Η μέρα με τα τρία εντεκάρια

Σήμερα είναι 11 Νοεμβρίου του 2011, μέρα σημαδιακή, που τη γράφουμε 11/11/2011, κι επειδή έχουμε πλέον ξεπεράσει το φόβο του “σφάλματος της χιλιετίας” (το θυμάται κανείς αυτό; ), 11/11/11. Παναπεί, σήμερα είναι η μέρα με τα τρία εντεκάρια, η μοναδική σε τούτον τον αιώνα, οπότε σκέφτηκα να γράψω ένα αρθράκι για να τιμήσω τον αριθμό 11 που έχει σήμερα την τιμητική του (επίσης γιορτάζει ο φίλος μου ο Μηνάς). Οι ταχτικοί θαμώνες ίσως να θυμούνται ότι παρόμοιο άρθρο είχα γράψει και πριν από ένα χρόνο, ένα μήνα και μια μέρα, τότε όμως ήταν η μέρα με τα τρία δεκάρια· κι άλλο ένα, την αντίστοιχη μέρα πρόπερσι, τη μέρα με τα τρία εννιάρια.

Βέβαια, σε αντίθεση με πέρσι και πρόπερσι, η σημερινή μέρα είναι σημαδιακή έτσι κι αλλιώς, γιατί σήμερα προβλέπεται να ορκιστεί κι η νέα κυβέρνηση «ευρείας συνεργασίας», του εξωκοινοβουλευτικού πρωθυπουργού Λουκά Παπαδήμου, που κάποιος υπολόγισε ότι είναι ο ενδέκατος πρωθυπουργός μετά τη μεταπολίτευση, και πράγματι αυτό ισχύει. Ο ενδέκατος πρωθυπουργός, και ο τρίτος εξωκοινοβουλευτικός μετά τον Ιωάννη Γρίβα και τον Ξενοφώντα Ζολώτα το 1989-1990. Κάποιοι μάλιστα είπαν ότι η νέα κυβέρνηση θα ορκιστεί στις 11 το πρωί, ίσως μάλιστα και στις 11.11 της 11.11.11, ώστε να πήξουμε στα εντεκάρια, κάτι πολύ λογικό για μια κυβέρνηση που σχηματίζεται με τη διακηρυγμένη πρόθεση (και δέσμευση) να μας αφήσει στον άσσο. (Μια κυβέρνηση, επίσης, που θα κουβαλάει το στίγμα ότι περιλαμβάνει και υπουργούς από την άκρα δεξιά, αλλά ας προσπεράσουμε προς το παρόν αυτό το πολύ θλιβερό γεγονός).

Τον σημαδιακό χαρακτήρα της σημερινής μέρας τον έχουν προσέξει βέβαια σε όλον τον πλανήτη και διαβάζω ότι στη Νότια Κορέα πολλές ετοιμόγεννες γυναίκες έσπευσαν να κλείσουν ραντεβού για να γεννήσουν με καισαρική σήμερα, ώστε να γεννηθεί το μωρό στις 11/11/11 και να πάρει κωδικό αριθμό αναγνώρισης πολίτη που θα ξεκινάει με έξι άσσους. Αλλά και στην Αίγυπτο, διαβάζω, η πυραμίδα του Χέοπα θα είναι κλειστή σήμερα, επειδή υπάρχουν πληροφορίες ότι κάποιοι θα έκαναν μυστικιστικές τελετές εκεί μέσα. Τέλος, η 11η Νοεμβρίου είναι η μέρα της ανακωχής, της λήξης του Μεγάλου Πολέμου στις 11.11.1918 -ακόμα αργία στη Γαλλία.

Ο αριθμός 11 είναι πρώτος αριθμός, δηλαδή δεν διαιρείται παρά μόνο από το 1 και από τον εαυτό του. Βέβαια, σαν αριθμός το 11 ωχριά μπροστά στο δέκα σε σημασία, και ουσιαστικά είναι ο φτωχός συγγενής του δέκα, εξαρτημένος τρόπον τινά από το 10. Έτσι, στα ελληνικά, το έντεκα, ένδεκα στα αρχαία και στα πιο επίσημα ελληνικά, είναι «ένα και δέκα». Ίδιος σχηματισμός και στις λατινογενείς γλώσσες, από το undecim, από το οποίο προέρχεται το ιταλικό undici, το γαλλικό (και πορτογαλικό) onze, το ισπανικό once. Στα αγγλικά, τα γερμανικά και τις άλλες συγγενικές τους γλώσσες, το έντεκα επίσης παράγεται από το δέκα, αλλά όχι με τον ίδιο τρόπο. Για παράδειγμα, το αγγλικό eleven προέρχεται από το αρχαίο γερμανικό endleofan, κατά λέξη «ένα περισσευούμενο» (πάνω από τα δέκα· σκεφτείτε έναν που μετράει με τα δάχτυλα) Το δεύτερο συνθετικό της λέξης είναι το ρήμα που έδωσε το σημερινό to leave. (Με τον ίδιο τρόπο παράγεται και το twelve).

Ο αριθμός έντεκα βέβαια παραπέμπει απευθείας στο ποδόσφαιρο, αφού κάθε ομάδα παρατάσσει στο γήπεδο έντεκα παίχτες, που αποτελούν την «εντεκάδα» ή ενδεκάδα της (ο λογιότερος τύπος είναι συχνότερος). Υπάρχει και ο «ενδεκαδάτος» ή εντεκαδάτος, που λέγεται για παίχτη που είναι άξιος να παίξει αμέσως στην βασική ενδεκάδα μιας ομάδας, σε αντιδιαστολή με τα ταλέντα που θέλουν χρόνο μέχρι να φανούν.

Πάντα στο ποδόσφαιρο, επειδή το πέναλτι χτυπιέται περίπου από τα 11 μέτρα (για την ακρίβεια, η απόσταση είναι 12 γιάρδες, δηλαδή 10,9728 μέτρα), λέμε συχνά ότι «σκόραρε από τα έντεκα βήματα» ή «από τα έντεκα μέτρα». Στα γερμανικά μάλιστα, το πέναλτι λέγεται der Elfmeter, το εντεκάμετρο.

Συναφές με το ποδόσφαιρο είναι και το εντεκάρι, που ήταν η χαμηλότερη κατηγορία κερδισμένου δελτίου στο Προπό (τον καιρό που υπήρχαν 13 αγώνες στο δελτίο, τώρα δεν ξέρω αν ισχύει), δηλαδή οι έντεκα σωστές προβλέψεις. Όταν υπήρχαν πολλά εντεκάρια και το κέρδος έπεφτε κάτω από τις 10 δραχμές, θυμάμαι, τα κέρδη δεν πληρώνονταν αλλά μεταφέρονταν την επόμενη εβδομάδα.

Στη φρασεολογία, μια κοινή φράση είναι βρήκε το μήνα που θρέφει τους έντεκα, που λέγεται για κάποιον που πέτυχε κατάλληλη περίσταση και εξασφαλίστηκε οικονομικά, ώστε να καλοπερνάει άκοπα. Ιδίως για κάποιον που κάνει εύκολη δουλειά με παχυλό μισθό ή συντηρείται από γονείς κτλ. Η φρ. πρέπει να προέρχεται από ορισμένα επαγγέλματα με έντονο εποχικό χαρακτήρα, που η δουλειά τους, ουσιαστικά, κρατούσε ένα-δυο μήνες (π.χ. βαρελάδες) και με αυτό το μήνα εξασφάλιζαν τα έσοδα όλου του χρόνου. Έτσι, ο ένας καλός μήνας τρέφει τους άλλους έντεκα. Λέγεται πάντως και «βρήκε το μήνα που θρέφει τους δώδεκα».

Πολύ πιο σπάνια είναι η φράση «χαθήκαμε κι οι έντεκα» που λέγεται σε περίπτωση ολοσχερούς καταστροφής, και παραπέμπει (λένε) στους έντεκα μαθητές του Ιησού -φαίνεται πως εκείνος ο προδότης δεν μετράει. Μια άλλη φράση που έχει παλιώσει είναι «θα πάρω το 11» ή «το τραμ το 11», που την έλεγε στ’ αστεία κάποιος που θα γυρνούσε σπίτι με τα πόδια, ιδίως αργά όταν είχαν σταματήσει οι συγκοινωνίες. Λεγόταν επίσης «το τραμ το 2».

Πασίγνωστη είναι και η φράση με την «ενδεκάτη εντολή» στο νεοελληνικό κράτος. Αν και υπάρχουν και άλλες παραλλαγές, και παρόλο που κάποιοι έχουν σοφιστεί και δωδεκάτη εντολή, η κοινώς παραδεκτή εκδοχή είναι πως η ενδεκάτη εντολή είναι: «Ου μπλέξεις». Βέβαια, η Νάνα Μούσχουρη στο ομώνυμο τραγούδι της άλλα μας λέει, αλλά τι ξέρει κι αυτή, αυτή έφυγε από την Ελλάδα σε νεαρή ηλικία:

(Καθώς γκούγκλιζα να βρω το βιντεάκι, είδα ότι το ίδιο τραγούδι το έχει «τραγουδήσει» και η Βέρα Λάμπρου -δεν είναι ανάγκη να βάλετε λινκ).

Ο Μητροπάνος έχει τραγουδήσει «Τι έντεκα τι δώδεκα» ενώ η Νατάσα Θεοδωρίδου «11 παρά». Και στις δύο περιπτώσεις ο αριθμός αναφέρεται στην ώρα. Αν περάσει από εδώ κανένας μερακλής σαν τον Καλοπροαίρετο είμαι βέβαιος ότι θα προσθέσει κι άλλα τραγούδια με το 11, ενώ από ταινίες ξέρουμε τη Συμμορία των 11 (αγγλικό Ocean’s eleven) που είναι ριμέικ ταινίας του 1960. Είναι βέβαιο ότι υπάρχουν κι άλλες ταινίες με το 11, σας αφήνω να συμπληρώσετε. Βάλτε και τίτλους βιβλίων γιατί δεν έχω έμπνευση.

Είπαμε πιο πριν ότι ο αριθμός 11 είναι ο φτωχός συγγενής του 10, αλλά στην ποίηση ο εντεκασύλλαβος στίχος υπερέχει πολύ, μου φαίνεται, από τον δεκασύλλαβο. Εντεκασύλλαβα ήταν πολλά σονέτα του Μαβίλη, σαν την Καλλιπάτειρα, όπως και τα σατιρικά γυμνάσματα του Παλαμά, οι Θερμοπύλες του Καβάφη, αλλά και πολλά του Λαπαθιώτη, σαν το Νυχτερινό ΙΙ, που θα το έχετε ακούσει σίγουρα να το τραγουδάει η Καίτη Χωματά μελοποιημένο από τον Σπανό, αλλά με τίτλο Τίποτ’ άλλο:

Να τελειώσω έτσι, με ποίηση, το άρθρο σ’ αυτή την ενδέκατη μέρα του ενδέκατου μήνα του ενδέκατου χρόνου του αιώνα μας.