πολύ πριν γίνει το τιτίβισμα της κ. Γεροβασίλη και η δημοσίευση της κ. Κιντή, όταν είχαμε συζητήσει ξανά -αλλά ακροθιγώς και πάλι σε σχόλια- το θέμα, απαντώντας στον φίλο μας ΓΤ, είχα γράψει ότι «δεν το έχουμε συζητήσει, αλλά … το εντέλλομαι μάλλον τον έχει διαβεί τον Ρουβίκωνα» -δηλαδή δεν είναι πια λάθος να λέμε «εντέλλεσθε να κάνετε αυτό κι αυτό». Στη συνέχεια της ίδιας συζήτησης εισέφερε και ο Μπλογκ τα ευρήματά του από τα σώματα κειμένων, που βλέπετε στην εικόνα πιο πάνω. Oπότε, το σημερινό άρθρο κατά κάποιο τρόπο συνεχίζει εκείνη την περσινή συζήτηση.

Ο φίλος Νίκος Λίγγρης έγραψε κι αυτός για το θέμα. Στέκεται πιο κοντά στη θέση του Χρηστικού Λεξικού, αφού θεωρεί «καταχρηστική» την παθητική χρήση.

Όσο για τη γλωσσοπολιτική αντιπαράθεση, έγραψα τη γνωμη μου στον τοίχο της κ. Κιντή, όπως και άλλοι σχολιαστές. Η κ. Κιντή απάντησε ότι δεν είχε υπόψη της τη χρήση του «εντέλλομαι» στη δημόσια διοίκηση, οπότε δέχτηκε ότι η κ. Γεροβασίλη «είναι εν μέρει δικαιολογημένη». Θα έλεγα ότι είναι απόλυτα δικαιολογημένη, δεδομένου ότι η αρχική («λανθασμένη» κατά Κιντή) χρήση του «εντέλλομαι» υπάρχει σε έγγραφο του Υπουργείου. Οπότε, αν κάποιον έπρεπε να στείλει για μαθήματα η κ. Κιντή αυτός είναι το υπουργείο -όμως εγώ πιστεύω πως εκείνη έδειξε ότι της λείπει η γλωσσική εποπτεία αφού δεν γνώριζε την καθιερωμένη και λεξικογραφημένη χρήση του ρήματος με παθητική σημασία.

Γενικά, δεν είναι γόνιμο να θεωρούμε ότι το γλωσσικό λάθος του πολιτικού μας αντιπάλου σημαίνει ότι ο εν λόγω πολιτικός μας αντίπαλος είναι αμόρφωτος (ή ότι «πρέπει να κάνει μαθήματα»). Πολυ περισσότερο όταν η υποτιθέμενη «λανθασμένη» χρήση γίνεται δεκτή από έγκυρα λεξικά και υπερτερεί συντριπτικά στα σώματα κειμένων.

Κλείνοντας: Μήπως έχουμε εδώ μια νέα περίπτωση «ευάριθμου» δηλαδή μια λέξη που πολλοί αποφεύγουμε να χρησιμοποιούμε επειδή δεν ξέρουμε πώς θα την κατανοήσει ο αναγνώστης, «ολιγάριθμος» (η σημασία των λεξικών) ή «πολυάριθμος» (όπως το θεωρούν πολλοί); Μοιάζει λίγο.

Αλλά διαφέρει κιόλας. Στα σώματα κειμένων των τελευταίων δεκαετιών, η ενεργητική χρήση (εντέλλομαι = δίνω εντολή) είναι σπανιότατη και παράλληλα διαβάζοντας τη φράση είναι συνήθως εύκολο να καταλάβεις τι εννοεί. Όταν βλέπουμε «εντέλλεσθε να μας αναφέρετε τάχιστα…» ή «εντέλλεται η πληρωμή 1000 ευρώ» δεν νομίζω να υπάρχει αμφισημία.

Οπότε στο ερώτημα του τίτλου, «Ποιος εντέλλεται;» εγώ τουλάχιστον απαντώ, κι ας θεωρείται καταχρηστικό από τον φίλο Λίγγρη, «αυτός που δέχεται την εντολή».

ΥΓ Αν πάλι βρεθεί ένα ομαλό ρήμα, που να μη χτυπάει στο αυτί όπως το διατάσσομαι, να το χρησιμοποιήσουμε. Αλλά ποιο;