Ποιος μισεύει σήμερα;

Όταν ήμουν μικρός και άκουγα στον Επιτάφιο του Ρίτσου, όπως τον είχε μελοποιήσει ο Μίκης, «Μέρα Μαγιού μου μίσεψες, μέρα Μαγιού σε χάνω», αυτό το «μίσεψες» δεν το ήξερα, οπότε σκεφτόμουν πως προέρχεται από το μίσος, ότι θα σημαίνει κάτι σαν «με μίσησες». Αφού την μίσησε, τον χάνει, το βρήκα λογικό.

Μου εξήγησαν όμως ότι μισεύω σημαίνει φεύγω, μου έφυγες.

Αυτό το παιδικό επεισόδιο το θυμήθηκα τις προάλλες, οπότε είπα να αφιερώσω το σημερινό άρθρο σ’ αυτό το ρήμα.

Σύμφωνα με το λεξικό, το ΛΚΝ, το ρήμα «μισεύω» χαρακτηρίζεται λαϊκότροπο και σημαίνει «φεύγω για ταξίδι, για άλλη χώρα και ιδίως ξενιτεύομαι». Στο ΜΗΛΝΕΓ χαρακτηρίζεται «λαϊκό, λογοτεχνικό» με σημασία «ξενιτεύομαι, μεταναστεύω». Τα ίδια περίπου και στα άλλα δύο μεγάλα λεξικά μας, Μπαμπινιώτη και Χρηστικό.

Ομόρριζο και το ουσιαστικό, ο μισεμός -δηλαδή η μετανάστευση, ο ξενιτεμός. Το ΛΚΝ σημειώνει επίσης ότι η μετοχή παρακειμένου είναι «μισεμένος» -αυτός που έχει μισέψει.

Ο τίτλος του άρθρου ρωτάει «ποιος μισεύει σήμερα;». Οι τακτικοί αναγνώστες του ιστολογίου θα ξέρουν ότι την ερώτηση αυτή δεν πρέπει να την πάρουμε κυριολεκτικά· δεν αναρωτιέμαι «ποιος φεύγει για ταξίδι σήμερα». Αναρωτιέμαι, μάλλον, αν η λέξη χρησιμοποιείται σε ζωντανή χρήση.

Διότι βέβαια τη λέξη την έχει απαθανατίσει το ποίημα του Ρίτσου, όπως είπαμε -ας τον ακούσουμε να το απαγγέλλει, κι ύστερα το τραγούδι του Μίκη, όπως το ανέβασε η φίλη Βίκη Παπαπροδρόμου:

Αλλά και σε άλλα τραγούδια, που τραγουδούν τον πόνο της ξενιτειάς, ακούγεται το μισητό ρήμα «μισεύω»:

Μισεύω και τα μάτια μου δακρύζουν λυπημένα, στο παραδοσιακό που διασκεύασε ο Λουκιανός Κηλαηδόνης, ή Μισεύω εξαιτίας σου, στον Άδη κατεβαίνω / στο φοβερό κριτήριο εκεί σε περιμένω, όπως τραγούδησαν οι Δυνάμεις του Αιγαίου (αναρωτιέμαι αν είναι δημοτικό ή δημοτικοφανές, πάντως μου αρέσει πολύ):

Κι ένα κινηματογραφικό τραγούδι, Το αγόρι μίσεψε, με την Αλίκη Βουγιουκλάκη, σε στίχους Λευτέρη Παπαδόπουλου και μουσική Γιάννη Μαρκόπουλου:

Κι αν δούμε και την επώνυμη ποίηση, από τους 15 μεγάλους ποιητές που έργα τους αποδελτιώνονται στον ιστότοπο της Ανεμόσκαλας, βρίσκουμε αρκετές φορές το «μισεύω» και τον «μισεμό» σε δύο ποιητές, τον Γιάννη Ρίτσο και τον Κωστή Παλαμά (και μία φορά στον Ελύτη). Εδώ και τα μισεμένα χελιδόνια στο Περασμένο καλοκαίρι του Παλαμά (1905):

Τα μισεμένα χελιδόνια
ξανάρχονται απ’ την Αραπιά
το περασμένο καλοκαίρι
τάχα θα μου ξανάρθει πια;

Όταν ήμουν παιδί, είπαμε, είχα κακώς συσχετίσει το «μισεύω» με το «μίσος». Ωστόσο, η πραγματική του ετυμολογία μπορεί να αιφνιδιάσει και ενήλικες. Δεν έχει σχέση ούτε με το μίσος ούτε με τον μισό, δεν έχει ούτε ελληνική ετυμολογία -είναι λατινικό δάνειο, όσο κι αν δεν του φαίνεται.

Στην αρχή έχουμε τη λέξη μίσα/μίσσα, που σημαίνει τη λειτουργία της εκκλησίας, ειδικά της καθολικής εκκλησίας και είναι δάνειο από το υστερολατιν. missa. Το ενδιαφέρον είναι ότι αυτό είναι μετοχή του ρήματος mittere «στέλνω – αφήνω, απαλλάσσω». Στο τέλος της λειτουργίας ακουγόταν στα λατινικά η φράση ite, missa est με την οποία καλούνταν να αποχωρήσουν οι πιστοί, και από εκεί ονομάστηκε missa η ίδια η λειτουργία και ειδικότερα η λήξη της και η εντολή για αποχώρηση των πιστών.

Στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες το missa έγινε mass στα αγγλικά (ομόγραφο με τη μάζα, mass) και messe στα γαλλικά, ενώ στην ίδια οικογένεια ανήκουν και αγγλικές λέξεις όπως mission, dismiss, emit, κτλ.

Η μίσσα και μίνσα εμφανίζεται πολλές φορές στις βυζαντινές τελετουργίες, με τη σημασία της λειτουργίας ή της εντολής προς αποχώρηση, ας πούμε εις άπταιστον ελληνολατινικήν:

Χρή, εἴτε ἐν φοσσάτῳ διάγει τὸ βάνδον ἤτοι τὸ τάγμα, εἴτε καὶ καθ’ ἑαυτὸ ὁπουδήποτε ἀπληκεύει, καὶ πρωΐας εἰς αὐτὸν τὸν ὄρθον πρὸ παντὸς πράγματος καὶ εἰς ἑσπέραν ὁμοίως μετὰ τὸ δεῖπνον καὶ τὰς μίσσας τὸ τρισάγιον ψάλλεσθαι καὶ τὰ λοιπὰ κατὰ τὴν συνήθειαν.

ή

καὶ ἀπὸ τῶν ἐκεῖσε ἐδόθησαν μίνσαι, καὶ ἐξῆλθον πάντες ἐπὶ τὸν καβαλλάριον

Στα μεσαιωνικά ελληνικά (π.χ. στον Ερωτόκριτο), το ρήμα μισεύω είναι πολύ συχνό, και κάπως διευρυμένο σημασιακά, αφού μπορεί να σημαίνει και απλώς «αποσύρομαι» («βρίσκει αφορμήν κ’ εμίσεψε, πάγει στην κάμερά τση», Γ1052).

Σήμερα όμως; Ψάχνοντας να βρω στο Γκουγκλ παραδείγματα σημερινής ζωντανής χρήσης του ρήματος, βρήκα μονάχα στην Κρήτη. Και βρήκα κι ένα σχόλιο του φίλου μας του Πέπε στο Ρεμπέτικο φόρουμ, ο οποίος λέει ότι στην Κρήτη το «μισεύω» δεν θεωρείται παρωχημένο και μάλιστα δεν σημαίνει μόνο «ξενιτεύομαι» αλλά καλύπτει όλο το φάσμα του «φεύγω», είτε φεύγω για λίγο και για εδώ κοντά είτε, όπως στη γνωστή μαντινάδα (κάθε χειμώνα τα πουλιά μισένε [ιδιωματισμός: μισεύουν] σ’ άλλον τόπο…), μεταναστεύω.

Η μαντινάδα που λέγαμε:

Η συζήτηση στο ρεμπέτικο φόρουμ γινόταν με αφορμή ένα πολύ ωραίο ρεμπέτικο του 1936, το «Ηρωίνη και μαυράκι» (Να ξεφύγω δεν μπορούσα) του Σωτήρη Γαβαλά, με τον  Στελλάκη Περπινιάδη, όπου ακούγεται και ο κάπως αινιγματικός στίχος

Τώρα το’χω κάνει τάμα / να μισέψω γι’ άλλο πράμα

Κι έτσι το σημερινό σύντομο, αλλά φορτωμένο με τραγούδια άρθρο, κλείνει με το ρεμπέτικο αυτό -αλλά η ερώτηση προς εσάς είναι, αν λέτε ή ακούτε, σε ζωντανή χρήση και όχι σε παλιότερα τραγούδια ή ποιήματα, το «μισεύω» και τον «μισεμό»:

Advertisement