Ποδοκόπι, ιστορία μιας λέξης (συνεργασία του Ορεσίβιου)

Το σημερινό άρθρο είναι γραμμένο από την αρχή μέχρι το τέλος από τον Ορεσίβιο, τον παλιό καλό μου φίλο που έχει στείλει κι άλλες συνεργασίες του στο παρελθόν (θα ξεχωρίσω το άρθρο για τα Μουρτατοχώρια της Ηλείας). Εξετάζει εξαντλητικά, μπορώ να πω, την ιστορία μιας λέξης μισοξεχασμένης, αφού δεν περιλαμβάνεται στα μεγάλα σύγχρονα λεξικά μας (ΛΚΝ και Μπαμπινιώτη) ενώ υπάρχει σε παλαιότερα (Δημητράκο). Τον ευχαριστώ και μεταφέρω κοπυπαστηδόν όσα μου έστειλε, μην αλλάζοντας ούτε γιώτα.

 

ΠΟΔΟΚΟΠΙ, μια λέξη με μακρά οδοιπορία στο χρόνο και ενδιαφέρουσα (δική της) ιστορία.

Τώρα που οι φόροι πέφτουν στα κεφάλια μας σαν το κοκορόβι (έτσι λέμε στα μέρη μας το πολύ χοντρό χαλάζι), έχει ενδιαφέρον να παρουσιάσουμε την ιστορία και τις σημασίες της λέξης ποδοκόπι. Γιατί το ποδοκόπι φίλοι μου, παρ’ ότι τα λεξικά λένε ότι σημαίνει φιλοδώρημα, επιτρέψτε μου να παρουσιάσω ντοκουμέντα που αποδεικνύουν ότι επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Επανάστασης του 1821 αλλά και επί δεκαετίες στη συνέχεια, σήμαινε κάτι πιο βαρύ από ένα απλό φιλοδώρημα. Ήταν τόσο πολλά τα υποχρεωτικά ποδοκόπια που πλήρωναν οι ραγιάδες (των Τούρκων αρχικά και των κοτζαμπάσηδων ελλήνων κυβερνητών στη συνέχεια) που τους ξεπαράδιαζαν. Ταχυδρόμους, στρατιώτες, καπεταναίους, αγροφύλακες, γιατρούς ως και στους δεσμοφύλακές τους κατέβαλαν ποδοκόπι.

Είναι μια … ιστορική λέξη και πιστεύω πως ο καλύτερες χώρος να παρουσιαστεί είναι στου Σαραντάκου, όπου Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία.

Το ποδοκόπι έχει βέβαια και άλλες σημασίες. Ας ξεκινήσουμε από τα λεξικά.

Τουρκοελληνικό λεξικό : bağış, bahşiş (μπαξίσι) = ποδοκόπι, φιλοδώρημα.

Λεξικό Δημητράκου: ποδοκόπιον, λέξη μεσαιωνική, δημ. ποδοκόπι (γράφεται και πεδοκόπι) και σημαίνει: 1. φιλοδώρημα δια παρασχεθείσαν μικρά τινα υπηρεσίαν, μπαξίσι, πουρμπουάρ. 2. Σπανίως ο κρότος ρυθμικού βηματισμού πολλών ομού, συγγ. ποδοβολή, ποδοβολητό.

Στην Ηλεία χρησιμοποιούμε τη λέξη ποδοκόπι όταν αναφερόμαστε σε κοπιώδη ποδαρόδρομο μεγάλης απόστασης («Τα δικά σας χωράφια είναι δίπλα στο χωριό. Εμάς μας τρώει το ποδοκόπι για να πηγαινορχόμαστε στην Κάπελη»).

Χρησιμοποιούμε ενίοτε και το ρήμα ποδοκοπώ: περπατώ ασταμάτητα πέρα – δώθε, συνήθως προκαλώντας θόρυβο («Σταμάτα παιδί μου να ποδοκοπάς. Μας ζάλισες!»).

Με την ίδια σημασία χρησιμοποιείται η λέξη και σε άλλες περιοχές της Πελοποννήσου.

Η γνωστή συγγραφέας Αθηνά Κακούρη – η οποία είναι από την Πάτρα – αναφερόμενη στο συγγραφέα αστυνομικής λογοτεχνίας Ρεξ Στάουτ και συγκεκριμένα στο βιβλίο του The case of the black orchids, γράφει: «…Εκεί, εκτός από τον μάγειρά του, στεγάζεται και το δεξί του χέρι, ο τετραπέρατος και ταχύτατος Άρτσι Γκούντγουην, αυτός που κάνει και όλο το ποδοκόπι γιατί ο Νήρο (Νέρων) δεν το κουνάει ρούπι από το σπίτι του…».

Επίσης, στην εφημεριδούλα Νικηφόρου Ανάγνωσμα, της Κορινθίας, δημοσιεύτηκε στο φύλλο της αρ. 78 της 31/12/2011 το διήγημα «Ο τρελογιώργης» όπου διαβάζουμε:

«…Μιλάει στο Θεό με σφαλιστά μάτια, σαν δε βλέπει τυφλωμένη από κείνο το αθώρητο Φως!…

– Δεν είναι καιρός σου, και δεν είναι καιρός σου, ούλο κρένει της ο Θεός· κι ανάγκη πάσα να πιστρέψεις! κι ελόγου της περίλυπη αντιμιλάει του Θεού: «Του κάκου το λοιπόν τόσο ποδοκόπι να Σε βρω;!»

– Θενά σ’ εύρω Ατός μου∙ κρένει της ο Θεός γνέφοντάς της να φύγει!»….

 Το ποδοκόπι με τη σημασία του ποδοβολητού το συναντάμε στο «Λουλούδι της φωτιάς» του Στρατή Μυριβήλη: «…χίμηξαν σαν τρελά με άγριο ποδοκόπι και πήραν τ’ ανάπλαγα»…

Με τη σημασία του φιλοδωρήματος, χρησιμοποιεί το ποδοκόπι ο Παντελής Πρεβελάκης, στο (πολύ αγαπημένο μου) μυθιστόρημά του « Ο Ήλιος του Θανάτου»:

«…Στάσου! Στάσου! Πάρε κείνο το χερόβολο την ταγή. Δώσ’ του το για ποδοκόπι!» ανάκραξε η θεια….

Ο Νίκος Καζαντζάκης (αδερφικός φίλος του Π. Πρεβελάκη), στα Γράμματα στη Γαλάτεια, αναφέρει επίσης τη λέξη ποδοκόπι: » Που πηγαίνομε; Κανείς δεν ξέρει. Μη ρωτάς, ανέβαινε! Ίσως δεν πάμε πουθενά, ίσως το ποδοκόπι της ζωής κανένας δεν πληρώνει» .

Σε μένα δεν είναι τελείως καθαρό τι θέλει να πει ο Ν.Κ. με τη φράση «το ποδοκόπι της ζωής κανένας δεν πληρώνει». Μια μικρή έστω αμοιβή κανένας δεν μας πληρώνει ή μήπως: κανένας δε θα μας ανταμείψει για την κοπιώδη (πνευματική) οδοιπορία της ζωής μας; [Ορίστε ένα σημείο για να εκφραστούν διάφορες απόψεις].

Η υπόθεση που κάνω, δηλαδή ότι είναι πιθανό ο Ν.Κ. με τη λέξη ποδοκόπι να θέλει να αποδώσει στη δημοτική την ομηρική λέξη «οδοιπόριον» δεν είναι αυθαίρετη.

Στη ραψωδία Ο της Οδύσσειας (στ. 505 – 507), αναφέρεται η λέξη οδοιπόριον. Είναι η στιγμή που ο γιος του Οδυσσέα, ο Τηλέμαχος, αφού πήγε σε διάφορες πόλεις, επέλεξε κάποιους συντρόφους για να συστρατευτούν μαζί του και να διώξουν τους μνηστήρες. Έχουν προσαράξει λοιπόν με το ιστιοφόρο τους σε κάποια απόμερη παραλία της Ιθάκης και τους λέει ο Τηλέμαχος:

«…εσπέριος δ’ εις άστυ ιδών εμά έργα κάτειμι
ηώθεν δε κεν ύμμιν οδοιπόριον παραθείμην
δαιτ’ αγαθήν κρειών τε και οίνου ηδυπότοιο…»

Ο Ζήσιμος Σίδερης, τη λέξη οδοιπόριον την μεταφράζει ποδοκόπι:

«…θα ᾽ρθω το βράδυ, μια ματιά σα ρίξω στις δουλειές μου,
και για το ποδοκόπι σας σα φέξει θα σας κάμω
καλό τραπέζι με ψητά και με γλυκό μοσχάτο…».

Ο Αργύρης Εφταλιώτης , στη δική του μετάφραση, επιλέγει τη λέξη πλερωμή:

«…και σαν τα δω τα κτήματα, στη χώρα θα κατέβω
το βράδυ· στο ξημέρωμα για πλερωμὴ θα στρώσω
τραπέζι με γλυκὸ κρασί, με κρέατα περίσσια…».

Οδοιπόριον – ποδοκόπι – πλερωμή. Ένα ενδιαφέρον γλωσσικό τρίπτυχο!

Μια ενδιαφέρουσα αναφορά σχετικά με το ποδοκόπι, στην περιοχή της Κρήτης, κάνει ο μαθηματικός Ανδρέας Πατεράκης στο 17^ο μέρος της μελέτης του «Συμβατικές μονάδες μέσα δημιουργίας λαϊκού πολιτισμού» , η οποία δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Πατρίς Ηρακλείου – ηλεκτρονική: «…Ο γγαλονόμος δικαιούται τρεις ώρες ή δυο μέρες γάλα στη μοιρασιά, ανάλογα με τη συμφωνία. Καμιά φορά δίνανε στον ‘γγαλονόμο και ένα σπετσιάτικο. Σπετσιάτικο λέγανε το κάτω μέρος των στιβανιών, αυτό που μοιάζει με σκαρπίνια (χωρίς τα καλάμια).
Το σπετσιάτικο ήταν κάτι ανάλογο με το ποδοκόπι που δίνανε καμιά φορά στο ‘γγαλονόμο στα Χανιώτικα μιτάτα. Σπετσιάτικο και ποδοκόπι δίνανε στις περιπτώσεις που δεν έβρισκαν ‘γγαλονόμο».

Ας δούμε όμως το ποδοκόπι την περίοδο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, της επανάστασης του 1821 και των μετεπαναστατικών χρόνων.

Στο βιβλίο του Μίμη Πρίγκουρη «Οικονομική συμβολή της επαρχίας Ολυμπίας στην Επανάσταση του 1821», εκδ. Πολιτιστικός Σύλλογος Νέων Ανδρίτσαινας, στο Κατάστιχον κοινόν των εσόδων και εξόδων της επαρχίας Φαναρίου, συναντάμε σε πολλά σημεία τη λέξη ποδοκόπι, όπως:

«Σαρδέλες, κρασί και άλλα ράτες και έν ποδοκόπι. Γρόσια 6:35», «Δυο ποδοκόπια Καρμιδόπουλου εις Μάτεσι, γρόσια 2:12», «Ψαρούλια δυο ποδοκόπια εις Κρέστενα, γρόσια 9:20», «Εν ποδοκόπι εις Γάρδιτσα, γρ. 6», «Πολυζώη ποδοκόπι εις Παλαιάς Πάτρας, γρ. 14».«Του Αντώνη Σιακουρόπουλου ποδοκόπι εις Κρέστενα με γράμματα, γρ.5» κλπ

Φαίνεται ότι αυτά τα ποδοκόπια ήσαν κάποια μικροποσά που δίνανε σε κάποιους που για κάποιο σκοπό του Αγώνα (μεταφορά γραμμάτων, κάποιου μηνύματος κλπ), τους έστελναν σε κάποια άλλη πόλη. Κάτι σαν τα οδοιπορικά που λέμε σήμερα.

Σε άλλα σημεία όμως του κατάστιχου διαβάζουμε:

«Του πεζού με την είδησιν ότι εβγήκεν ζαερές εις το Ανάπλι, γρ 8», «Του πεζού οπού έστειλεν ο γερουσιαστής με γράμματα, γρ.5» , «Του Γαργαλιάνου πεζοδρομιλίκι από Τριπολιτζά γρ. 6»

Αυτά γιατί δεν αναφέρονται σαν ποδοκόπια; Διαφέρει σε κάτι το πεζοδρομιλίκι ή είναι το ίδιο με το ποδοκόπι; Προσωπικά δεν κατέληξα σε κάποιο συμπέρασμα.

Σε άλλα σημεία επίσης του κατάστιχου, διαβάζουμε:

«Ποδοκόπια στρατιωτών καπετάν Βασίλη οπού οι Ισαραίοι δεν επλήρωσαν, γρόσια 16».«Ποδοκόπια για τους καπηταναίους της επαρχίας και ζωοτροφία των αυτών, γρόσια 15:20»,«Μετρητά δια ποδοκόπια των στρατιωτών και του ιδίου, γρ. 53».

Αυτά, σίγουρα δεν είναι μισθοί, γιατί είναι μικροποσά, ενώ βάσει του υπ’ αρ. 8 Νόμου της 1 Απριλίου 1822 (Οργανισμός του Στρατού), οι μισθοί των στρατιωτιωτικών καθορίστηκαν ως εξής: Η κατώτερη αμοιβή του στρατιώτη ήταν 20 γρόσια το μήνα και η ανώτερη του Στρατηγού ήταν 800 γρόσια το μήνα.

Εξ άλλου σε άλλο σημείο του κατάστιχου, που πρόκειται για μισθό στρατιώτη, αναφέρετα σαν τέτοιος: «Ο μισθός του στρατιώτου Ανδρίκου οπού εγύριζε εις το δέβρι με τους εφόρους, γρ. 35».

[Προσδοκώ με τα σχόλιά σας να λυθούν οι απορίες μου].

Ελπίζω να μη διαβάσει το άρθρο αυτό κάποιος του οικονομικού επιτελείου της κυβέρνησης και ψηφίσει νόμο ώστε να πληρώνουν στο εξής και ποδοκόπι όσοι συλλαμβάνονται για χρέη στο δημόσιο. Γιατί όπως διαβάζουμε στο άρθρο «Αστυνομία και δημόσιο στο Άργος και στην περιοχή του κατά την Επανάσταση του 1821», της ιστοσελίδας της Αργολικής Αρχειακής Βιβλιοθήκης Ιστορίας και Πολιτισμού, αυτό γινόταν την περίοδο του 1821. «…Στο αρχείο υπάρχουν περισσότερες από εξήντα περιπτώσεις αστικών – όπως θα λέγαμε σήμερα – διαφορών, για την επίλυση των οποίων υπήρξε αστυνομική παρέμβαση. Το Υπουργείο Αστυνομίας άλλοτε ζητούσε από τον Αστυνόμο Άργους να επιλύσει ο ίδιος τη συγκεκριμένη διαφορά και άλλοτε να συλλάβει τον εναγόμενο και να τον οδηγήσει σ’ αυτό ή να τον ειδοποιήσει να παρουσιαστεί από μόνος του. Ο συλλαμβανόμενος υποχρεωνόταν να καταβάλει σε κάθε συνοδό του στρατιώτη το λεγόμενο «ποδοκόπι», που έφτανε συνήθως τα δυο γρόσια».

Στο βιβλίο του Γιάννη Βλαχογιάννη Τα πρώτα Ταχυδρομεία: Α΄ 1821 – 1827, εκδ. Εστία, υπάρχει η εξής αναφορά: «…Παράλληλα με το μεντζίλι, δηλαδή τακτικό (με μισθό) έφιππο ταχυδρομείο, υπήρχε και το έκτακτο. Οι ταχυδρόμοι (τατάρηδες) εργάζονταν πεζοί και αμείβονταν κατ’ αποκοπή ένα ποσό ανάλογα με την απόσταση που έπρεπε να διανύσουν, ήταν το λεγόμενο ποδοκόπι. Το ποδοκόπι επιβάρυνε όχι τόσο τον παραλήπτη ή τον αποστολέα της αλληλογραφίας, όσο τα χωριά από τα οποία περνούσαν οι ταχυδρόμοι γιατί τους παρείχαν υποχρεωτικά στέγη και τροφή».

Βλέπουμε λοιπόν ότι το ποδοκόπι ήταν υποχρεωμένες οι κοινότητες να το πληρώνουν, κατά τα πρώτα – τουλάχιστον – χρόνια της ίδρυσης του νεοελληνικού κράτους.

Η πληρωμή του ποδοκοπιού, που ονομαζόταν και αγιακτερί, ήταν ένα χαράτσι κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το οποίο προκαλούσε έντονη δυσαρέσκεια στους κατοίκους. Διαβάζουμε σε σχετικό άρθρο στον ιστότοπο Αρκάδων Χρόνοι: «…Την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το ταχυδρομικό σύστημα «μενζίλι», χρησιμοποιεί έφιππους ταχυδρόμους «τατάρηδες», οι οποίοι ανήκουν σε ξεχωριστό προνομιούχο τάγμα με ιδιαίτερο κώδικα ενδυμασίας, εναλλάσσονται στους σταθμούς «μενζίλ χανέδες» και μεταφέρουν τις διαταγές και τα φιρμάνια στις επαρχιακές υπηρεσίες. Παράλληλα, υπάρχει έκτακτο ταχυδρομείο με πεζούς «οι πεζόδρομοι», για την εξυπηρέτηση των ιδιωτών. Ενώ οι πρώτοι είναι μισθωτοί, οι δεύτεροι παίρνουν ένα «ποδοκόπι» ή «αγιακτερί» από τα χωριά, τα οποία είναι υποχρεωμένα να τους δώσουν επίσης στέγη και τροφή (κονάκι), γεγονός που προκαλεί έντονη δυσαρέσκεια».

Το ποδοκόπι, επιβαλλόταν στους κατοίκους από τις κατά τόπους Δημογεροντίες και φυσικά εξόργιζε τους κατοίκους.

Το 1828, γίνονταν από την κυβέρνηση ανακρίσεις (εξομολογήσεις) στο χωριό Κλημέντι της ορεινής Κορινθίας, όπου κατά τα χρόνια των πρόσφατων εμφυλίων οι Νοταραίοι είχαν παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο. Στοιχεία για τα δυσβάσταχτα ποδοκόπια που επέβαλαν στους κατοίκους, προκύπτουν από την ανάκριση των Παπα – Κωνσταντίνου και Γεωργίου Λαγογιάννη, από το χωριό Μάρκασι (σημερινή ονομασία Μάννα):

Ερ. Εις καμμίαν από τας επαρχιακάς συνελεύσεις ήτον κανένας από το χωριό σας;
Απ. Δεν είμεθα εις καμμίαν.
Ερ. Πως είναι υπογραμμένον το όνομα του Γιώργι Λαγογιάννη εις το οπού έγεινεν εις την Συνέλευσιν Αγίου Γεωργίου τα 1827 και εις το οπού έγεινεν πάλιν εις τον Άγιον Γεώργιον τα 1828;
Απ. Δεν ηξεύρομεν, εκείνοι οπού έκαναν την Συνέλευσιν εκείνοι ηξεύρουν, εκπροσκαλούσαν και ημείς δεν επήγαμεν και επληρώναμεν ποδοκόπια και ότι άλλα μας έρριχναν.
Ερ. Διατί δεν επηγαίνατε;
Απ. Διότι όσοι σαν και ημάς επήγαιναν εκεί ούτε ερωτώντο, ούτε ελογαριάζοντο μόνον ήκουαν τι είχαν να πληρώσουν.
Ερ. Πόσα επληρώσατε;
Απ. Τον Νοέμβριον μήνα 1826 επληρώσαμε 775 γρόσια εις τους στρατιώτας του Παναγιώτη Νοταρά οπού έστειλεν η Δημογεροντία, τον Ιανουάριον 1827 γρόσια 1375 με το ποδοκόπι εις τους στρατιώτας του Γεωργάκη Γιουρούκου οπού έστειλεν η Δημογεροντία. Τον Ιανουάριον 1827 1318 εις τον Γιάννη Βαρλασάν, και 480 επληρώσαμεν εις τους στρατιώτας του χωριού μας οπού εστείλαμε εις τα Σελά.

Ποδοκόπι, λεγόταν στη Ρούμελη και η αμοιβή των αγροφυλάκων για επ’ αυτοφώρω σύλληψη ατόμων που προκαλούσαν αγροζημιές.

Σε άρθρο για τα επαγγέλματα που χάνονται, στον ιστότοπο του χωριού Γιανιτσούς Φθιώτιδας, διαβάζουμε:

«Παράλληλα με του δραγάτη το επάγγελμα, ήταν και του αγροφύλακα. Ο αγροφύλακας ήταν επιφορτισμένος για την φύλαξη των αγρών και γενικά των σπαρτών, των κήπων και των λιβαδιών από τις καταστροφές που προκαλούσαν οι τσοπαναραίοι με τα ζωντανά τους σε αυτά. Σε περίπτωση που η ζημιά σε οποιοδήποτε από τα παραπάνω ήταν αυτόφωρη, ο αγροφύλακας εισέπραττε το ποδοκόπι, δηλαδή τα σύλληπτρα…».

Στη Θεσσαλία, τα σχετικά με τα βοσκοτόπια και τις κοινόχρηστες εκτάσεις, ρυθμίζονταν στην αρχή του οικονομικού έτους, από τις δημογεροντίες ως το 1881 και από τους Δήμους και τις κοινότητες στη συνέχεια. Σε άρθρο με τίτλο «Κατοχή και εκτροφή ζώων – Βοσκότοποι – Ομαδική βόσκηση» διαβάζουμε:

«…Για κάθε ζώο που συλλαμβάνεται από τον αγροφύλακα σε απαγορευμένες περιοχές, καταβάλλονται έξοδα σύλληψης και έξοδα φύλαξης και διατροφής (ποδοκόπι), μέχρι να το παραλάβει ο κάτοχός του. Τα σύλληπτρα διαφέρουν για τα μικρά και τα μεγάλα ζώα, όπως διαφέρουν και τα έξοδα φύλαξης και διατροφής. Τα έξοδα όλα πληρώνονται από τον κάτοχο του ζώου, εφόσον ευθύνεται ο ίδιος, ή από τους φύλακες, αν αποδειχθεί ότι ευθύνονται εκείνοι. Τη ζημιά πλήρωνε ο υπεύθυνος σύμφωνα με την εκτίμηση του αγροφύλακα ή των ειδικών εκτιμητών που όριζε η Κοινότητα με απόφασή της. Σε περίπτωση διαφωνιών τη  λύση έδωναν πλέον τα δικαστήρια».

Ποδοκόπι επίσης ήταν και η αμοιβή των γιατρών επί Τουρκοκρατίας. Σε άρθρο για τη σημασία των δωρεών, στην ιστοσελίδα του Δήμου Μυκόνου, διαβάζουμε:

«…Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς; Την έγνοια των Μυκονιατών στα δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατούμενης πατρίδας μας για να έχουν οι Μυκονιάτες τα σχολειά τους, που κατάρτιζαν και θεράπευαν τις ψυχές των νέων ανθρώπων κρατώντας υψηλό και γενναίο το φρόνημά τους; Τις φροντίδες τους για να έχουν «χωρίς ποδοκόπι» (δηλαδή δωρεάν) τους γιατρούς και τα υποτυπώδη έστω εκείνες τις εποχές ιατρεία τους, για να θεραπεύεται παράλληλα και το σώμα;»

Όπως βλέπετε φίλοι μου, έπεφτε άγριο ποδοκόπι στα κεφάλια των ραγιάδων. Σήμερα έχει άλλα ονόματα. ΕΝΦΙΑ, συμμετοχή ασφαλισμένου στην αγορά φαρμάκων, δωρεάν παιδεία κλπ.