Ψολόεις κατουρίσας -το χλευαστικό εγκώμιο προς Μιστριώτη

Το σημερινό σημείωμα είναι αφιερωμένο στον γλωσσαμύντορα Γ. Μιστριώτη, τον δασύτριχο αρχαϊστή καθηγητή του πανεπιστημίου που έβαλε τη σφραγίδα του στις γλωσσικές διαμάχες την αρχή του 20ού αιώνα. Για τον Μιστριώτη έχουμε ξαναγράψει στο ιστολόγιο, αλλά το θέμα δεν εξαντλείται με ένα σημείωμα.

Οι γλωσσικές αυτές διαμάχες κατά περιόδους έφτασαν σε όξυνση απίστευτη, σε σημείο να θρηνήσουμε και νεκρούς, με τα Ευαγγελικά του 1901 και τα Ορεστειακά του 1903, που και στα δύο έβαλε το χεράκι του ο Μιστριώτης, ξεσηκώνοντας διαδηλώσεις διαμαρτυρίας, την πρώτη φορά για τη μετάφραση του Ευαγγελίου, και τη δεύτερη για την παράσταση της Ορέστειας σε μετάφραση (σε απλή καθαρεύουσα, όχι σε δημοτική!) –ειδικά αυτή τη δεύτερη φορά είχε και άμεσο συμφέρον, μια και ο ίδιος ανέβαζε ερασιτεχνικές παραστάσεις τραγωδιών με το πρωτότυπο, αρχαίο κείμενο.

Όμως, οι γλωσσικές αντιπαραθέσεις έδωσαν επίσης αφορμή για άφθονα πειράγματα και από τις δυο πλευρές, μια και πνεύμα διέθεταν και οι μεν και οι δε. Σήμερα, θυμόμαστε κυρίως τα πειράγματα των καθαρευουσιάνων προς τους μαλλιαρούς, ανάμεσα στα οποία γνωστότεροι είναι οι δήθεν μαλλιαρισμοί, δηλαδή οι (ψεύτικες) κατηγορίες ότι τάχα οι μαλλιαροί έλεγαν «Κεχριμπάρα» την Ηλέκτρα, «Κρυφό τσιμπούσι» τον Μυστικό δείπνο, «Κώτσο Παλιοκουβέντα» τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο και άλλα πολλά ανάλογα. Βέβαια, αυτά ισορροπούν ανάμεσα στο πείραγμα και στη συκοφαντία, μια και τέτοιοι εξωφρενισμοί (που ουδέποτε ειπώθηκαν) γίνονταν πιστευτοί από τους αφελείς ή απ’ όσους ήθελαν να τους πιστέψουν.  Ωστόσο, εκ των υστέρων βγάζουν όντως γέλιο.

Πιο πνευματώδη (αλλά όχι ανιδιοτελή) βρίσκω τη σάτιρα του Γ. Σουρή για τον Ψυχάρη και τους δημοτικιστές, που την έχω παρουσιάσει εκτενώς σε παλιότερο άρθρο.

Πειράγματα όμως εκτοξεύτηκαν και από την πλευρά των δημοτικιστών προς τους καθαρευουσιάνους, και ο Μιστριώτης ήταν ένας προφανής στόχος, αφού ξεχώριζε και με το παρουσιαστικό του. Ίσως ο Βάρναλης να μην είναι αμερόληπτος, αλλά γράφει τα εξής: Ένας σφαιρικός όγκος από σάρκες με ψηλό καπέλο, με φράκο, με κομπολόγι στο χέρι και με μια ομπρέλα στην αμασκάλη. … Μορφή και γενειάδα Σειληνού του Ρούμπενς με γυαλιά! Όταν μιλούσε ή δίδασκε άρχιζε και τέλειωνε τις φράσεις του με ένα γρύλλισμα. Άλλοι τον χαρακτηρίζουν «γοριλόμορφο» ή «δασύτριχο σαν γορίλα».

Για τον Μιστριώτη έγραψαν οι δημοτικιστές κάμποσα πειραχτικά επιγράμματα και στιχουργήματα, αλλά το πιο πετυχημένο –όμως όχι ευκολονόητο– το έγραψε ο Νικ. Ποριώτης, γερός λόγιος, δραματικός ποιητής και μεταφραστής θεατρικών έργων και λιμπρέτων. Ο Ποριώτης λοιπόν έγραψε σε άπταιστη αττική διάλεκτο ένα εγκώμιο προς Μιστριώτη, όμως διάλεξε έτσι τις λέξεις του ώστε να ακούγονται άσεμνες, υβριστικές, χλευαστικές. Παίζοντας δηλαδή στο γήπεδο του αντιπάλου, τον νίκησε με τα δικά του όπλα.

Το κείμενο που θα δείτε δεν είναι άγνωστο στο Διαδίκτυο. Αν γκουγκλίσετε θα το βρείτε δημοσιευμένο κάμποσες φορές. Ωστόσο, στις δημοσιεύσεις αυτές υπάρχουν κενά και ανακρίβειες. Για παράδειγμα, γράφεται, ανακριβώς νομίζω, ότι ο Ποριώτης απάγγειλε το εγκώμιό του σε συνεδρίαση του πανεπιστημίου ή κάτι ανάλογο, που θα ήταν αδιανόητο για την εποχή. Σύμφωνα με την πρωτογενή πηγή που μας παραδίδει το κείμενο, και που είναι ένα βιβλίο του Ν. Δρακουλίδη (πιο γνωστός με το ψευδώνυμο Άγγελος Δόξας), που πρέπει να είναι πολύ ενδιαφέρον αλλά είναι δυσεύρετο γιατί εκδόθηκε το 1944 που είχαμε άλλα ντράβαλα, ο Ποριώτης έγραψε το εγκώμιο περί το 1912 και το κυκλοφόρησε, χέρι με χέρι, στους καθηγητές του πανεπιστημίου.

Το εγκωμιαστικό επίγραμμα του Ποριώτη είναι το εξής:

Γεωργίω τω Μιστριώτη,
ανδρί φρενήρει και ευήθει,
την τε ιδέαν αστείω
και την πνοήν βρομείω,
κολερών ακέστορι
και λασίων πύκτη,
Ανθ’ ων
της γλωσσικής κατοργάδος,
τους κατώρυχας εξεκαύλωσε
και της ποιητικής οινάδος
τα καυλία και τα βλαστήματα έκλασε,
δια ξοάνων δε και κουράδων
τους πολυψόφους
των λόγων κολοσυρτούς
ψολόεις κατουρίσας
και πάντας κατακυλήσας
κατ’ αξίαν ει και αϊδώς φυσά,
Ανάθεμα

Παρά το τρισχιλιετιλίκι μας, θα συμφωνήσετε ότι χρειαζόμαστε λεξικό για να καταλάβουμε τι εννοεί… και τι δεν εννοεί. Ιδού η εξήγηση των λέξεων:

φρενήρης = μυαλωμένος, φρόνιμος· αλλά σήμερα έξαλλος

ευήθης = αγαθός, άδολος· αλλά σήμερα ανόητος

ιδέα = μορφή

αστείος = ευγενής στους τρόπους, κομψός

βρόμειος = βροντερός

ακέστωρ = ο θεραπευτής

κολερός = αυτός που έχει κοντό τρίχωμα

λάσιος = δασύτριχος, μαλλιαρός

πύκτης = ο πυγμάχος

κατοργάς = αυτή που κάνει όργια· αλλά οργάς είναι ο εύφορος αγρός

κατώρυξ, κατώρυχος = καταχωσμένος

εκκαυλώ (εξεκαύλωσε) = αναπτύσσω βλαστό (για φυτό)

οινάς = άμπελος

κλάω, κλω (έκλασε) = τσάκισε, έσπασε

κουράς = ζωγραφική σε οροφή

πολύψοφος = που κάνει μεγάλο θόρυβο

κολοσυρτός = θορυβώδης όχλος

ψολόεις = γεμάτος καπνιά (ψολός = καπνός)· επίθετο του κεραυνού, άρα ‘σαν κεραυνός’

κατουρίζω = οδηγώ πλοίο στο λιμάνι με ούριο άνεμο· αλλά και φέρω κάτι σε αίσιο τέλος

κατακυλήσας (σωστό: κατακηλήσας) = γοητεύοντας

αϊδής = τυφλός, αλλά και αφανής

φυσώ = υπερηφανεύομαι, κορδώνομαι

ανάθεμα = αφιέρωμα

Πρέπει εδώ να πω ότι το «γλωσσάρι» αυτό, καθώς και το κείμενο του Ποριώτη, όπως και πολλές πληροφορίες του άρθρου, τα έχω πάρει από την ανακοίνωση του Γ. Γ. Αλυσανδράτου «Στο περιθώριο των Ευαγγελικών» που έγινε στο Επιστημονικό συμπόσιο «Ευαγγελικά (1901) – Ορεστειακά (1903)», τα πρακτικά της οποίας έχουν εκδοθεί σε βιβλίο από την Εταιρεία Σπουδών (Μωραΐτη). Έκανα μερικές προσθήκες και συμπληρώσεις.

Επομένως, με βάση και τις παραπάνω εξηγήσεις, μια καλή μετάφραση, που την ξεσηκώνω από ένα ρεμπέτικο φόρουμ (!) -αλλά κάνω μερικές δικές μου διορθώσεις- είναι η εξής:

Στον Γεώργιο Μιστριώτη, άνδρα συνετό και αγαθό, στην όψη ωραίο και στην αναπνοή βροντερό, τον προστάτη των κουρεμένων και διώκτη των μαλλιαρών, επειδή της γλωσσικής εύφορης γης τα φυντάνια ξεβλαστάρωσε και του ποιητικού αμπελώνα τους βλαστούς και τις παραφυάδες έσπασε και αφού με ξόανα και τοιχογραφίες τους πολυθόρυβους όχλους οδήγησε σαν κεραυνός σε αίσιο πέρας και τους πάντες γοήτευσε κατ’ αξίαν , αν και μετριοφρόνως κορδώνεται, αφιέρωμα!

Άμα το ψιλοκοσκινίσουμε, έχει μερικά λαθάκια ο Ποριώτης (πριν από 100 χρόνια δεν είχαν τα δικά μας εργαλεία, που με ένα κλικ έχεις στην οθόνη σου τη σοφία όλου του κόσμου), αλλά θεωρώ ότι πρόκειται για αριστουργηματικό, πανέξυπνο κείμενο!

ΥΓ Το βιβλίο του Δρακουλίδη λέγεται: Το γλωσσικό μας ζήτημα και η δημοτική στην επιστήμη με μια σχηματική επισκόπηση και σκίτσα του Ν. Καστανάκη, εκδόσεις Κορδαλού, 1944. Υπάρχει στις μεγάλες βιβλιοθήκες (όχι όμως σε ηλεβιβλιοθήκη).