Η μέρα με τα δεκατριάρια

Σήμερα ο μήνας έχει δεκατρείς, έχουμε δηλαδή 13 Μαρτίου του 2013, ή αλλιώς 13/3/13. Οι ταχτικοί θαμώνες ίσως να θυμούνται ότι πέρυσι στις 12 Δεκεμβρίου (στις 12/12/12) είχα γράψει ένα άρθρο για τη Μέρα με τα τρία δωδεκάρια, συνεχίζοντας μια παράδοση που ήδη μετρούσε τέταρτο χρόνο, αφού το 2011 είχαμε τη μέρα με τα τρία εντεκάρια, το 2010 είχαμε γράψει για τη  μέρα με τα τρία δεκάρια και το 2009 για  την αντίστοιχη μέρα με τα τρία εννιάρια. Πέρυσι είχα γράψει ότι μέρα με τρία 13άρια δεν έχει το πρόγραμμα, και αυτό ισχύει,  αλλά η σημερινή μέρα, 13/3/13, είναι ό,τι κοντινότερο μπορεί να υπάρξει στην ανύπαρκτη 13/13/13. Οπότε, το σημερινό άρθρο θα είναι αφιερωμένο στον αριθμό 13.

Για όλους τους μικρούς ακέραιους αριθμούς έχει πολλά να πει και να γράψει κανείς, και ο 13 δεν είναι εξαίρεση. Ο 13 είναι πρώτος αριθμός, δηλαδή διαιρείται μόνο με το 1 και με τον εαυτό του. Είναι ακόμα ο μικρότερος τώρπος αριθμός -τη λέξη αυτή μόλις την έπλασα, για να αποδώσω το αγγλικό emirp, όπως λέγονται οι πρώτοι αριθμοί που άμα τους αντιστρέψεις προκύπτει πάλι πρώτος αριθμός (αφού θέλουμε ελληνική απόδοση, δεν θα αντιστρέψουμε όλη τη λέξη, σοτωρπ, μόνο το θέμα της). Το όνομά του, δεκατρία, δείχνει ολοκάθαρα την προέλευση, τρία και δέκα, και αυτό φαινόταν ακόμα πιο καθαρά στα αρχαία ελληνικά, που ήταν «τρισκαίδεκα». Πιο σωστά, στα αρχαία της κλασικής εποχής, γιατί και το δεκατρία αρχαίο είναι, εκτός αν δεν θεωρείτε βεριτάμπλ αρχαίους τον Πλούταρχο, τον Γαληνό και τους άλλους της ελληνιστικής εποχής.

Στα αγγλικά λένε thirteen και ο σχηματισμός είναι ίδιος με τον αρχαίο (τρία-δέκα), που φαίνεται πιο καθαρά στο γερμανικό dreizehn, που αποτελεί απλή συνένωση των δυο αριθμητικών για το τρία και το δέκα. Από το λατινικό tredecim το ιταλικό tredici, το γαλλικό treize, το ισπανικό trece και τα υπόλοιπα λατινογενή. Αν ξέρετε καμιά γλώσσα όπου το όνομα του αριθμού 13 να μην προκύπτει από το 10 και το 3, θα με ενδιέφερε αν την ακούσω. [Προσθήκη: Μου λένε ότι τα ινδικά είναι μια τέτοια γλώσσα: στα ινδικά 3=τιν, 10=ντας, 13 = τέρα(χ)] .Παρατηρώ πάντως ότι η Εσπεράντο βάζει πρώτο το δέκα (dek tri), όπως και τα νέα ελληνικά ή και τα τούρκικα (on üç, όπου on το δέκα).

Αν 0 12 είναι η προσωποποίηση της τάξης και της ομαλότητας, καθώς διαιρείται από τέσσερις αριθμούς (συν τον 1 και τον εαυτό του), το 13 χαλάει αυτή την τάξη. Ίσως αυτός να είναι ο λόγος που ο αριθμός 13 θεωρείται ο κατεξοχήν γρουσούζικος αριθμός, τόσο που πολλές αεροπορικές εταιρείες (ή όλες;) δεν έχουν στα αεροπλάνα τους σειρά καθισμάτων με τον αριθμό 13, από τη 12 πάνε κατευθείαν στη 14. Το ίδιο ισχύει και στις ΗΠΑ στα ψηλά κτίρια, όπου είτε παραλείπεται ο αριθμός 13 στο ασανσέρ είτε υπάρχει ο 12Α. (Αναρωτιέμαι αν γίνεται το ίδιο στην Ελλάδα, δεν πρόσεξα ποτέ). Στη Βικιπαίδεια διαβάζω ότι το 85% των αμερικάνικων κτιρίων δεν έχουν όροφο που να ονομάζεται 13ος όροφος.

Αυτός ο φόβος για το 13 ονομάζεται triskaidekaphobia στα αγγλικά, λέξη καινούργια, ελληνογενής, πλασμένη τον εικοστό αιώνα (το 1911 είναι η πρώτη ανεύρεσή της, βρίσκω κάπου). Η ελληνική Βικιπαίδεια το αποδίδει «τρισκαιδεκαφοβία», που δεν μου αρέσει, όχι μόνο επειδή είναι δυσκολοπρόφερτο αλλά και επειδή μπορεί να παραπλανήσει κάποιους να σκεφτούν ότι υπήρχε τέτοια δεισιδαιμονία και στην αρχαιότητα. Δεν υπήρχε. Η πρόληψη για το 13 και η δεκατριοφοβία στον δυτικό κόσμο είναι σχετικά πρόσφατο φαινόμενο, των τελευταίων αιώνων. Μην πιστεύετε αυτό που λέει η ελληνική Βικιπαίδεια, ότι στον κώδικα του Χαμουραμπί παραλείπεται ο 13ος νόμος, και αυτό είναι ένδειξη πανάρχαιης δεκατριοφοβίας, είναι μύθος. Δεν είναι απίθανη η εξήγηση σύμφωνα με την οποία ο αριθμός 13 είναι γρουσούζικος επειδή στον Μυστικό Δείπνο συμμετείχαν 13 πρόσωπα, αλλά απ’ όσο ξέρω δεν υπάρχουν πρώιμες ενδείξεις δεκατριοφοβίας τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες, παρά πολύ αργότερα. Βέβαια, στα επίσημα δείπνα προσέχουν να μην υπάρχουν 13 συνδαιτυμόνες στο τραπέζι.

Πάντως, το 13 δεν είναι παντού δυσοίωνο. Στην Ιταλία, διαβάζω, αποφεύγουν το 17, ενώ στην Κίνα και τις γειτονικές χώρες θεωρείται γρουσούζικο το 4, επειδή η κινέζικη λέξη για το 4 προφέρεται σχεδόν ίδια με τη λέξη «πεθαίνω» -έτσι, σε πολλά κτίρια δεν υπάρχει όροφος με τον αριθμό 4 κτλ. Από την άλλη, αν η 13η του μηνός θεωρείται κακότυχη μέρα γενικώς, εμείς οι Έλληνες θεωρούμε ιδιαζόντως κακότυχη την Τρίτη και 13, ενώ στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες θεωρούν την Παρασκευή και 13 (στην Ιταλία, την Παρασκευή και 17). Υπάρχει μάλιστα και η λέξη Paraskevidekatriaphobia, για τον φόβο της Παρασκευής και 13 του μηνός.

Παροιμίες με το 13 έχουμε μερικές, συνήθως σε αντιδιαστολή με το ομαλό δώδεκα. Πιο γνωστή είναι: Ανάποδος χρόνος δεκατρείς μήνες. Λέμε επίσης «εγώ γελώ με δώδεκα και δεκατρείς με μένα», καθώς και «δώδεκα η αλεπού , δεκατρία το αλεπόπουλο» (γνωστότερη παραλλαγή είναι με 100 και 110). Μια άλλη παροιμία λέει: «Τι κι αν σε δέρνουν δεκατρείς, αν δε σε δέρνει ο νους σου», ενώ παροιμιώδης έχει γίνει ο Κεφαλλονίτης παπάς που από την πολλή σοφία τα δώδεκα Βαγγέλια τα βγάζει δεκατρία.

Αν το 13 είναι γρουσούζικο, ωστόσο το δεκατριάρι για πολλά χρόνια ήταν συνώνυμο της επιτυχίας και της προσδοκίας μεγάλου κέρδους, αφού ήταν η πρώτη κατηγορία βράβευσης στο Προπό (τώρα είναι το 14άρι), και δεκατριάρης ο παίκτης που έπιανε δεκατριάρι, 13 σωστές προβλέψεις σε ένα δελτίο Προπό. Καθώς τα κέρδη είναι αμοιβαία, δηλαδή μοιράζονται εξίσου στους νικητές, αν ήταν λίγοι οι δεκατριάρηδες το κέρδος ήταν πολύ αξιόλογο.

Υπήρχε κι ένα περίεργο αρχαίο έθιμο με τον αριθμό 13, για το οποίο βρίσκουμε μερικές αναφορές στην αρχαία γραμματεία, αν και οι απαρχές του χάνονται μέσα στην αχλή του μύθου. Πρόκειται για τον λεγόμενο «δέκατο τρίτο μισθό». Δεν είναι σαφές ποιο ήταν το αντικείμενο αυτού του θεσμού, πάντως ήταν κάτι που προκαλούσε μεγάλη χαρά στους (πολύ) αρχαίους προγόνους μας.

Τραγούδια με το 13 υπάρχουν βέβαια αρκετά, αλλά ξεχωρίζει, και με μεγάλη διαφορά, το «Ο μήνας έχει δεκατρείς» των Χατζιδάκι-Κακογιάννη. Πρώτη το είπε η Βέμπο, εδώ το λέει η Μελίνα Μερκούρη:

Και ταινίες με το 13 υπάρχουν πολλές, ανάμεσά τους και ένα πρόσφατο αμερικάνικο Thirteen. Θα ξεχωρίσω όμως τη Χρονιά με τα 13 φεγγάρια του Φασμπίντερ. Λένε πως μια χρονιά με 13 φεγγάρια είναι κάτι το ιδιαίτερο, αλλά στην πραγματικότητα το 37% των ετών έχει 13 φεγγάρια, δεν είναι καθόλου σπάνιο φαινόμενο. Υπάρχει και η Συμμορία των 13 (Ocean’s 13 αγγλιστί), αλλά τον ίδιο τίτλο έχει κι ένα βιβλίο του Τίτου Πατρίκιου. Αισίως φτάσαμε στην ποίηση. Αυτή τη στιγμή ποίημα με 13 δεν μου έρχεται κανένα (ασφαλώς θα υπάρχουν), οπότε κλείνω μ’ ένα δεκατριάστιχο του Παλαμά, ένα από τα σατιρικά γυμνάσματα, το πρώτο της δεύτερης σειράς του. Αποτελείται, όπως όλα, από δεκατρείς εντεκασύλλαβους ιαμβικούς στίχους, διαταγμένους σε τέσσερις δαντικές τερτσίνες, συν έναν τελευταίο στίχο (ως επιστέγασμα) που ριμάρει με τον μεσαίο στίχο της τελευταίας τερτσίνας:

Στ’ ακάθαρτα κυλήστε μας του βούρκου,
και πιο βαθιά. Πατήστε μας με κάτι
κι από το πόδι πιο σκληρό του Τούρκου.

Διαβασμένοι, ντοτόροι, σπιρουνάτοι,
ρασοφόροι, δασκάλοι, ρουσφετλήδες,
οικοπεδοφαγάδες, αβοκάτοι,

κομματάρχηδες και κοτσαμπασήδες,
και της γραμματικής οι μανταρίνοι
και της πολιτικής οι φασουλήδες,

ταρτούφοι, ραμπαγάδες, ταρταρίνοι!
– Αμάν! Αγά, στα πόδια σου! άκου! στάσου! –
Βυζαντινοί, Γασμούλοι, Λεβαντίνοι.

Ρωμέικο να! Με γεια σου, με χαρά σου.

Αν σας άνοιξε η όρεξη και θέλετε να δείτε κι άλλα από τα Σατιρικά γυμνάσματα, κλικάρετε εδώ. Αλλιώς, συμπληρώστε αν θέλετε το πανόραμα του 13 με άλλες εμφανίσεις του αριθμού στον κόσμο μας. Ραντεβού σ’ ένα χρόνο, ένα μήνα και μια μέρα, με το 14.