Ο Κώστας Βουτσάς και η Άννα Βαγενά

Αφού αναφέρω μαζί δυο γνωστούς ηθοποιούς, θα μπορούσατε να σκεφτείτε ότι εκείνο που τους ενώνει είναι ότι συμπρωταγωνιστούν ή συμπρωταγωνίστησαν σε κάποια θεατρική παράσταση. Αν υπήρχε τέτοια παράσταση σκηνοθέτης θα ήταν βέβαια ο Ανδρέας Βουτσινάς, αλλά δεν ξέρω ποιο έργο θα ανέβαζαν αφού το Πιθάρι του Πιραντέλο δεν έχει, απ’ όσο θυμάμαι, γυναικείο ρόλο.

Αλλά τέτοια παράσταση δεν υπάρχει, και το κοινό στοιχείο των δυο ηθοποιών δεν βρίσκεται στο θέατρο ή τον κινηματογράφο (δεν ξέρω καν αν έχουν παίξει μαζί) αλλά στον χώρο της ετυμολογίας -αφού τα επώνυμα και των δύο αναφέρονται στο ίδιο αντικείμενο, όπως και του υποθετικού σκηνοθέτη Ανδρέα Βουτσινά ή, για να συνεχίσουμε το ονοματολογικό παιχνίδι, της υποθετικής μεταφράστριας του (ακόμα ανεύρετου) θεατρικού μας έργου, που θα μπορούσε να είναι η Αγγελική Βαρελλά.

Μ’ άλλα λόγια, ο βουτσάς είναι αυτός που φτιάχνει βουτσιά, το ίδιο και ο βουτσινάς, ενώ ο βαγενάς φτιάχνει βαγένια. Και όταν λέμε βαγένι ή βουτσί, λέμε βαρέλι, που το φτιάχνει ο βαρελάς, κι έτσι βρήκαμε το κοινό στοιχείο που ενώνει τον Κώστα Βουτσά και την Άννα Βαγενά, το επώνυμό τους.

Στο σανίδι δεν ξέρω, όπως είπα, αν έχουν συνυπάρξει, πάντως τους συνάντησα και τους δύο τις προάλλες στο Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, στο κτίριο της οδού Πανός 22, στην Πλάκα, όπου λειτουργεί η έκθεση Άνθρωποι και εργαλεία. Περνούσα απέξω μια μέρα, τον περασμένο μήνα, και είχα την καλή ιδέα να μπω μέσα (το εισιτήριο είναι 2 ευρώ). Η έκθεση παρουσιάζει εργαλεία της προβιομηχανικής εποχής, με τις ονομασίες τους, και έχει ιδιαίτερο γλωσσικό και λαογραφικό ενδιαφέρον. Είναι βέβαια προσανατολισμένη περισσότερο προς τους μαθητές, ακόμα και του δημοτικού, αλλά κι ένας ενήλικος έχει πολλά ενδιαφέροντα να δει.

Μια ενότητα της έκθεσης, λοιπόν, παρουσιάζει γνωστούς ανθρώπους από τον χώρο των τεχνών, που έχουν επώνυμο επαγγελματικό, και ανάμεσά τους τον Κώστα Βουτσά και την Άννα Βαγενά, που και των δύο το επώνυμο προέρχεται από την ίδια τέχνη, του βαρελά (μπορείτε επίσης να δείτε τον Μίμη Κουγιουμτζή-χρυσοχόο, τον Αργύρη Μπακιρτζή-χαλκωματά ή τον Ιάκωβο Ψαρρά).

Ο Κώστας Βουτσάς διηγείται την οικογενειακή ιστορία του επωνύμου του: Ο παππούς μου Κώστας Βουτσάς κατασκεύαζε βαρέλια στο χωριό Επιβάτες της Ανατολικής Θράκης. Στην περιοχή εκείνη τα βαρέλια τα λέγανε βουτσιά, εξού και το επαγγελματικό επίθετο Βουτσάς. Προηγουμένως, το επίθετό μας ήταν Σαββόπουλος, με καταγωγή από τον Άγιο Λαυρέντιο Βόλου.

Η Άννα Βαγενά δεν θυμάται κάποιον βαρελά στους άμεσους προγόνους της, οπότε εικάζει ότι το επώνυμο θα το πήρε κάποιος παλιότερος πρόγονος -πάντως κατάγεται από περιοχή οινοπαραγωγική, τη Ραψάνη Θεσσαλίας, όπου επομένως υπάρχει ζήτηση για το επάγγελμα.

Η λέξη βαγένι ή βαένι είναι σλαβικό δάνειο (vagan), ενώ το βουτσί ανάγεται στο ελληνιστικό βούτις που ίσως είναι δάνειο από το λατινικό buttis, εκτός αν ο δανεισμός έγινε ανάποδα -υπάρχει ένα βιβλίο αφιερωμένο στα ετυμολογικά των βαρελιών, αλλά δεν το έχω διαβάσει (είναι και στα γερμανικά) οπότε δεν μπορώ να πω περισσότερα. Το βαρέλι πάλι είναι δάνειο από τα ιταλικά (πρβλ. και αγγλ. barrel, γαλλ. baril) αν και ούτε η δική του απώτερη ετυμολογία είναι απόλυτα ξεκαθαρισμένη.

Στο μουσείο της οδού Πανός υπάρχει μια προθήκη με εργαλεία του βαρελά, κυρίως από Πελοπόννησο:

Πέρα από ονομασίες εργαλείων που τις ξέρουμε ήδη από άλλα επαγγέλματα, έχουμε τον πατητό, τον ξυλοφά, τον παστράγκαλο και τη γουβοπλάνη.

Επίσης, σε άλλες προθήκες υπάρχουν κι άλλα εργαλεία του βαρελά, που τα κατέγραψα και τα μεταφέρω εδώ:

γουβοσκέπαρνο: σκεπάρνι του βαρελά· με αυτό γούβωνε εσωτερικά το βαρέλι αφού το είχε συναρμολογήσει (βλ. τη φωτογραφία αριστερά).

μαντικάπι: εργαλείο με τρυπάνι για να ανοίγουν τρύπες.

μιρμίγκω ή γραδωτή: εργαλείο-σήμα κατατεθέν του πλανόδιου βαρελά. Με αυτό έκανε το γράδωμα (αυλάκι) στο εσωτερικό του βαρελιού για να μπει ο πάτος. Με το οδοντωτό βαρέλι έτρωγε το ξύλο και με το αγκιστρωτό δόντι έβγαζε τα πριονίδια.

ξεγυριστάρι: πριόνι για να κόβουν τις δούγες, δηλαδή τις σανίδες, και το περίσσευμά τους στο συναρμολογημένο βαρέλι.

ταλιαδούρα: τσεκούρι του βαρελά για να πελεκάει τα ξύλα του βαρελιού και να δίνει κυκλικό σχήμα στον πάτο του.

τσινιαδόρος: ίδια χρήση με τη μιρμίγκω.

Αγνοώ την ετυμολογία του παστράγκαλου και του τσινιαδόρου. η ταλιαδούρα ανάγεται προφανώς στο tagliare (κόβω κτλ. απ’ όπου και το ταγιέρ), ενώ το μαντικάπι (χειροτρύπανο) το βρίσκουμε και σε πολλές άλλες ειδικότητες μαστόρων, πιο συχνά ως ματικάπι και είναι τούρκικης αρχής.

Οι δάσκαλοι το ξέρουν το μουσείο της οδού Πανός και το επισκέπτονται με τα σχολεία τους, αλλά νομίζω πως αξίζει να το δείτε αν βρεθείτε εκεί κοντά!