αφενός ή εξ αδιαιρέτου;

Εντάξει, ο τίτλος είναι λιγάκι προβοκατόρικος, αφού τέτοιο δίλημμα δεν μπαίνει. Με το σημερινό άρθρο έρχομαι να εκπληρώσω κάτι που υποσχέθηκα προχτές, όταν συζητήσαμε για το φαινόμενο της σχιζολεξίας. Είχα πει ότι σχιζολεξία έχουμε όταν κάποιος χωρίζει λέξεις που είναι κοινώς αποδεκτό ότι γράφονται ενωμένες ή που γράφονταν πάντοτε ως μία λέξη (π.χ. *κατ’ επείγον), αλλά βέβαια υπάρχουν πολλές δεκάδες περιπτώσεις εκφωνημάτων που άλλοι τις γράφουν ως μία λέξη και άλλοι ως δύο (ή, σπάνια, περισσότερες), οπότε το πραγματικό δίλημμα διατυπώνεται με το ερώτημα «μία ή δύο λέξεις;«, όπως είναι και ένα σχετικό άρθρο του φόρουμ της Λεξιλογίας (βέβαια μερικές φορές δεν είναι δύο οι λέξεις, αλλά περισσότερες, π.χ. ειδεμή, εντωμεταξύ/εν τω μεταξύ.

Για να μη μπλέξουμε τα δύο ζητήματα (σχιζολεξία και μία ή δυο λέξεις) είχα υποσχεθεί να ανεβάσω σύντομα, ακόμα και μέσα στην εβδομάδα, ένα δεύτερο άρθρο αφιερωμένο στο δίλημμα «μία ή δυο λέξεις». Και αφού χτες ο πρωθυπουργός ανακοίνωσε ότι θα ζητήσει ψήφο εμπιστοσύνης αναζωπυρώνοντας την εκλογολογία, είπα κι εγώ να αρχίσω να τηρώ τις υποσχέσεις!

Γενικοί κανόνες για να απαντήσουμε στο δίλημμα υπάρχουν, αλλά έχουν εξαιρέσεις, οπότε χρήσιμο είναι να δοθεί ένας λίγο-πολύ εξαντλητικός κατάλογος, τουλάχιστον των εκφωνημάτων που γράφονται ως μία λέξη.

Από το καταπληκτικό βιβλίο Νεοελληνική ορθογραφία του Γ. Παπαναστασίου, που το είχε μοιράσει πρόσφατα σε δύο τομίδια το Βήμα, αντιγράφω τις «προτεινόμενες γραφές» με μία ή δύο λέξεις, όπου έχουν ληφθεί υπόψη οι συστάσεις της Γραμματικής Τριανταφυλλίδη, της Γραμματικής Τσοπανάκη και του Οδηγού της Άννας Ιορδανίδου. Στο τέλος, επισημαίνω ορισμένες διαφορές που έχει ο αντίστοιχος πίνακας του Μπαμπινιώτη.

Γενικά κριτήρια:
α) Φωνητικά κριτήρια. Προτιμάται η γραφή με δύο λέξεις όταν ακούγονται σαφώς δύο τόνοι. Αυτό ισχύει ιδίως για δάνεια, π.χ. άφτερ σέιβ.

β) Λεξιλογικά-σημασιολογικά κριτήρια. Προτιμάται η γραφή με μία λέξη, όταν ένα από τα στοιχεία που την αποτελούν δεν απαντά μεμονωμένο, π.χ. ειδάλλως, δηλαδή. Επίσης, όταν η σύνδεση των στοιχείων είναι πολύ στενή: εξαιτίας.

γ) Κριτήρια γραφής. Προτιμάται η γραφή με δύο λέξεις όταν η μονολεκτική γραφή θα δημιουργούσε ακολουθία γραμμάτων που δεν είναι αποδεκτή, π.χ. εν γένει, εν μέρει.

Με βάση τα παραπάνω, προτείνονται τα εξής (συμπληρώνω τον κατάλογο του Παπαναστασίου με ορισμένες λογιότερες λέξεις, που τις σημειώνω με αστερίσκο για να ξεχωρίζουν).

1. ΜΕ ΜΙΑ ΛΕΞΗ

α) τα άκλιτα:

αντιπρόπερσι, αντιπροχτές, απαρχής, απέναντι, απεναντίας, απευ­θείας, απόψε, αφενός, αφετέρου, αφότου, αφού·

γιατί (π.χ. γιατί ενδιαφέρεσαι; αλλά π.χ. για τι (πράγμα) ακριβώς ενδιαφέρεσαί;)·

δηλαδή, διαμέσου, διαμιάς, διαπαντός, διόλου·

ειδαλλιώς, ειδάλλως, ειδεμή, ενόσω, ενόφει, εντάξει, εντέλει, εντού­τοις, ενώ, εξαιτίας, εξάλλου, εξάπαντος, εξαπίνης*, εξαρχής, εξής, εξίσου, επικεφαλής, επιμέρους, επιπλέον, επίσης, επιτέλους, επίτηδες, επιτόπου, επιτροχάδην*, εφάπαξ, εφεξής, εφόσον·

ίσαμε·

καθαυτό, καθ(ε)αυτού, καθέκαστα, καθεξής, καθόλου, καθόσον, καθότι, καθώς, καθωσπρέπει, καλημέρα (χαιρετισμός· αλλά π.χ. η καλή μέρα), καληνύχτα (χαιρετισμός· αλλά π.χ. η καλή νύ­χτα), καλησπέρα, καληώρα (‘όπως, παραδείγματος χάριν’· αλλά π.χ. καλή ώρα ήρθες!), καταγής, κατακούτελα, καταλε­πτώς, καταλογάδην, καταμεσής, κατάμουτρα, καταπόδας, κα­ταπρόσωπο, *καταπώς, κατάσαρκα, κατεξοχήν, κατευθείαν, κιόλας·

μεμιάς, μολαταύτα, μόλο {που) (αλλά π.χ. μ’ όλο του το πρόβλημα), μολονότι, μολοντούτο, μονοκοπανιά(ς), μονομιάς, μονορούφι·

ολημερίς, ολοένα, ολονυχτίς, ολωσδιόλου, οποτεδήποτε, οπουδή­ποτε, οπωσδήποτε- παναπεί (‘που σημαίνει, δηλαδή’· αλλά π.χ. τι πα να πει ο τάδε;), παρεκεί, παρέκει, παρόλο που/ότι (αλλά π.χ. παρ’ όλο το κό­στος, παρ’όλα τα προβλήματα, παρ’όλες τις δυσκολίες), παρότι (π.χ. παρότι τον άκουσα, δεν απάντησα· αλλά παρ’ ό,τι – με την αναφορική αντωνυμία ό,τι -, π.χ. παρ’ ό,τι άκουσα να λέει, δεν τον πίστεψα), περιδιαγραμμάτου, προπαντός, προπάντων·

σάμπως (αλλά ερωτηματικό σαν πώς)·

τωόντι·

*φερειπείν’

υπόψη, ωσότου, ώσπου (αλλά ερωτηματικό ως πού), ωστόσο.

(β) η πρόθεση σε (σ’) με την αιτιατική ή τη γενική του άρθρου, π.χ. στον αφρό της θάλασσας, στην κόψη του ξυραφιού, στο γραφείο του δικηγόρου, στους πέντε δρόμους- στου φίλου μου, στων γειτόνων.

Αντίθετα, η προσωπική αντωνυμία σου, όταν υφίσταται έκθλιψη, γράφε­ται πάντοτε χωριστά από τον (ομώνυμο με το άρθρο) αδύνατο τύπο της προ­σωπικής αντωνυμίας γ’ προσώπου, π.χ. σ’ το λέω, σ’ την έστειλα, σ’ τα έφερα, σ’ τους έδωσα. Τον κανόνα αυτό τον βλέπουμε συχνά να παραβιάζεται λόγω σύγχυσης με τους τύπους που περιέχουν την πρόθεση σε (σ’) και το άρθρο, ίσως και επειδή υπάρχει η τάση να μη χρησιμοποιείται συχνά η απόστροφος. Είναι όμως καλό να επιμείνουμε στην εφαρμογή του, γιατί με τον τρόπο αυτό διακρίνεται στη γραφή η ομωνυμία.

(γ) τα επιρρήματα με πρώτο συνθετικό το επιτατικό πάρα, π.χ. παρακάτω, παραπάνω, παραπίσω, παραμέσα, παραέξω, παραμπρός, παραπέρα.

Όταν όμως φέρουν δύο τόνους, γράφονται με δύο λέξεις: πάρα κάτω, πάρα πάνω, πάρα πίσω, πάρα μέσα, πάρα έξω, πάρα μπρος, πάρα πέρα.

(δ) το ρήμα καλωσορίζω (αλλά καλώς όρισες και καλωσόρισες) και τα σύνθετα ρήματα με το επιτατικό πάρα, π.χ. παραέχω, παρακάνω, παραλέω.

(ε) οι αντωνυμίες καθένας – καθεμιά – καθένα, καθετί (αλλά και κάθε ένας – κάθε μία – κάθε ένα, κάθε τι, για να δηλωθεί η ύπαρξη δύο τόνων), κατιτί, οποιοσδήποτε – οποιαδήποτε – οποιοδήποτε, οιοσδήποτε – οιαδήποτε – οιοδήποτε, οσοσδήποτε – οσηδήποτε – οσοδήποτε, οτιδήποτε- καθαυτόν – καθαυτή(ν) – καθαυτό.

(ζ) σύνθετα ουσιαστικά, όπως γεροβασιλιάς, γερολύκος· προπροπάππους, προπρογιαγιά (παρά το ότι ακούγονται περισσότεροι από ένας τόνοι). Σε κάποια από αυτά σημειωνόταν παλαιότερα ενωτικό, συνήθεια που από ορισμένους εφαρμόζεται και σήμερα, π.χ. Αλήπα- σας – Αλή-πασάς, Μπαρμπαγιάννης – μπαρμπα-Γιάννης (για τη χρή­ση του ενωτικού βλ. κεφ. 13.2).

(ζ) τα απόλυτα αριθμητικά ως το 19, π.χ. δεκατρία, δεκαπέντε.

Τα αριθμητικά από το 2ΐ ως το 99 (εκτός βέβαια από αυτά που δηλώνουν τις δεκάδες) γράφονται παραδοσιακά με δύο λέξεις, π.χ. είκοσι ένα, σαράντα δύο. Επειδή όμως συχνά φέρουν έναν τόνο, η γραφή με μία λέξη δεν είναι αδι­καιολόγητη, π.χ. ειkοσιπέντε.

(η) ορισμένες ρηματικές εκφράσεις όπως σούρτα φέρτα (π.χ. άρ­χισε πάλι τα σούρτα φέρτα· αλλά φέρ’τα βιβλία), σούπα μούπες (π.χ. δεν θέλω σούπα μούπες· αλλά σου ’πα να έρθεις και μου ’πες πως θα τα κατάφερνες), δώστου (π.χ. δώστου και ξεκινούσε από την αρχή· αλλά δώσ’ του ένα ποτήρι), γαμώτο (π.χ. κάνε κάτι, ρε γαμώτο· αλλά γαμώ το σόι σου), πανάθεμά με / σε / τον κτλ., πηγαινέλα, στις οποίες δεν υπάρχει πλέον η αίσθηση ότι αποτελούνται από δύο λέξεις.

(θ) μερικά τοπωνύμια που είναι σύνθετες λέξεις, π.χ. Περαχώρα, Αϊλιάς (αλλά και Αϊ-Λιας), κτλ.· συνήθως όμως Άγιο(ν) Όρος (αλλά και Αγιονόρος).

(ι) συνήθως τα επιρρήματα με πρώτο συνθετικό το αλα-, επειδή κατά την εκφορά τους ακούγεται ένας τόνος, π.χ. αλαγαλλικά, αλαγκαρσόν, αλαμπρατσέτα, αλαπολίτα, αλατούρκα. Σε περιπτώσεις όμως που η γραφή με μία λέξη ξενίζει, γράφονται με δύο λέξεις, π.χ. αλά ελληνικά, αλά ιταλικά (και όχι αλαϊταλικά).

(ια) Στο φαινόμενο της κράσης οι δύο λέξεις γράφονται ως μία, π.χ. πόχουν ή πόχουν (αλλά που ’χουν) < που έχουν.

2. ΜΕ ΔΥΟ (ή περισσότερες) ΛΕΞΕΙΣ

Γράφονται με δύο ή περισσότερες λέξεις εκφράσεις όπως:

ανά χείρας‘

διά βίου, διά βοής, διά μακρών, διά παντός, διά ταύτα, διά τούτο·

εις ανώτερα, εις βάρος, εις θέση, εις μάτην, εις υγείαν·

εκ γενετής, εκ μέρους·

εν αγνοία, εν ανάγκη, εν αναμονή, εν γένει, εν είδει, εν εκτάσει, εν ενεργεία, εν θερμώ, * εν κατακλείδι, εν λευκώ, εν λόγω, εν μέρει, εν ολίγοις, εν ονόματι, εν πάση περιπτώσει, εν περιλήψει, εν πολλοίς, εν πο­μπή, εν σχέσει, εν τάχει, εν ψυχρώ·

εξ αγχιστείας, εξ αδιαιρέτου, εξ ακοής, εξ αμελείας, εξ ανάγκης, εξ αντικειμένου, εξ αποστάσεως, εξ απροόπτου, εξ επαγγέλματος, εξ επαφής, εξ ημισείας, εξ ολοκλήρου, εξ ονόματος, εξ όψεως, εξ υπαρχής, εξ υποκειμένου·

επ’ αόριστον, επ’ άπειρον, επί γενεές γενεών, επί θητεία, επί θύραις, επί ίσοις όροις, επί λέξει, επί μακρόν, επί ματαίω, * επί πιστώσει, επί ποι­νή, επί πολύ, επί τάπητος, επί τη ευκαιρία, επί τιμή, επί του πα­ρόντος, επ’ ονόματι, επ’ ουδενί, επ’ ώμου, εφ’ ενός ζυγού, εφ’ όλης της ύλης·

καθ’ εκάστην, καθ’ έξιν, καθ’ οδόν, καθ’ όλα, καθ’ ολοκληρία(ν), καθ’ υπερβολή(ν), καθ’ ύφος, κατά βάθος, κατά γράμμα, κατά διαόλου, κατά δω, κατά καιρούς, κατά κανόνα, κατά κει, κατά κεφαλήν, κατά κόρον, κατά κράτος, κατά λάθος, κατά λέξη, κατά μέρος, κατά μέτωπο, κατ’ ανάγκη(ν), κατ’ αναλογία, κατά νου, κατ’ αντιστοιχία, κατά παραγγελία, κατ’ αποκλειστικότη­τα, κατ’ αποκοπή[ν), κατά πού, κατά προσέγγιση, κατά πρό­σωπο, κατ’ αρχαιότητα, κατ’ αρχάς, κατά σύμπτωση, κατά συ­νέπεια, κατά συνθήκη, κατά τι, κατά τόπους, κατά τύχη, κατ’ εκλογή(ν), κατ’ εξακολούθηση, κατ’ επανάληψη, κατ’ επέκτα­ση, κατ’ επιλογή(ν), κατ’ έτος, κατ’ ιδίαν, κατ’ όνομα, κατ’ ου­σία(ν)·

καλώς τον {την, το κτλ.)·

μεθ’ υπολήφεως, μετ’ αποδοχών, μετά θάνατον, μετά μανίας, μετά μεσημβρία(ν), μετά φόβου, μετά χαράς, μετ’ εμποδίων·

μη με λησμονεί, μη μου άπτου·

παρά πέντε, παρά πόδα, παρά ταύτα, παρά τρίχα, παρά φύση, παρ’ ελπίδα· περί πολλού, περί τούτου·

προ καιρού, προ μεσημβρίας, προ ολίγου, προ πολλού· προς αποφυγήν, προς στιγμήν, προς τι, προς τιμή(ν), προς τούτο-

υπέρ πίστεως, υπέρ το δέον, υπ’ ατμόν, υπό αίρεση, υπό κράτηση, υπό μάλης, υπό παραίτηση, υπό σκέψη κτλ.

Με δύο λέξεις γράφονται επίσης ακολουθίες που περιλαμβάνουν τους αδύνατους τύπους της προσωπικής αντωνυμίας, είτε προηγείται ρήμα κυρίως σε προστακτική, π.χ. δες το, πες τα, φέρ’ τους, πού ’ν’ τος, είτε το δεικτικό να, π.χ. να τος, να τοι.

Γράφονται με μία ή με περισσότερες λέξεις, αναλόγως αν υπερισχύει το κριτήριο της προφοράς ή της ετυμολογίας:

ενόλω – εν όλω, εντωμεταξύ – εν τω μεταξύ, επιτούτο – επί τούτο, επιτούτου – επί τούτου, καλωσόρισες – καλώς όρισες (αλλά κα­λωσορίζω), καναδυό – κάνα δυο (τρεις), καταπάνω – κατά πάνω, καταρχήν – κατ’ αρχήν, παρακάτι – παρά κάτι, παραλί­γο – παρά λίγο, τελοσπάντων – τέλος πάντων, τοσοσδά – τό­σος δα.

Στις συνεκφορές επιρρημάτων με την πρόθεση από (π.χ. απέξω – απ’ έξω, αποδώ – από δω, αποκάτω – από κάτω, αποκεί – από κει, αποπάνω – από πάνω) προτιμάται η γραφή με δύο λέξεις, όταν το επίρρημα διατηρεί την αυτονομία του, π.χ.:

Τον έλουσε κρύος ιδρώτας από πάνω μέχρι κάτω. Εμφανίστηκε από μέσα από τη σπηλιά. Πήδηξε από πάνω από το τραπέζι. 

αλλά

Απομέσα από το παλτό φορούσε μόνο ένα πουκάμισο. Το απομέσα μέρος του υφάσματος. Οι ένοικοι του αποπάνω διαμερίσματος.

Εδώ τελειώνουν οι πολύ λογικοί κανόνες του Παπαναστασίου, που έτσι κι αλλιώς ακολουθούσα σε γενικές γραμμές και που σκοπεύω να ακολουθώ, και το ίδιο συνιστώ σε σας.

Ο Μπαμπινιώτης ασχολείται με το ίδιο θέμα, αν και όχι τόσο αναλυτικά, στις σελ. 964-965 του Λεξικού Δυσκολιών. Είναι γενικά πιο συντηρητικός, δηλαδή προτιμάει περισσότερα εκφωνήματα χωρισμένα. Ο κατάλογός του έχει λιγότερες λέξεις από του Παπαναστασίου, αλλά φυσικά περιέχει και μερικές λέξεις που ο Παπαναστασίου δεν τις έχει. Δίνω εδώ τις διαφορές του ως προς τον Παπαναστασίου:

Το επιτόπου ο Μπαμπινιώτης το δίνει να διττογραφείται (επιτόπου / επί τόπου),

Τα διαμέσου, διαπαντός, ενόψει, εντέλει, επικεφαλής του Παπαναστασίου ο Μπ. τα γράφει χωριστά.

Ο Μπ. γράφει χωριστά το εν τω μεταξύ που ο Παπαναστασίου το διττογραφεί (εν τω μεταξύ / εντωμεταξύ)

Ο Μπ. γράφει χωριστά υπ’ όψιν, υπ’ όψη -ενώ ο Παπαναστασίου γράφει ενωμένο το υπόψη (το υπόψιν δεν το έχει).

Ο Μπ. διττογραφεί τα απαρχής, αφενός, αφετέρου, καθότι, κατεξοχήν, κατευθείαν, που ο Παπαναστασίου τα γράφει ενωμένα.

Ο Μπ. γράφει χωριστά το καθ’ ου των δικηγόρων. Ο Παπαναστασίου δεν το έχει, αλλά πολλοί νομικοί το γράφουν ενωμένο, ο καθού.

Το παραλίγο το γράφει ενωμένο, ενώ ο Παπαναστασίου το διττογραφεί (παραλίγο / παρά λίγο) -το παρ’ ολίγον βέβαια γράφεται χωριστά.

Το «επιτροχάδην» ο Παπαναστασίου δεν το έχει στον κατάλογό του, αλλά το ΛΚΝ το έχει μονολεκτικό. Ο Μπαμπινιώτης το γράφει χωριστά (επί τροχάδην) αλλά αυτό είναι λάθος αφού η λέξη και στα αρχαία ενωμένη γραφόταν -είναι ίδια περίπτωση με το εξαπίνης.

Βέβαια και οι απόψεις αλλάζουν και εξελίσσονται. Θυμάμαι το 1989 σε μια διάλεξή του, ο Μπαμπινιώτης είχε δώσει έναν ανάλογο κατάλογο και το «εντάξει» το έγραφε χωριστά, επειδή τότε ήταν της άποψης ότι δεν πρέπει να το γράφουμε ενωμένο για να μην προφερθεί edaxi.

– Μα, του λέω, και τώρα έτσι το προφέρουν πολλοί, δεν έχετε ακούσει / διαβάσει και τη συντόμευση σε Ντάξει, Νταξ;

Δεν την είχε υπόψη του και φάνηκε κάπως να δυσπιστεί ή να θεωρεί ότι συχνάζω σε τίποτα εντελώς λούμπεν κύκλους. Τώρα, το «εντάξει» το γράφει κι ο ίδιος μονολεκτικά, άρα θα έπιασε κι αυτός λαϊκές παρέες 🙂