Όταν ο Σαββόπουλος συνάντησε τον Ζακ Πρεβέρ

Το σημείωμα που διαβάζετε σήμερα έπρεπε να το βάλω την προηγούμενη εβδομάδα, που ήταν η επέτειος της γέννησης του μεγάλου Γάλλου ποιητή Ζακ Πρεβέρ (γεννήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 1900), αλλά για τεχνικούς λόγους δεν στάθηκε αυτό μπορετό -οπότε, το διαβάζετε σήμερα, ανεπίκαιρο. Ας το αφιερώσω στον παλιό μας φίλο που δεν γράφει πια και που είχε το χρηστώνυμο «Να διαβάζετε τον Ζακ Πρεβέρ».

Κάποιοι θα μου πουν ότι κομίζω γλαύκα στην Αθήνα με το άρθρο, αφού θα ασχοληθώ με ένα θέμα που είναι πασίγνωστο -αλλά προηγούμενη πείρα από το ιστολόγιο έχει δείξει πως το πασίγνωστο για τον έναν είναι άγνωστο για άλλους (και τούμπαλιν). Επίσης, έχω να εισφέρω μιαν άγνωστη ψηφιδούλα στη σχετική συζήτηση, οπότε το σημερινό άρθρο ίσως δεν είναι, έτσι κι αλλιώς, περιττό.

Αλλά να ξεκινήσουμε από την αρχή. Ένα από τα δημοφιλέστερα τραγούδια της πρώτης περιόδου του Διονύση Σαββόπουλου είναι, θαρρώ, το «Ήλιε, ήλιε αρχηγέ» που περιλαμβάνεται στον πρώτο του δίσκο, Το φορτηγό.

Ας το ακούσουμε:

Και ας θυμηθούμε τα λόγια:

Ήλιος κόκκινος ζεστός στάθηκε στην κάμαρά μου.

Ξύπνησε όλη η πολιτεία κάτω απ’ τα παράθυρά μου.

Το παιδί πάει στο σχολειό του κι ο εργάτης στην δουλειά.

Πρωινά δυο μάτια ανοίγει όμορφη μια κοπελιά.

Ε, ε, Ήλιε, ήλιε, αρχηγέ,

δώσ’ το σύνθημα εσύ κι η χαρά θ΄αναστηθεί.

Ε, ε, το σκοτάδι θα πεθάνει και θ’ ανάψ’ η χαραυγή.

Ο εργάτης βλαστημάει και τραβάει για τον σταθμό.

Να, ο ήλιος ανεβαίνει σαν σημαία στον ουρανό.

Μπρος στης φάμπρικας την πύλη ο εργάτης σταματά.

Όμορφη η μέρα γνέφει κι απ’ το ρούχο τον τραβά.

Ε, ε, σύντροφέ μου, αχ τι κακό,

μέρα μ᾿ ήλιο σαν κι αυτό να την τρώει τ’ αφεντικό.

Σήκω ήλιε πιο ψηλά να σε δούνε τα παιδιά

δες χορεύει η κοπελιά με στεφάνι στα μαλλιά

τα παιδιά θα μεγαλώσουν θ’ αγαπούν την κοπελιά

κι όλα τότε θα `ν’ δικά μας: ήλιος, ουρανός, χαρά.

Ε, ε, Ήλιε, ήλιε, αρχηγέ,

δώσ’ το σύνθημα εσύ κι η χαρά θ΄αναστηθεί.

Ε, ε, το σκοτάδι θα πεθάνει κι θ’ ανάψ’ η χαραυγή.

Και μόνο αυτό το τραγούδι να είχε γράψει κάποιος, θα κέρδιζε μια θέση στην ιστορία του ελληνικού τραγουδιού.

Ωστόσο, αργότερα κάποιοι επισήμαναν ότι η κεντρική ιδέα του τραγουδιού του Σαββόπουλου είναι δανεισμένη από ένα ποίημα του Ζακ Πρεβέρ, το ποίημα Le temps perdu, ένα γνωστό ποίημα από τη συλλογή του Paroles.

Le temps perdu

Devant la porte de l’usine
le travailleur soudain s’arrête
le beau temps l’a tiré par la veste
et comme il se retourne
et regarde le soleil
tout rouge tout rond
souriant dans son ciel de plomb
il cligne de l’œil
familièrement

Dis donc camarade Soleil
tu ne trouves pas
que c’est plutôt con
de donner une journée pareille
à un patron?

Σε μετάφραση Γιώργου Κεντρωτή από το ιστολόγιό του:

Ο ΧΑΜΕΝΟΣ ΧΡΟΝΟΣ

Μπρος στης φάμπρικας την πύλη
ο εργάτης σταματάει ξαφνικά
τον τράβηξε η καλοκαιρία από το ρούχο
και όπως γυρνάει
και κοιτά τον ήλιο
έτσι ολοκόκκινον και έτσι ολοστρόγγυλον
να χαμογελάει στον μολυβή ουρανό του
του κλείνει φιλικά
το μάτι

Δε μου λές ρε συ σύντροφε Ήλιε
δεν το βρίσκεις και λόγου σου μεγάλη μαλακία
να χαρίζουμε στ’ αφεντικά
μια τέτοια μέρα;

Ο Πρεβέρ χρησιμοποιεί πολύ λιγότερους στίχους, με τη χαρακτηριστική του απλότητα (η ποίηση πρέπει να είναι απλή, έλεγε κάποιος σοφός) αλλά στο ποίημά του ζωγραφίζει τις δυο βασικές πολύ δυνατές εικόνες που εμφανίζονται και στο τραγούδι του Σαββόπουλου: την όμορφη μέρα που τραβάει τον εργάτη από το ρούχο και την ιδέα ότι είναι κρίμα να χαρίζουμε στα αφεντικά τις ηλιόλουστες μέρες μας.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι στίχοι του Σαββόπουλου είναι επηρεασμένοι από το ποίημα του Πρεβέρ.

Κλοπή λοιπόν; Όχι. Δάνειο.

Και μάλιστα ο Σαββόπουλος το δάνειο το αξιοποίησε με τον καλύτερο τρόπο, αφού ανάπτυξε παραπέρα τις ιδέες και τις μετουσίωσε σε ένα εγερτήριο τραγούδι, μια ιδέα που δεν υπάρχει στον Πρεβέρ.

Οπως υποθέτει εύστοχα ο Κεντρωτής: Το πιθανότερο κρίνω ότι είναι τούτο: βρήκε τότε, τη δεκαετία του 60, κάπου το ποίημα του Πρεβέρ (σε μετάφραση;) ο Σαββόπουλος και το «φούσκωσε». Του πρόσθεσε λόγια. Και έφτιαξε ένα αριστουργηματικό τραγούδι.

Αυτό ακριβώς συνέβη και στο μόνο σημείο στο οποίο μένει έκθετος ο Σαββόπουλος είναι πως δεν αναγνώρισε το δάνειο, ούτε στο Φορτηγό ούτε, θαρρώ, αργότερα -το λέω με μιαν επιφύλαξη γιατί δεν θυμάμαι αν στο βιβλίο που έβγαλε («Τα λόγια απ’ τα τραγούδια») αναγνωρίζει την οφειλή στον Πρεβέρ. [Προσθήκη: Μου λέει ο Φώντας Τρούσας ότι στα Λόγια από τα τραγούδια ο Σαββοπουλος αναγνωρίζει το δάνειο. Αν είναι έτσι, δεν ισχύει το παραπάνω]

Να προσθέσω επίσης ότι, όπως μάς θυμίζει σε άρθρο του ο Φ. Τρούσας, σε ένα «τεσσαράκι» (δίσκο ΕΡ με τέσσερα τραγούδια) που είχε κυκλοφορήσει πριν από το Φορτηγό και που περιλάμβανε και το Ήλιε, ήλιε αρχηγέ με τον τίτλο «Εγερτήριο», στο συνοδευτικό σημείωμα ο Σαββόπουλος αναγνωρίζει επιρροή από τον Πρεβέρ αν και δεν την εξειδικεύει: Σ’ αυτό το δίσκο πολλά πράγματα θυμίζουν Ζακ Πρεβέρ, Χριστιανόπουλο, Θεοδωράκη, Χατζιδάκι, Μπρασσένς ή Ρωμανό Μελωδό.

Αλλά καιρός είναι να εισφέρω την καινούργια ψηφιδούλα που σας έλεγα.

Από πού άραγε διάβασε ο Σαββόπουλος, στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960, το ποίημα του Πρεβέρ; Βέβαια η συλλογή Paroles εκδόθηκε το 1946, αλλά ελληνική μετάφραση της συλλογής εκδόθηκε πολύ αργότερα (αν δεν κάνω λάθος, το 1994, απο τον Μιχάλη Μεϊμάρη στον Καστανιώτη).

Θα μου πείτε ότι ο Σαββόπουλος θα μπορούσε να έχει βρει το ποίημα του Πρεβέρ στο πρωτότυπο -και πράγματι αυτό δεν μπορούμε με κανέναν τρόπο να το αποκλείσουμε.

Ωστόσο, έχω εντοπισει μία μετάφραση του ποιήματος σε ελληνικό έντυπο στη δεκαετία του 1960 και υποθέτω ότι από αυτήν έμαθε ο Σαββόπουλος το ποίημα.

Ο χαμένος καιρός

Μπροστά στης φάμπρικας την πόρτα
ο εργάτης ξάφνου σταματά
απ’ το σακάκι η όμορφη μέρα τον τραβά
κι έτσι γυρνώντας
και κοιτάζοντας τον ήλιο
ολοκόκκινο, ολοστρόγγυλο
και χαμογελαστό στο μολυβί ουρανό του
κλείνει το μάτι
φιλικά.

Τι λες σύντροφε Ήλιο
δε συμφωνείς
πως είναι χαζομάρα
να δώσουμε τέτοια μέρα
σ’εργοδότη;

Η μετάφραση που διαβάσατε δημοσιεύτηκε στο τεύχος 34 του αριστερού φοιτητικού περιοδικού Πανσπουδαστική, που όχι άδικα χαρακτηρίστηκε «το σημαντικότερο φοιτητικό περιοδικό των μεταπολεμικών χρόνων«. Το συγκεκριμένο τεύχος κυκλοφόρησε στις 25 Ιανουαρίου 1962. Μου αρέσει να φυλλομετράω παλιά περιοδικά κι έτσι την εντόπισα.

Στο τεύχος αυτό υπάρχει στην αρχή ένα σύντομο σημείωμα του μεταφραστή, του Τάκη Δραγώνα, για τον Πρεβέρ και την ποίησή του, ενώ διάσπαρτα στις σελίδες του περιοδικού βρίσκουμε γύρω στα δέκα από τα πιο γνωστά ποιήματα του Πρεβέρ, όλα μεταφρασμένα από τον Δραγώνα -ένα από αυτά είναι και ο «Χαμένος καιρός» (την εποχή εκείνη, στα ελληνικά λέγαμε «δεν έχω καιρό» και όχι «δεν έχω χρόνο»).

Ο Τάκης Δραγώνας έχει μεταφράσει θεατρικά έργα για το Εθνικό καθώς και μυθιστορήματα, π.χ. το Κόκκινο και το μαύρο του Σταντάλ.

Η Πανσπουδαστική ήταν περιοδικό με μεγάλη κυκλοφορία ανάμεσα στους προοδευτικούς φοιτητές. Ο Σαββόπουλος είχε παρέα με τέτοιους κύκλους.

Οπότε, θεωρώ αν όχι βέβαιο πάντως πολύ πιθανό ο Σαββόπουλος να βρήκε το τεύχος αριθ. 34 της Πανσπουδαστικής και από εκεί να γνώρισε το ποίημα του Πρεβέρ και να το μετάπλασε σε τραγούδι.

Όσο για το δάνειο που δεν αναγνώρισε, αν όντως δεν το αναγνώρισε, αυτό είναι παρωνυχίδα μάλλον. Το χειρότερο είναι που πήγε με τ’ αφεντικά.