Στο σχολείο με το σκουλαρίκι, ξανά

Αύριο αρχίζουν τα σχολεία, οπότε σκέφτομαι ότι ταιριάζει να βάλουμε κάτι σχολικό -κι έτσι θα επαναλάβω, αλλά με αλλαγές και προσθήκες, ένα παλιότερο άρθρο του ιστολογίου που είχε δημοσιευτεί εδώ πριν από πέντε χρόνια τέτοιες μέρες και έχει θέμα κάποια ετυμολογικά του σχολείου -βασίζεται άλλωστε σε ένα άρθρο που είχα δημοσιεύσει στη στήλη μου στην Αυγή π.Ι. (προ Ιστολογίου).

Ανοίγουν αύριο τα σχολεία σε όλη τη χώρα, μια και στη χώρα μας, τουλάχιστον τα τελευταία (κάμποσα) χρόνια η ημερομηνία έναρξης της σχολικής χρονιάς δεν είναι κυμαινόμενη όπως αλλού (π.χ. η πρώτη Τρίτη του Σεπτεμβρίου) αλλά σταθερή, εκτός βέβαια αν πέφτει Σαββατοκύριακο -ακόμα κι όταν τυχαίνει η 11 Σεπτεμβρίου να πέφτει Παρασκευή.

Στον τοίχο μιας φίλης στο Φέισμπουκ, που νομίζω πως είναι εκπαιδευτικός, είδα το διάγραμμα της φωτογραφίας και γέλασα πολύ. Γέλασα, αλλά θυμάμαι τις κόρες μου όταν πλησίαζε η αποφράδα μέρα, που αρκετές φορές αδημονούσαν να ανοίξουν τα σχολεία, να βρουν τους φίλους και τις φίλες τους -αυτό βέβαια ισχύει κυρίως για τα μικρότερα παιδιά που ζουν στη μεγαλούπολη, όχι για τα πιο τυχερά παιδιά που ζουν σε επαρχία.

Κάποια παιδιά, πρωτάκια, θα πάνε για πρώτη φορά σχολείο αύριο, είτε στο δημοτικό είτε στο γυμνάσιο, τα δικά μου τα κορίτσια έχουν εδώ και δυο-τρία χρόνια ξεσκολίσει πια, οπότε το παρακολουθώ το θέμα πιο ψύχραιμα. Διότι, όσο και να πεις, με το που ξεκινάει κάθε σχολική χρονιά, κι ας μην είναι η πρώτη, μερικοί χαζογονείς βουρκώνουν.

Εμείς εδώ όμως δεν βουρκώνουμε, λεξιλογούμε -κι έτσι σήμερα θα δούμε ακριβώς τη λέξη «σχολείο» και τις παραφυάδες της.

Το σχολείο είναι λέξη ελληνιστική, με τη σημασία «διδασκαλείο». Παράγεται, φυσικά, από τη «σχολή», αλλά η σημασία αυτής της λέξης πολύ απείχε από τη σημερινή. Πράγματι, στα αρχαία ελληνικά η λέξη σχολή σήμαινε αρχικά την ανάπαυση, την απραξία, τον ελεύθερο χρόνο, ενώ η ασχολία σήμαινε ακριβώς την απουσία αργίας, ελεύθερου χρόνου. Η αρχαία σημασία επιβιώνει και σήμερα, ως σχόλη ή σκόλη (Κυριακή γιορτή και σκόλη να ’ταν η βδομάδα όλη, τραγουδούσε η Αλίκη), αλλά και στο σχόλασμα των μαθητών ή των εργαζομένων. Ο τόνος έχει ανέβει στη σημερινή χρήση, για να αποφεύγεται η σύγχυση της σχόλης με τη σχολή που σήμερα σημαίνει άλλο πράγμα –αυτό το λέμε προφύλαξη. (Μια άλλη επιβίωση, σε λογιότερη γλώσσα, είναι η σχολάζουσα κληρονομιά, που ο κληρονόμος της είναι άγνωστος, άρα κατά κάποιον τρόπο… κάααθεται).

Λοιπόν, όταν ο Αθηναίος της εποχής του Περικλή έλεγε «σχολήν άγω» αυτό σήμαινε ότι καθόταν αραχτός και ήρεμος· και επειδή μόνο ο απαλλαγμένος από τις σκληρές βιοποριστικές ασχολίες μπορούσε να αφιερώνει χρόνο στη χαλαρή συζήτηση με άλλους και στην πνευματική του καλλιέργεια, σιγά-σιγά η λ. σχολή παίρνει τη σημασία «σπουδή, φιλοσοφική συζήτηση» και αργότερα, στην ελληνιστική εποχή, φτάνει να σημαίνει και το μέρος, το ίδρυμα όπου σπουδάζει κανείς και αποκτά γνώσεις.

Ενδιαφέρουσα είναι η πορεία της λέξης «σχολαστικός». Αρχικά σήμαινε αυτό ή αυτόν που έχει να κάνει με την ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο. Στη συνέχεια πήρε τη σημασία εκείνου που αφιερώνει τον ελεύθερο χρόνο του στη μελέτη, άρα τον μορφωμένο, τον λόγιο -δείτε και το αγγλ. scholar που απηχεί αυτή τη σημασία. Όμως στη συνέχεια, σίγουρα υπό την επίδραση του ζωντανού παραδείγματος αρκετών λογίων, η λέξη «σχολαστικός» πήρε και αρνητική σημασία, του λόγιου που επιμένει σε γραμματικές και άλλες λεπτομέρειες, σημασία που διατηρείται και σήμερα, και στη συνέχεια του σπουδαγμένου ανόητου -στον Φιλόγελο, τη συλλογή ανεκδότων της (ύστερης) αρχαιότητας, ο συχνότερος στόχος της σάτιρας είναι οι σχολαστικοί. Παράδειγμα:

Σχολαστικὸς κολυμβῶν παρὰ μικρὸν ἐπνίγη· ὤμοσε δὲ εἰς ὕδωρ μὴ εἰσελθεῖν͵ ἐὰν μὴ μάθῃ πρῶτον καλῶς κολυμβᾶν.
(‘Ένας σχολαστικός πήγε να κολυμπήσει και παρά λίγο να πνιγεί· ορκίστηκε λοιπόν να μην ξαναμπεί στο νερό αν πρώτα δεν μάθει να κολυμπάει καλά).

Ξεστράτισα όμως. Από τη σχολή προέρχεται και το λατινικό δάνειο schola, που είναι η αρχή όλων των σημερινών school, école, scuola και των άλλων λέξεων σχεδόν όλων των ευρωπαϊκών γλωσσών που σημαίνουν «σχολείο». (Στα τούρκικα, ο Κεμάλ όταν έκανε τη μεγάλη του μεταρρύθμιση αντικατάστησε την αραβική λέξη μεκτέπ με τη λέξη οκούλ, που την έπλασαν ή τη διάλεξαν ώστε να θυμίζει λίγο και το γαλλικό εκόλ). Να πούμε εδώ ότι στα αγγλικά πέρα από το school = σχολείο υπάρχει και μια ομόγραφη λέξη, school = κοπάδι ψαριών, με διαφορετική προέλευση όμως. Μακάρι να το ήξερε αυτό ο ποιητής που σε μια προβεβλημένη μεταγλώττιση όπερας ή κάτι τέτοιο (τον καιρό της γκλαμουριάς) έγραψε για «ένα σχολείο κόκκινων ψαριών».

Αφού διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη, η λέξη «σχολείο» επέστρεψε στη γλώσσα μας κι έδωσε έναν παράδοξο απόγονο. Βλέπετε, το λατινικό schola απέκτησε επίσης τη σημασία του παλατιανού τάγματος· και στο Βυζάντιο, το οποίο για αρκετόν καιρό είχε κρατική γλώσσα τα λατινικά, ενώ στη συνέχεια είχε θεσμική ορολογία με πάρα πολλούς λατινισμούς, οι φρουροί του τάγματος αυτού ήταν οι σχολάριοι, δάνειο από το λατινικό scholaris (επομένως, η λέξη σχολάριος είναι αντιδάνειο). Αυτοί οι σχολάριοι, όπως μαθαίνουμε από το λεξικό Σούδα, ήταν παλατιανοί φρουροί που τους διάλεγαν κατ’ εξοχήν από τους Αρμενίους, και που το δημόσιο τους μισθοδοτούσε πάντοτε καλύτερα από τους άλλους στρατιώτες, ένα είδος επίλεκτου τάγματος δηλαδή.

Οι σχολάριοι αυτοί στις παρελάσεις και τις τελετές φορούσαν στα αυτιά τους ενώτια, όπως ήταν η ονομασία του συγκεκριμένου στολιδιού τότε. Αυτά τα σκουλαρίκια, που θα ήταν υποθέτω εντυπωσιακά, ονομάστηκαν λοιπόν σχολαρικά ενώτια, και επειδή είναι πολύ συχνό φαινόμενο να μαραίνεται και να πέφτει το ουσιαστικό και να ουσιαστικοποιείται το επίθετο (πρβλ. νεαρόν ύδωρ > νερό και άλλα πολλά) τελικά έμεινε σκέτο το σχολαρίκιον, που σιγά σιγά έγινε σκολαρίκιον και σκολαρίκινκαι σκουλαρίκι. Οπότε όταν σήμερα βλέπουμε σκουλαρίκια και στους άντρες, πριν το θεωρήσουμε αταίριαστο, να σκεφτούμε πως στην απαρχή της λέξης βρίσκονται οι επίλεκτοι παλατιανοί φρουροί, οι σχολάριοι, ασφαλώς διαλεχτοί λεβέντες όλοι τους.

Στο αρχικό άρθρο μου, που το είχα γράψει το 2008, είχα σχολιάσει μιαν ετυμολογικίστικη κουτοπονηριά του Άδωνη Γεωργιάδη (τότε ήταν στο Λάος, τώρα τσιρίζει για τη Νέα Δημοκρατία) ο οποίος είχε πει, περίπου, τα εξής: η λέξη σχολείο «που χαρίσαμε σε όλες τις γλώσσες της γης, κατά κυριολεξία σημαίνει τον χώρο που περνάμε τη σχόλη μας … δηλαδή στο σχολείο πάμε για να ευχαριστηθούμε στον ελεύθερό μας χρόνο» –συγκρίνετέ το αυτό, συνέχιζε, «με την εικόνα των έξαλλων παιδιών που αναλώνονται σε καταλήψεις … και θα καταλάβετε σε πόσο λανθασμένο δρόμο βρισκόμαστε».

Απαντώντας σε αυτή τη σοφιστεία, είχα παρατηρήσει αφενός ότι η λέξη σχολείον είναι μεταγενέστερη, ελληνιστική, και μάλλον σπάνια, και ότι τα παιδιά των αρχαίων προγόνων μας την εποχή του Περικλή πήγαιναν σε διδασκαλείον (ο αριστοφανικός Στρεψιάδης μάλιστα στο φροντιστήριον του Σωκράτη), όχι σε σχολείον ούτε σε σχολή, πράγμα που δεν τους εμπόδισε να κάνουν το χρυσόν αιώνα -και που φανερώνει τη λαθροχειρία του κ. Άδωνη, διότι βέβαια η χρήση της λέξης σχολείο γενικεύτηκε όταν είχε πια χαθεί η ετυμολογική διαφάνειά της. Και αφετέρου, είχα θελήσει να απαντήσω στον κ. Άδωνη με τα όπλα του, την ετυμολογία: η μετεξέλιξη του ρήματος παιδεύω από τη σημασία «εκπαιδεύω» στη σημασία «βασανίζω» οφείλεται ακριβώς στο ότι οι μαθητές εκλάμβαναν τη φοίτηση στο σχολείο σαν βασανιστήριο· σε καμιά εποχή δεν πήγαιναν οι νέοι με χαρά στο σχολείο «για να περάσουν τον ελεύθερο χρόνο τους», παρά μόνο στην φαντασία του κ. Άδωνη.

Αν βγαίνει κάποιο συμπέρασμα από τη μελέτη της ετυμολογίας, αυτό είναι πως οι αρχαίοι όριζαν σαν πρωτογενή έννοια το να έχεις ελεύθερο χρόνο και να μην κάνεις τίποτα, τη σχόλη· και σαν δευτερογενή έννοια, άρνηση της πρωτογενούς, την α-σχολία, το να έχεις δουλειά (ίδιας ρίζας με τη δουλεία άλλωστε, κάτι που ίσως μας απασχολήσει σε επόμενο σημείωμα). Αλλά προς το παρόν, καλή σχολική χρονιά στα παιδιά, παρ’ όλες τις δυσκολίες!