Τι είναι η σάμπα της αναρχίας;

Το 1916, μέσα στον πόλεμο, η Ρόζα Λούξεμπουργκ έγραψε μια μπροσούρα, με τίτλο Η κρίση της σοσιαλδημοκρατίας (Die Krise der Sozialdemokratie). Την υπογράφει με το ψευδώνυμο Junius που χρησιμοποιούσε τότε, γι’ αυτό στην αγγλική βιβλιογραφία θα δείτε καμιά φορά να αναφέρεται το έργο σαν The Junius pamphlet. Δεν ξέρω αν το έργο έχει ολόκληρο μεταφραστεί στα ελληνικά, δεν βρήκα κάτι σχετικό, άλλωστε μπορεί να περιλαμβάνεται σε συλλογή έργων της Λ. με άλλο τίτλο. Όμως, το απόσπασμα που μας ενδιαφέρει υπάρχει στην ελληνική Βικιπαίδεια:

«Λασπωμένη, ατιμασμένη, βουτηγμένη μέσα στο ίδιο της το αίμα, στάζοντας πύον: να πώς παρουσιάζεται η αστική κοινωνία, να ποιο είναι το πραγματικό της πρόσωπο. Δεν είναι πια όπως κάποτε, που φτιασιδωμένη και φορώντας το πέπλο της εντιμότητας επιδιδόταν στην κουλτούρα και στη φιλοσοφία, στην ηθική και στην τάξη, στην ειρήνη και στο δίκαιο. Τώρα μοιάζει με άγριο ζώο που χορεύει τη σάμπα της αναρχίας και σπέρνει τη χολέρα στον πολιτισμό και την ανθρωπότητα. Η αστική κοινωνία φανερώνεται ολόγυμνη, όπως πραγματικά είναι.»

Μια πολύ δυνατή εικόνα, όπως πολύ δυνατό είναι και ολόκληρο το έργο. Όμως κάτι δεν πάει καλά. Τι είναι η σάμπα της αναρχίας;  Γιατί σάμπα; Η σάμπα όχι μόνο είναι εκτός κλίματος, χορός λατινοαμερικάνικος, εξωτικός σε έναν πολύ λιγότερο παγκοσμιοποιημένο κόσμο το 1916. Κι είναι χορός ανέμελος, χαρούμενος, που δεν ταιριάζει με το άγριο ζώο και με τη λάσπη και το πύον. Υποψιαζόμαστε το μεταφραστικό λάθος, λοιπόν.

Σχετικά εύκολα βρίσκουμε το γερμανικό πρωτότυπο· και επειδή τα γερμανικά δεν τα ξέρει όλος ο κόσμος, βάζω και την αγγλική μετάφραση.

Geschändet, entehrt, im Blute watend, von Schmutz triefend – so steht die bürgerliche Gesellschaft da, so ist sie. Nicht wenn sie, geleckt und sittsam, Kultur, Philosophie und Ethik, Ordnung, Frieden und Rechtsstaat mimt – als reißende Bestie, als Hexensabbat der Anarchie, als Pesthauch für Kultur und Menschheit -, so zeigt sie sich in ihrer wahren, nackten Gestalt.

 Violated, dishonored, wading in blood, dripping filth–there stands bourgeois society. This is it [in reality]. Not all spic and span and moral, with pretense to culture, philosophy, ethics, order, peace, and the rule of law–but the ravening beast, the witches’ sabbath of anarchy, a plague to culture and humanity. Thus it reveals itself in its true, its naked form.

 Βλέπουμε ότι η «σάμπα της αναρχίας»  αποδίδει το Hexensabbat der Anarchie του πρωτοτύπου (witches’ sabbath of anarchy στα αγγλικά). Τι είναι όμως το «Σάββατο των μαγισσών»;  Στον Μεσαίωνα και στην Αναγέννηση, υπήρχε η πεποίθηση ότι οι μάγοι και οι μάγισσες μαζεύονται κάποια βράδια Σαββάτου σε δάση, κρυφά και κάνουν οργιαστικές τελετές, σαν κι αυτές της εικόνας. Κόσμος και κοσμάκης δικάστηκε κι εκτελέστηκε για συμμετοχή σε τέτοιες Βαλπούργιες νύχτες (και με την ευκαιρία να προσθέσω την παρατήρηση καλού φίλου ότι πολύ περισσότερες μάγισσες έκαψε η Αναγέννηση παρά ο Μεσαίωνας) αλλά βέβαια καμιά αξιόπιστη μαρτυρία δεν υπάρχει για το τι συνέβαινε σ’ αυτές τις συγκεντρώσεις, και εδώ που τα λέμε για το αν γινόντουσαν καν τέτοιες τελετές.

Ασφαλώς οι (υποτιθέμενες) σατανιστικές τελετές στα γερμανικά δάση είναι εντελώς διαφορετικό πράγμα από την ανοιχτόκαρδη, ηλιόλουστη βραζιλιάνικη σάμπα. Παρατηρούμε επίσης ότι το ρήμα «χορεύω» της ελληνικής μετάφρασης δεν υπάρχει στο γερμανικό πρωτότυπο, ούτε στο αγγλικό. Πώς πήρε άραγε τέτοιες άστοχες ελευθερίες ο μεταφραστής;

Να πούμε με την ευκαιρία ότι το ελληνικό κείμενο, πέρα από τη Βικιπαίδεια, υπάρχει και σε πρόσφατο αφιέρωμα για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ με την ευκαιρία των 90 χρόνων από τη δολοφονία της, που μπορεί κανείς να το βρει στο έγκυρο indy.gr, ωστόσο το συγκεκριμένο απόσπασμα με το μεταφραστικό λάθος υπάρχει και σε άλλο, παλιότερο άρθρο της εφημερίδας Εργατική Αλληλεγγύη του ΣΕΚ, από το 2007. Πριν όμως ρίξουμε τα πυρά μας στον μεταφραστή, ο οποίος στο κάτω-κάτω είναι πιθανό να έχει κάνει εθελοντικά αυτή τη μετάφραση, αφιλοκερδώς και προκειμένου να προσφέρει σε μια υπόθεση που πιστεύει, να πάρουμε υπόψη μας ότι λείπει ένας κρίκος, που δεν αναιρεί την ευθύνη αλλά την επιμερίζει.

Εννοώ ότι το ελληνικό κείμενο δεν έχει μεταφραστεί από τα γερμανικά ή τα αγγλικά, αλλά τα γαλλικά. Η γαλλική μετάφραση είναι:

« Souillée, déshonorée, pataugeant dans le sang, suintant la sanie : voilà comment se présente la société bourgeoise, voilà ce qu’elle est. Ce n’est pas lorsque, bien léchée et bien honnête, elle se donne les dehors de la culture et de la philosophie, de la morale et de l’ordre, de la paix et du droit, c’est quand elle ressemble à une bête fauve, quand elle danse le sabbat de l’anarchie, quand elle souffle la peste sur la civilisation et l’humanité qu’elle se montre nue, telle qu’elle est vraiment…»

Ο Γάλλος μεταφραστής άλλαξε τη δομή της γερμανικής πρότασης, απέδωσε το Hexensabbat ως σκέτο sabbat, διότι έτσι λέγεται στα γαλλικά. Και επειδή ίσως στα γαλλικά η λέξη sabbat, πέρα από τις υποτιθέμενες τελετές των μαγισσών πήρε επίσης τη σημασία ενός φρενιασμένου χορού, ο Γάλλος μεταφραστής πρόσθεσε το ρήμα ΄χορεύω’ (και άλλα δύο ρήματα, το ressembler και το souffler) και έφτιαξε μια πρόταση που ρέει όσο κι αν απομακρύνεται από το πρωτότυπο.

Κι έτσι παρασύρθηκε κι ο Έλληνας μεταφραστής, οπότε τουλάχιστον η μισή ντροπή για την ανύπαρκτη σάμπα είναι δική του. Μάλλον περισσότερη από τη μισή, αλλά σε έναν εθελοντή (αν είναι) ταιριάζει επιείκεια.

Όλα καλά, αλλά πώς θα το αποδίδαμε; Εδώ υπάρχουν πολλές σχολές. Η καταλέξη μετάφραση με υποσημείωση (βέβαια αν βάλεις Σάμπαθ ο αναγνώστης σου θα σκεφτεί το συγκρότημα Μπλακ Σάμπαθ, δεν είναι μέρος της κουλτούρας μας αυτές οι ιστορίες), ο εξελληνισμός (να βάλεις δηλαδή μαινάδες και οργιαστικές τελετές) ή κάτι ενδιάμεσο σαν τη Βαλπούργια νύχτα, που είναι αρκετά κοντά στο πρωτότυπο αλλά και οικείο σε μας. Η λύση της Βαλπούργιας θα γίνει κατανοητή από πολλούς αλλά κάποιους άλλους μπορεί να μπερδέψει. Ίσως μπορούμε να βάλουμε απλώς «όργιο αναρχίας» δηλ. η αστική κοινωνία εμφανίζεται ως θηρίο αρπαχτικό, όργιο αναρχίας, μάστιγα του πολιτισμού και της ανθρωπότητας (όπως προτάθηκε στο φόρουμ Λεξιλογία όπου το συζητήσαμε εκτενώς).

Κι άλλες εκδοχές συζητιούνται, πάντως η σάμπα πρέπει να απορριφθεί (και να διορθωθεί και στη Βικιπαίδεια). Κι αν ξέρει κανείς αν έχει εκδοθεί σε βιβλίο η μπροσούρα που περιέχει το απόσπασμα, ας μας το πει.