Μέιλ από τη Γερμανία

Την Πέμπτη που μας πέρασε πήγα το βράδυ στο ραδιομέγαρο της ΕΡΤ, στην Αγία Παρασκευή, και παρακολούθησα συναυλία αφιερωμένη στα «Γράμματα από τη Γερμανία», τον κύκλο τραγουδιών του Μίκη Θεοδωράκη σε στίχους Φώντα Λάδη που φέτος συμπληρώνονται τα πενήντα χρόνια από τη σύνθεσή τους και την πρώτη τους παρουσίαση το 1966.

Μπορεί να το έχω ξαναγράψει: ο συγκεκριμένος κύκλος τραγουδιών μου αρέσει πολύ και θεωρώ ότι έχει αδικηθεί και δεν βρήκε την αναγνώριση που του άξιζε. Αυτό που πιστεύω πως κάνει τη δουλειά αυτή να ξεχωρίζει είναι οι στίχοι του νεαρότατου τότε Φώντα Λάδη, ένα έμμετρο ρεπορτάζ από τη ζωή των Ελλήνων μεταναστών στη (Δυτική, τότε) Γερμανία στη δεκαετία του 1960, με πρωτόγνωρο χιούμορ και τόλμη για τα δεδομένα της εποχής.

Η ιστορία του έργου έχει ως εξής, αν δεν κάνω λάθος. Ο Φώντας Λάδης, νεαρός δημοσιογράφος, ύστερα από περιοδεία στη Γερμανία γράφει, τον Μάρτιο του 1966 τους στίχους των τραγουδιών, συνολικά 19 τραγούδια. Ο Μίκης Θεοδωράκης μελοποιεί τα 18 από αυτά (το άλλο παράπεσε) και τελικά επιλέγονται 13 τραγούδια για να παρουσιαστούν, πρώτα τον Ιούλιο του 1966 στην μπουάτ Εσπερίδες, με τον Τάσο Καρακατσάνη στο πιάνο και σε ερμηνεία του Γιώργου Ζωγράφου.

Η επίσημη παρουσίασή τους έγινε στις 1-2 Σεπτεμβρίου 1966, στην Εβδομάδα Ελληνικής Λαϊκής Μουσικής στο θέατρο Λυκαβηττού, έναν κύκλο συναυλιών με πρωτοβουλία του Μίκη Θεοδωράκη, αλλά μουσική όχι μόνο δική του παρά όλων των συνθετών του υπό διαμόρφωση ακόμα έντεχνου λαϊκού τραγουδιού. Αριστερά βλέπετε το πρόγραμμα της συναυλίας της 1.9.1966, όπως δημοσιεύτηκε στην Αυγή. Τη συναυλία τίμησε με την παρουσία του και ο Κώστας Βάρναλης -το πρόγραμμα περιλάμβανε και δυο τραγούδια σε δική του ποίηση.

Οι στίχοι του Λάδη προκάλεσαν αμέσως αίσθηση -και έκπληξη όχι μόνο ευχάριστη, αφού, όπως γράφτηκε, μερικοί θεατές αποχώρησαν ενοχλημένοι. Οι συντηρητικές εφημερίδες επιτέθηκαν στο έργο, έκαναν λόγο για «χυδαία» μουσική και γρήγορα γενίκευσαν την επίθεση βάζοντας στο στόχαστρο όλη την Εβδομάδα Λαϊκής Μουσικής -η Ακρόπολις μάλιστα παράλλαζε τον τίτλο της σε «Εβδομάς Χυδαίας Μουσικής». Είχε έναν λόγο παραπάνω να είναι ενοχλημένη η Ακρόπολις διότι η αρχική μορφή των στίχων του «Στο καφενείο Ελληνικό» έλεγε, μιλώντας για τις ελληνικές εφημερίδες, «όποιος θέλει Ακρόπολη -είναι κάτι λίγοι- τζάμπα τη μοιράζουνε, ο Κοσμάς τις μάζωνε για να’χει να τυλίγει» (στην ηχογράφηση στους δίσκους έχει μπει η (ανύπαρκτη) «Εθνική»).

Άλλοι σοκαρίστηκαν από την ξανθιά απ’ το Βισμπάντεν που αγαπάει τους Ρωμιούς που είναι ντούροι και βαρβάτοι στο κρεβάτι (το τραγούδι το βάζω και το ακούω συχνά όταν περνάω από την περιοχή), άλλους ενόχλησε ότι υπάρχουν και μετανάστες που πουλάνε μαύρη και έχουν γκόμενα μια μαύρη, σαν τον Μήτσο απ’ τα Φάρσαλα, ενώ πάω στοίχημα πως η τολμηρή απλότητα του στίχου «έστειλα στο κόμμα – δέκα μάρκα ακόμα» επίσης πολύ θα ενόχλησε, διότι δεν ονομάτιζε βέβαια το κόμμα που ήταν αποδέκτης της ενίσχυσης αλλά… ένα είναι το κόμμα, και το ΚΚΕ ήταν παράνομο το 1966.

Και πέρα από στιχουργική αξία, αν κάνουμε μια σύγκριση της θεματολογίας των Γραμμάτων απ’ τη Γερμανία με τους στίχους του Σκούρτη στους Μετανάστες του Μαρκόπουλου, που είναι ο άλλος εμβληματικός κύκλος τραγουδιών με το ίδιο θέμα, θα δούμε ότι ο Λάδης έχει πολύ μεγαλύτερη θεματολογική ποικιλία. Τέλος πάντων, μπορεί και να είμαι μεροληπτικός διότι ο Φωντας Λάδης μου αρέσει πολύ -αλλά δεν χρειάζεται να πω περισσότερα για τον στιχουργό, αφού του έχει γίνει η ύψιστη τιμή, δικοί του στίχοι (εννοώ το τραγούδι Ο φασισμός) να έχουν θεωρηθεί βγαλμένοι από την πένα του Μπέρτολτ Μπρεχτ.

Συνεχίζω με την ιστορία του έργου. Μετά τις αντιδράσεις του Τύπου, ήρθε ένα πολύ πιο καίριο χτύπημα. Όταν ήρθε η ώρα να βγουν τα τραγούδια σε δίσκο, λίγο αργότερα, η λογοκρισία, που ζούσε και βασίλευε το 1966, έκοψε περισσότερα από τα μισά τραγούδια -κι έτσι η δισκογράφηση ματαιώθηκε. Ύστερα ήρθε η δικτατορία, κι έτσι τα Γράμματα από τη Γερμανία έμειναν μακριά απ’ το κοινό, αν και υπήρχαν ερασιτεχνικές ηχογραφήσεις από τη μπουάτ Εσπερίδες.

Μετά την πτώση της δικτατορίας, τα Γράμματα απ’ τη Γερμανία κυκλοφόρησαν σε δύο εκτελέσεις, σχεδόν ταυτόχρονα, το 1975. Προηγήθηκε ο δίσκος της Minos με τον αρχικό ερμηνευτή, τον Γιώργο Ζωγράφο, και τη νεότατη Άννα Βίσση και τον Γιάννη Θωμόπουλο, με 13 τραγούδια.

Ακολούθησε ο δίσκος της Λύρα με την επίσης νεότατη Αφροδίτη Μάνου, τον Γιάννη Σύρρη και τον Αντώνη Καλογιάννη, με 14 τραγούδια, αφού προστέθηκε το «Ήρθαν κάτι στρατηγοί».

Αυτή τη δεύτερη δισκογράφηση μπορείτε να την ακούσετε ολόκληρη στο Γιουτούμπ.

Τα υπόλοιπα 4 τραγούδια δεν έχουν ηχογραφηθεί ποτέ, αλλά υπάρχουν οι παρτιτούρες και οι στίχοι, όπως και του 19ου τραγουδιού που δεν έχει καν μελοποιηθεί. Ίσως κάποια άλλη φορά να παρουσιάσω τους στίχους των πέντε αυτών άγνωστων τραγουδιών.

Η εκδήλωση που παρακολούθησα στο προαύλιο της ΕΡΤ την περασμένη Πέμπτη ήταν ενταγμένη στο καλοκαιρινό πρόγραμμα εκδηλώσεων με τον προβλέψιμο τίτλο SummΕΡΤtime. Ήταν χωρισμένη σε δύο μέρη, στο πρώτο μέρος τα Γράμματα από τη Γερμανία και στο δεύτερο άλλα τραγούδια της ξενιτειάς και της μετανάστευσης. Παρεμβάλλονταν αφηγήσεις, σκηνές από ντοκιμαντέρ ή ταινίες κτλ. Αλλά και το πρώτο μέρος δεν είχε μόνο τη ζωντανή εκτέλεση των τραγουδιών του Θεοδωράκη-Λάδη, παρά και άλλα τραγούδια, υπό τύπον γενικής εισαγωγής στο θέμα της μετανάστευσης. Τραγούδησαν η Αφροδίτη Μάνου και ο Γιώργος Μεράντζας.

Είχα την ταμπλέτα μαζί μου και μου ήρθε η ιδέα να μαγνητοσκοπήσω την εκδήλωση. Όρθιος και από μακριά, βέβαια, οπότε η ποιότητα της λήψης είναι κάτω από το μηδέν. Το ανέβασα στο Γιουτούμπ όμως, σε δυο κομμάτια -επειδή σε ένα σημείο από λάθος διέκοψα τη μαγνητοσκόπηση. Το βλέπετε με δική σας ευθύνη. Δεν μαγνητοσκόπησα ολόκληρη την εκδήλωση αλλά μόνο το πρώτο μέρος.

Πρώτο μέρος (του πρώτου μέρους)

Δεύτερο μέρος (του πρώτου μέρους)

Φυσικά, έχουν γραφτεί πάρα πολλά τραγούδια για το μεταπολεμικό μεταναστευτικό κύμα -τόσο λαϊκά (Καζαντζίδης, Στις φάμπρικες της Γερμανίας και άλλα πολλά) όσο και έντεχνα. Η λογοτεχνία δεν έμεινε επίσης αδιάφορη -θα αναφέρω πρόχειρα το Διπλό βιβλίο του Χατζή, τα Μερόνυχτα Φραγκφούρτης του Σουρούνη, τους Λαζογερμανούς του Παπανάγνου και θα προσθέσετε κι εσείς..

Το πρώτο μεταναστευτικό κύμα, στην Αμερική στο γύρισμα και στις αρχές του 20ού αιώνα, άφησε λιγότερα ίχνη στην τέχνη μας, αν και μας χάρισε και τον όρο «λαθρομετανάστης», που βέβαια τότε χρησιμοποιόταν για τους Έλληνες που επιχειρούσαν να μπουν λαθραία στη Γη της Επαγγελίας, σαν τον μυθιστορηματικό Ανδρέα Κορδοπάτη ή τον πολύ υπαρκτό προπροπάππο μου (δείτε και τις αναμνήσεις ενός άλλου από τους αμέτρητους μετανάστες της Αμερικής).

Τώρα όμως βρισκόμαστε καταμεσής στο τρίτο κύμα μετανάστευσης, όταν φεύγουν όχι πια αγρότες, όπως στο πρώτο και στο δεύτερο κύμα, για να γίνουν ανειδίκευτοι εργάτες, αλλά νέοι πτυχιούχοι, συχνά υψηλής ειδίκευσης, όπως και λιγότερο νέοι επαγγελματίες, γιατροί και μηχανικοί, κάποτε οικογενειακώς, όχι μόνο για τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και για την Ασία, κυρίως τα κράτη του Κόλπου. Και βέβαια το φαινόμενο είναι αναμενόμενο, αφού η Ελλάδα παρουσιάζει ποσοστό πτυχιούχων αισθητά μεγαλύτερο από τον μέσο όρο των Ευρωπαίων εταίρων της και αφού η Ευρωπαϊκή Ένωση ευνοεί και προωθεί την κινητικότητα. Ωστόσο, ο βασικός παράγοντας που προκάλεσε αυτή τη μαζική έξοδο δεν είναι άλλος από την οικονομική κρίση και, δυστυχώς, την έλλειψη προοπτικών. Τα επιπλέον σχόλια τα αφήνω σε σας.

Αναρωτιέμαι πάντως αν το τρίτο κύμα μετανάστευσης έχει βρει κιόλας την έκφρασή του στις τέχνες. (Ξέρω πως κάποια διηγήματα έχουν γραφτεί). Βέβαια, οι νεομετανάστες μας δεν επικοινωνούν με τους δικούς τους με γράμματα, και αυτό εκφράζει και ο τίτλος του σημερινού άρθρου.