Ο αήττητος ακράνης και η αμφίβολη αθιβολή

 

Πήρα προχτές ένα ηλεμήνυμα από τον φίλο του ιστολογίου τον Πέπε, ο οποίος διάβασε το βιβλίο μου «Λέξεις που χάνονται«, και μου έκανε την τιμή να μου στείλει ένα εκτενές σημείωμα με τα σχόλιά του πάνω σε λήμματα του βιβλίου, με συμπληρώσεις και παράλληλους τύπους, αλλά και με διορθώσεις μερικών αβλεψιών ή και διαφωνίες στον χειρισμό λημμάτων. Περιττό να πω ότι τέτοια γράμματα είναι πολύτιμα, και πολύ τα εκτιμώ. Δεν είναι η πρώτη φορά που παίρνω μέιλ από αναγνώστες του βιβλίου μου με σχόλια για τα λήμματα που περιέχει, και συχνά μετατρέπω τα σημειώματά τους αυτά σε άρθρα του ιστολογίου (όπως ας πούμε το γράμμα του φίλου Αρκεσινέα ή τη συνεργασία του Ορεσίβιου), σήμερα όμως σκέφτομαι να κάνω κάτι διαφορετικό, να ξεχωρίσω δηλαδή ένα από τα λήμματα για το οποίο μου γράφει ο φίλος Πέπε, που αναφέρεται σε ένα δημοτικό τραγούδι, και να σχολιάσω τα γλωσσικά αυτού του τραγουδιού, και ιδίως μια πολύ ενδιαφέρουσα, παρετυμολογική θα έλεγα, μετατροπή στο πώς τραγουδιέται σήμερα το τραγούδι αυτό.

Το λήμμα για το οποίο σας λέω είναι η λέξη «ακράνης», για το οποίο γράφω στις Λέξεις που χάνονται, ανάμεσα στα άλλα, και τα εξής:

Ακράνης είναι ο φίλος, ο συμπολεμιστής, ο σύντροφος. Η λ. είναι δάνειο από το τουρκικό akran, που  σημαίνει συνομήλικος, όμοιος, και είναι αραβικής αρχής. Δεν ακούγεται πια στις μέρες μας, αλλά τα παλιότερα λεξικά την έχουν. Τη βρίσκουμε σε ακριτικό τραγούδι από την Κάρπαθο, όπου «κι ο Κωσταντίνος ο μικρός ας ελιανοτραούει τ’ ακράνη του τ’ Ανδρόνικου του νιου του παινεμένου».

Το καρπάθικο αυτό τραγούδι, το ακούμε εδώ από τη Δόμνα Σαμίου:

Παραθέτω και τα λόγια, όπως τα πήρα από τον ιστότοπο domnasamiou.gr, με μερικές δικές τους ερμηνευτικές σημειώσεις:

Άρκοντες τρων και πίνουσι σε μαρμαρένην τάβλαν,
σε μαρμαρένην, σ’ αργυρήν και σε μαλαματένην,
κι ούλοι τρώσι και πίνουσι κι αθιολή ’ε φέρνου¹
κι ο Kωσταντίνος ο μικρός ας εψιλοτραούει,
τ’ ακράνη² του τ’ Aνδρόνικου, του νιού του παινεμένου.
Mαύρος είσαι, μαύρα φορείς, μαύρον καβαλικεύγεις
μαθαίνεις τον να περπατεί, μαθαίνεις τον να δρέμει³,
μαθαίνεις τον να ’έχεται⁴ τον όχλον του πολέμου,
μαθαίνεις του και στεριάς ωσάν και του πελάου,
ξεχάνεις και της λυερής της γλυκοποθητής σου.

---

¹αθιολή ’ε φέρνου: δεν κουβεντιάζουν
²ακράνης: σύντροφος
³δρέμει: τρέχει
⁴’έχεται: δέχεται

Βλέπουμε αμέσως ένα χαρακτηριστικό του καρπάθικου ιδιώματος, που είναι τυπικό των δωδεκανησιακών ιδιωμάτων, αλλά και της κυπριακής, την αποσιώπηση των μεσοφωνηεντικών τριβόμενων συμφώνων, δηλαδή ότι τα /β/, /γ/, /δ/, όταν τύχουν σε μεσοφωνηεντικό περιβάλλον, ανάμεσα σε φωνήεντα, δεν ακούγονται, κι αυτό το βλέπουμε πολύ χαρακτηριστικά στο ρήμα «εψιλοτραούει», που δεν είναι άλλο από το «εψιλοτραγούδει». Μεσοφωνηεντικό περιβάλλον δεν υπάρχει μόνο στη μέση της λέξης, αλλά και στην αρχή της αν προηγείται μόριο, κι έτσι το «να δέχεται» γίνεται «να ‘έχεται».

Αλλά ας πάμε στον ακράνη. Μου γράφει ο φίλος Πέπε, που ναι μεν δεν έχει καταγωγή από την Κάρπαθο αλλά έχει στενούς ψυχικούς δεσμούς με το νησί:

Το αναφερόμενο καρπάθικο τραγούδι (Άρχοντες τρων και πίνουσι) αποτελεί ολοζώντανο στοιχείο της τοπικής δημοτικής παράδοσης. Στην Όλυμπο, το κατεξοχήν «παραδοσιακό» χωριό του νησιού, ήταν παλιότερα το εναρκτήριο τραγούδι των γαμήλιων γλεντιών. Σήμερα είναι το εναρκτήριο τραγούδι σχεδόν κάθε γλεντιού, είτε πρόκειται για γάμο ή βάφτιση, είτε για πανηγύρι, είτε για γλέντι μεταξύ φίλων που μπορεί να προέκυψε και απρογραμμάτιστα. Τις τελευταίες δεκαετίες αυτή του η χρήση επεκτείνεται και στα υπόλοιπα χωριά, τη λεγόμενη Κάτω Κάρπαθο.

Όμως η συγκεκριμένη λέξη, προ γενεών ήδη χαμένη από το ενεργό λεξιλόγιο των Καρπαθίων, δε λέγεται σχεδόν ποτέ. Συνήθως λένε τ’ Αντρόνικου τ’ αήττητου. Αήττητος είναι εμφανώς λέξη που δεν μπορεί να προέρχεται από δημοτικό τραγούδι.

Εγώ βέβαια δεν είμαι σε θέση να ελέγξω τα όσα μου γράφει ο φίλος Πέπε, αλλά γκουγκλίζοντας βρίσκω τουλάχιστον μία περίπτωση, και μάλιστα από ιστότοπο μαθημάτων παραδοσιακής μουσικής, όπου δίνεται η περίεργη αυτή εκδοχή:

κι ο Κωνσταντίνος ο μικρός ας ελιανοτραούει
τ’ αήττητου τ’ Αντρόνικου του νιού του παινεμένου.

Αντί «τ’ ακράνη του τ’ Αντρόνικου» (δηλαδή «του φίλου του τ’ Αντρόνικου»), έγινε «τ’ αήττητου τ’ Αντρόνικου». Πώς και γιατί; Όπως πολύ εύστοχα λέει ο Πέπε, η λέξη «αήττητος» είναι λόγια, δεν θα περιμέναμε να τη δούμε σε δημοτικό τραγούδι. Η εξήγηση που δίνει ο ίδιος, μου φαίνεται πολύ πειστική και διδακτική:

Είμαι της γνώμης ότι αρχικά το ακράνη του εξελήφθη ως μία λέξη, ακράνητου (ο *ακράνητος). Ύστερα, είτε λόγω άγνοιας της σημασίας και παρετυμολογικής επίδρασης είτε από απλό παράκουσμα, θα έγινε ακράτητου. Τι μπορεί να σημαίνει του Αντρόνικου τ’ ακράτητου; Μάλλον θα εννοούσε −σκέφτηκε κάποιος (υποθέτω)− «ασυγκράτητου, ορμητικού, δεινού στη μάχη». Από κει, το πέρασμα στις λέξεις ανίκητος (που δεν είμαι βέβαιος αν το έχω ακούσει) και αήττητος (που το έχω ακούσει πολλάκις) είναι εύκολο.

Ο στίχος στην παλιά μορφή, τ’ Αντρόνικου τ’ ακράνη του, ακούγεται σήμερα μόνο από ανθρώπους που ναι μεν συμμετέχουν στα παραδοσιακά γλέντια με ενεργό ρόλο, ταυτόχρονα όμως έχουν διαβάσει και Μιχαηλίδη Νουάρο ή ίσως και Νικόλαο Πολίτη, είναι δηλαδή όχι απλώς γραμματιζούμενοι αλλά σχεδόν λόγιοι. (Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της καρπάθικης κουλτούρας και ζωής είναι ότι στο γλέντι συχνά δασκάλοι, γιατροί, δικηγόροι κλπ. συμμετέχουν και συμπεριφέρονται σαν παραδοσιακοί  Έλληνες της υπαίθρου του 19^ου αιώνα, με πλήρως αφομοιωμένους −εμπειρικά− τους κώδικες του προφορικού πολιτισμού.)

Νομίζω ότι η εξήγηση είναι απολύτως εύλογη -εμένα τουλάχιστον με πείθει. Η λέξη «ακράνης», πράγματι, σήμερα δεν ακούγεται καθόλου, με αποτέλεσμα να έχει ξεχαστεί και να μην έχει καμιά διαφάνεια. Πάντως, επειδή αντιστοιχεί ακριβώς στην αρχαία «εταίρος», χρησιμοποιείται πολύ από τους Καζαντζάκη-Κακριδή στις ομηρικές μεταφράσεις τους, π.χ. «σέρνει φωνή κι ανακαλέστηκε τον γκαρδιακό του ακράνη» (Ψ179), ή «Ευτύς φωνάζει του Αλκιμέδοντα, του γκαρδιακού του ακράνη» (Ρ500) ή «που τον τρανό, καλόκαρδο, σου ’χει σκοτώσει ακράνη» (Φ96). Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, το ομηρικό κείμενο έχει εταίρος. Η μετάφραση των Καζαντζάκη-Κακριδή έχει επικριθεί για το ότι περιέχει λέξεις εκτός της κοινής νεοελληνικής, κι εδώ έχουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα -από την άλλη πλευρά, βέβαια, η μετάφραση της Ιλιάδας δεν μπορεί να περιοριστεί στο λεξιλόγιο της εφημερίδας.

Ας ξαναγυρίσουμε στο καρπάθικο τραγούδι που είδαμε στην αρχή. Στην παραλλαγή που τραγουδάει η Δόμνα Σαμίου υπάρχει και η φράση «κι αθιολή ‘ε φέρνου», που επεξηγείται «δεν κουβεντιάζουν». Ισχύει και πάλι εδώ ότι το «δε» τρέπεται σε ‘ε, επειδή το δέλτα βρίσκεται ανάμεσα σε φωνήεντα. Αλλά τι είναι η «αθιολή»; Η αθιολή είναι η αθιβολή, λέξη πολυσήμαντη στη μεσαιωνική ελληνική γλώσσα και σε πολλά ιδιώματα. Κατά σύμπτωση, υπάρχει κι αυτή στις Λέξεις που χάνονται, και γράφω τα εξής:

Λέξη με πολλές σημασίες, αθιβολή είναι η αμφιβολία· ο λόγος, η συζήτηση· αλλά και η μνεία για κάποιον π.χ. «χτες βράδυ είχαμε τη αθιβολή σου» δηλ. συζητούσαμε για σένα· είναι όμως και η σκέψη ή η θύμηση. Από το μεσαιωνικό αμφιβολή < αμφιβολία. Η λέξη είναι εμβληματική του κρητικού ιδιώματος, αν και ακουγόταν παλιότερα και σε άλλες περιοχές.

Συχνό μοτίβο σε δημοτικά τραγούδια είναι το «αθιβολή δεν είχανε κι αθιβολή ευρήκαν» (δηλαδή θέμα για συζήτηση), ενώ για κάποιον που φέρεται εκκεντρικά λένε πως «έγινε αθιβολή της γειτονιάς». Φυσικά, η λ. είναι συχνή στις μαντινάδες, π.χ. «Αν τύχει και μου φέρουνε αθιβολή για σένα, ξανοίγω αλλού να μη φανούν τα μάθια μου κλαμένα». Και «αθιβολές μέσα στη νύχτα μού ταράζουνε το νου» τραγούδησαν οι Χαΐνηδες. Αθιβολές λέγονται και οι ευτράπελες διηγήσεις, και είναι συχνός τίτλος σε συλλογές ανεκδότων, συχνά γραμμένων σε τοπικό ιδίωμα.

Ξαδερφάκι της αθιβολής είναι η λεσβιακή «αφλουγή» (αμφιβολή > αφιβουλή > αφλουγή) και σημαίνει κουτσομπολιό, κουβεντολόι, δηκτικό σχόλιο. Συχνός τίτλος σε στήλες παραπολιτικών σχολίων στις τοπικές εφημερίδες.

Θυμάμαι όταν ήμουνα μικρός και φυλλομετρούσα μιαν από τις μυτιληνιές εφημερίδες που έρχονταν στο σπίτι, κι είχε πέσει το μάτι μου σε μια τέτοια στήλη που είχε τίτλο «Αφλουγές». Ρώτησα τη γιαγιά μου τι θα πει «αφλουγή», κουτσομπολιό μου απάντησε. «Και τι σχέση έχει με τις φλόγες;» αναρωτήθηκα, παρετυμολογώντας (και με το δίκιο μου, θα έλεγα) τη λέξη -και συμπέρανα ότι τα κουτσομπολιά θα ανάβουν φωτιές στις οικογένειες!