Ο Ουγκό, η ανάγκη και η Παναγία των Παρισίων

Τις προάλλες που είχα πάει στο Παρίσι, πέρασα κι από το νησί του Σηκουάνα και από την Παναγία των Παρισίων, όπου τώρα εκτός από τους τουρίστες και τους υπαίθριους ζωγράφους ήταν επιδεικτική και η παρουσία πάνοπλων στρατιωτών, στους δύσκολους καιρούς που ζούμε.

Επειδή είχα κανονίσει μια συνάντηση, ανάβαλα για μιαν ακόμα φορά το σχέδιο που έχω να ανέβω πάνω στους πύργους της εκκλησίας, να δω το Παρίσι από ψηλά -κάτι λέγαμε για τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες προχτές.

Κάποτε θα ανέβω. Πάντως, τούτη τη φορά είχα κι έναν λόγο παραπάνω, διοτι φέτος το καλοκαίρι διάβασα την Παναγία των Παρισίων, του Βίκτωρος Ουγκό, και το είχα σχετικά πρόσφατο στη μνήμη μου. Αν πάω του χρόνου, θα χρειαστεί να το ξαναφρεσκάρω.

Δεν είχα διαβάσει την Παναγία των Παρισίων ως τώρα, παρά μόνο (ίσως) σε Κλασικά Εικονογραφημένα, αν και πρέπει να την είχα δει στο σινεμά, και βέβαια, επειδή οι κόρες μου βρίσκονταν σε κατάλληλην ηλικία, όταν ήταν μικρές είδαν ίσαμε 867 φορές το βίντεο από την αντίστοιχη ταινία της Ντίσνεϊ, και κάμποσες δεκάδες φορές είχα την τύχη να τη δω κι εγώ -τα παιδιά έχουν ανάγκη την επανάληψη των εμπειριών και των διηγήσεων, τα βοηθάει να ταξινομούν τον κόσμο τους. Οι ενήλικες βαριούνται τις επαναλήψεις, τουλάχιστον μέχρι να ωριμάσουν· τότε αρχίζουν να επισκέπτονται ξανά τα τοπία και τα βιβλία της νιότης τους. «Ποτέ δεν διαβάζω βιβλίο που να μην το έχω ξαναδιαβάσει», λέει ένας φίλος μου.

Το βιβλίο του Ουγκό το είχα, αλλά αδιάβαστο. Με παρακίνησε να το διαβάσω ο φίλος μας ο Δύτης, που το διάβασε πρώτος, και δη στα γαλλικά, κι έγραψε ένα συναρπαστικό άρθρο για μια λεπτομέρεια, που θα την αναφέρω παρακάτω. Παρασυρμένος από τον Δύτη, που είχε περισσότερους λόγους να το διαβάσει, αφού εκείνο τον καιρό βρισκόταν στο Παρίσι, το διάβασα κι εγώ που έκανα μπάνια στην Αίγινα -και τώρα γράφω αυτό το άρθρο.

Ο Ουγκό έγραψε το βιβλίο του το 1830 περίπου, αλλά η δράση (με τον Κουασιμόδο, την Εσμεράλδα και τον Φρολό) εκτυλίσσεται το 1482, έτσι ο σημερινός αναγνώστης έχει να δρασκελίσει δυο χάσματα αιώνων. Έχει επιπλέον να αναμετρηθεί με τον τρόπο γραφής του 19ου αιώνα, τους πλατειασμούς και τις παρεκβάσεις, που βέβαια επειδή στα χέρια ενός μάστορα οικοδομούν κόσμους τελικά μάλλον σε καλό αποβαίνουν. Ωστόσο, το βιβλίο πιάνει 670 σελίδες -δεν είναι δηλαδή ευκαταφρόνητο εγχείρημα να το διαβάσεις.

Επιπλέον, ο Ουγκό εκθέτει στο βιβλίο αυτό τις απόψεις του περί αρχιτεκτονικής σε αντιδιαστολή με τη λογοτεχνία και περί Μεσαίωνα σε αντιδιαστολή με την Αναγέννηση, ενώ παρεμβάλλει εκτενείς περιγραφές της πόλης του Παρισιού με τα τρία μέρη στα οποία χωριζόταν και των επιφανέστερων κτιρίων της. Τα κομμάτια αυτά κουράζουν τον σημερινό αναγνώστη που δεν βρισκεται στο Παρίσι, ενώ θα πρέπει να ταλαιπωρησαν πολύ τη δυάδα των μεταφραστών (Ανδρέας Παππάς και Βάνα Χατζάκη). Το λένε κι οι ίδιοι σε ένα συνοπτικό σημείωμά τους στο επίμετρο, ενώ ακολουθεί ένα ενδιαφέρον και πολύ καλογραμμένο σύντομο σημείωμα του Αλέξη Πολίτη για την πρόσληψη του έργου στα ελληνικά.

Η Παναγία των Παρισίων έγινε βεβαίως μεγάλη επιτυχία, μια από τις μεγαλύτερες εκδοτικές επιτυχίες όλων των εποχών αλλά, όπως διάβασα κάπου, αυτό δεν έγινε αμέσως. Όταν βγήκε το βιβλίο, οι περισσότεροι συγκαιρινοί λογοτέχνες εκφράστηκαν επιφυλακτικά ή και εχθρικά. Ο Μπαλζάκ το έθαψε: το βρήκε βαρετό, κενό, γεμάτο αρχιτεκτονική εκζήτηση, δείγμα του πού μπορεί να σε οδηγήσει η υπέρμετρη εγωπάθεια. Ο Γκέτε το αποκάλεσε «το πιο απαίσιο βιβλίο που έχω διαβάσει». Άλλοι το βρήκαν ανήθικο ή έκριναν ότι περιγράφει την Εκκλησία με σκοτεινά χρώματα. Μόνο ο λαϊκότερος Ευγένιος Σύης (πώς να τον πούμε τον Sue;) έκφρασε ανεπιφύλακτα τον θαυμασμό του. Το κοινό όμως, όπως είπαμε, το λάτρεψε.

Αν εξαιρέσουμε τα αρχιτεκτονικά (που πάντως μπορεί να τέρπουν άλλους αναγνώστες) το βιβλίο έχει πολλά χαρίσματα και πολλά συναρπαστικά κομμάτια -ο αναγνώστης γνωρίζει τη φοιτητική και την καλλιτεχνική ζωή του 15ου αιώνα, τη ζωή των ζητιάνων και των περιθωριακών της Αυλής των Θαυμάτων, διασκεδάζει με τους διαλόγους που είναι όλοι γραμμένοι με άφταστο κέφι, συγκινείται με τον Κουασιμόδο, τρομάζει με το πάθος του Φρολό και νιώθει την εκκλησία, τη Νοτρ Νταμ, να ζωντανεύει και να πρωταγωνιστεί. Και δεν τον ενοχλούν οι απίθανες συμπτώσεις, τυπικές βέβαια για την εποχή, όπως ότι η γριά Τσουβαλού, που είχε άχτι την Εσμεράλδα επειδή οι τσιγγάνες της είχαν κλέψει πριν από δεκαπεντε χρόνια το μονάκριβο κορίτσι της, και που συνέβαλε στον χαμό της, συνειδητοποίησε την τελευταία στιγμή, βλέποντας το φυλαχτό της Εσμεράλδας, πως η μισητή τσιγγάνα ήταν, ακριβώς, η χαμένη κόρη της.

Παρόλο που έχω δει δεκάδες φορές την ταινία, δεν θυμάμαι αν στη ντισνεϊκή μεταφορά υπάρχει η γριά και ποιο είναι το τέλος -δεν θα είναι βέβαια ίδιο με του βιβλίου, όπου όλοι σχεδόν οι πρωταγωνιστές βρίσκουν τον θάνατο -και συνήθως άσκημο θάνατο. Ελπίζω το φανέρωμα αυτό να μη σας αποθαρρύνει από το να διαβάσετε το βιβλίο, αν το είχατε αποφασίσει από την προηγούμενη περιγραφή. Δεν είναι άδικα κλασικό, το αξίζει.

Κουσούρι επαγγελματικό, θα πω μερικά πράγματα για τη μετάφραση, παρόλο που είναι πολύ καλή. Λένε πως ο μεταφραστής πρέπει να είναι σαν τον τροχονόμο, να μην προσέχεις την παρουσία του -και αυτό η μεταφραστική δυάδα το καταφέρνει. Παρόλο που είχα το πρωτότυπο στην ταμπλέτα, σπάνια αισθάνθηκα την ανάγκη να ανατρέξω στο γαλλικό κείμενο, και τις πιο πολλές φορές που το έκανα συμφώνησα με την επιλογή των μεταφραστών.

Ωστόσο, νομίζω πως η έκδοση πάσχει σε επιμέλεια και στις υποσημειώσεις. Οπότε, θα γκρινιάξω λίγο.

Στη σελ. 19, «αγάλματα όλων των βασιλιάδων της Γαλλίας, ξεκινώντας απ’ τον Παραμόν». Παραμόν δεν υπάρχει, είναι Φαραμόν (Faramond), ένας ημιμυθικός βασιλιάς του 5ου αι. μ.Χ.

Στη σελ. 17, μιλάει για μια αίθουσα που είχε τη φήμη του μεγαλύτερου σκεπαστού χώρου στον κόσμο και λέει σε παρένθεση: «Είναι αλήθεια ότι ο Σωβάλ δεν είχε ακόμη καταμετρήσει τη μεγάλη αίθουσα του πύργου του Μονταγκρί».

Καταρχάς, δεν υπάρχει Μονταγκρί, είναι το Μονταρζί (Montargis), πόλη της Γαλλίας περίπου 100 χλμ νότια από το Παρίσι. Κατά δεύτερο, και χωρίς το λάθος, δεν θα χρειαζόταν μια υποσημείωση, ποιος είναι ο Σωβάλ και ποιος είναι ο πύργος του Μονταρζί;

Θα μου πείτε, και με το δίκιο σας, ότι αν ήταν έτσι το βιβλίο θα έπρεπε να έχει εκατοντάδες υποσημειώσεις, και οι μεταφραστές το γράφουν στο σημείωμά τους στο επίμετρο, ότι προσπάθησαν να περιορίσουν τις υποσημειώσεις στο ελάχιστο απαραίτητο για να μη διακόπτεται ο ειρμός του αναγνώστη. Είναι αυτό μια σχολή, με την οποία διαφωνώ, αλλά τη σέβομαι.

Ωστόσο, δεν υπάρχει συνέπεια στον υποσημειωματικό μινιμαλισμό -κάποια τοπωνύμια εξηγούνται, το ίδιο και κάποια πρόσωπα, άλλα όχι, ακόμα κι όταν αυτό χρειάζεται για να κατανοήσει ο αναγνώστης (π.χ. «όπως έκανε ο Τάδε», χωρίς να εξηγείται ποιος είναι αυτός ή, στη σελ. 283 «ήταν τόσο γελαστή και όμορφη που την έλεγαν παντού Σαντφλερί». Για τον Γάλλο, που καταλαβαίνει τι σημαίνει αυτό, δεν χρειάζεται εξήγηση. Για τον Έλληνα, χρειάζεται οπωσδήποτε!).

Τέλος, υπάρχουν και μερικά «στρατηγικά» λάθη στις υποσημειώσεις, όπως ας πούμε ότι στη σελ. 141 γίνεται πρώτη φορά λόγος για ένα περιδέραιο από κόκκους αντρεζαράχ, που δεν ξέρετε βεβαίως τι είναι, δεν δίνεται καμιά εξήγηση, και μόνο στη σελ. 651, την τελευταία του μυθιστορήματος, μαθαίνουμε σε υποσημείωση τι είναι αυτό το πράγμα (ένα φυτό που τα κουκούτσια του καρπού του χρησιμοποιούνται για κομπολόγια και περιδέραια).

Επίσης, ενώ οι μεταφραστές επεξηγούν σε υποσημειώσεις όλες τις λατινικές φράσεις του κειμένου, και καλά κάνουν διότι δεν είμαστε λατινομαθείς τόσο όσο ο μέσος Γάλλος, στη σελ. 30 αφήνουν αμετάφραστο το Aut unum bombum, ίσως από σεμνοτυφία διότι θα πει, θαρρώ, «με μια κλανιά».

Σε μια υποσημείωση στη σελ. 163, ο Ουγκό λέει ότι «τα νερά του Σηκουάνα έβρεχαν πέντε νησιά μέσα στα τείχη του Παρισιού». Οι μεταφραστές αναιδώς τον διορθώνουν, λέγοντας πως τα νησιά ήταν τέσσερα και πως έκανε λάθος ο Ουγκό. Μάλλον οι ίδιοι έκαναν λάθος διότι δεν μέτρησαν «τη νησίδα του περατάρη των αγελάδων» που είναι το πέμπτο νησί.

Αντίθετα, στη σελ. 512 ο Ουγκό βάζει τον Γκρενγκουάρ να λέει «Il padelt, που σημαίνει στα τουρκικά Ο Θεός είναι η ελπίδα μας«. Εδώ ο Ουγκό κάνει λάθος, διότι βέβαια το Il padelt δεν έχει καμιά σχέση με τούρκικα. Κάνει λάθος, επειδή βασίζεται σε μια λαθεμένη αντίληψη που ήταν διαδεδομένη την εποχή του – ο φίλος μας ο Δύτης έγραψε κοτζάμ άρθρο γι’ αυτή τη φρασούλα, θα έπρεπε ίσως κι οι μεταφραστές μας να γράψουν δυο αράδες σε μιαν υποσημείωση.

Κι άλλα λαθάκια βρήκα, ας πούμε (σταχυολογώ απ’ όσα έτυχε να σημειώσω, διότι δεν είχα πάντοτε μαζί μου μολυβάκι):

*στη σελ. 167 ο Juvenal des Ursins δεν μπορεί να προφέρεται Ζυβενάλ ντες Ουρσέν, αλλά «ντεζ Ουρσέν».

*στη σελ. 306 το λογοπαίγνιο surdus absurdus (θα το λέμε για κάποιον απο την παρέα, νομίζω) έχει τυπογραφικό λάθος και τυπώνεται surdus absudrus.

*στη σελ. 315 το «δεν θα υποβάλλουμε» έπρεπε να είναι «δεν θα υποβάλουμε».

Όλα αυτά είναι παρωνυχίδες και ουσιαστικά είναι δουλειά του επιμελητή, που δεν φαίνεται να υπήρξε. Αλλά κάθε βιβλίο θέλει επιμέλεια, κάθε μετάφραση θέλει κι ένα δεύτερο (ή, εδώ, τρίτο) μάτι να τη δει, μακάρι να την έχει κάνει ο Θεός.

Λιγάκι πιο σοβαρό λαθάκι, στη σελ. 41, la fille du Grand-Khan de Tartarie αποδίδεται «η θυγατέρα του Μεγάλου Χαν της Ταρταρίας». Αυτό όμως δεν είναι ελληνικά. Στα ελληνικά δεν έχουμε Ταρταρία, έχουμε Ταταρία και Τάταρους και τον Μεγάλο Χάνο των Τατάρων.

Κι ένα τελευταίο μεταφραστικό, που επειδή είχε ενδιαφέρον το έθεσα υπόψη των εκλεκτών συναδέλφων της Λεξιλογίας:

Σε ένα σημείο (σελ. 230), ο Φρολό δέχεται δυο επισκέπτες που του ζητούν τη βοήθειά του για θέματα ιατρικής και αστρολογίας. Και απαντάει:

— … si c’est là votre pensée, vous auriez aussi bien fait de ne pas vous essouffler aux degrés de mon escalier.

Στη μετάφραση:

– … Αν ήταν αυτός ο σκοπός σας, καλύτερα να είχατε γλυτώσει το λαχάνιασμα ανεβαίνοντας τα σκαλοπάτια.

Θέλει να πει, άδικο κόπο κάνατε να ανεβείτε τα σκαλοπάτια (που οδηγούν στο σπίτι μου) διότι δεν μπορώ να σας βοηθήσω.

Με ενοχλεί η ελληνική απόδοση και στους χρόνους και στο γερούνδιο, που μοιάζει να λέει ότι «ανεβαίνοντας τα σκαλοπάτια» θα είχαν γλιτώσει το λαχάνιασμα. Πολύ καλύτερο θα ήταν «άδικα κάνατε τον κόπο να ανεβείτε ως εδώ πάνω» ή «άδικα λαχανιάσατε που ανεβήκατε» ή κάτι τέτοιο.

Αλλά κι αυτά είναι πταίσματα· όμως, όταν κρίνεις μια μετάφραση είναι μοιραίο να στέκεσαι στα λάθη, ακόμα κι όταν είναι πολύ καλή όπως αυτή εδώ.

Για να μην τελειώσω όμως με τις γκρίνιες, να πω και κάτι που έχει ελληνικό ενδιαφέρον. Στο βιβλίο κυριαρχεί μια ελληνική λέξη, η λέξη ΑΝΑΓΚΗ, ή ananke όπως τη γράφει ο Ουγκό. Όπως λέει στον πρόλογο ο Ουγκό, όταν εξερευνούσε τη Νοτρ Νταμ, σε μια σκοτεινή εσοχή βρήκε χαραγμένη τη λέξη ΑΝΑΓΚΗ, στα ελληνικά, με γράμματα σκαλισμένα βαθιά στην πέτρα και μαυρισμένα από την πολυκαιρία. Στο μεταξύ, όμως, ο τοίχος σοβατίστηκε και η λέξη χάθηκε. «Με αφορμή αυτή τη λέξη γράφτηκε το βιβλίο τούτο», καταλήγει ο πρόλογος.

Η ananke, η αρχαία ΑΝΑΓΚΗ, δεν έχει όμως τη σημερινή σημασία, δεν μεταφράζεται στα γαλλικά necessité, ούτε force ή contrainte. Έχει τη σημασία της μοίρας, του πεπρωμένου, fatalité τη μεταφράζει σε κάποιο σημείο ο ήρωας του Ουγκό. Πράγματι, υπήρχε η σημασία αυτή στα αρχαία, Ἀνάγκᾳ δ’ οὐδὲ θεοὶ μάχονται.

Στη σκηνή αυτή, ο Κλοντ Φρολό, ο αρχιδιάκος του ναού, αυστηρός και εργασιομανής αλλά και επιδιδόμενος στη μαύρη μαγεία, βρίσκεται στο εργαστήριό του, χαράζει στον τοίχο τη λέξη ΑΝΑΓΚΗ (που υποτίθεται ότι την είδε ο Ουγκό 340 χρόνια αργότερα) και κάνει κάτι μαγικά. Έρχεται τότε ο κατά πολύ νεότερος αδελφός του, ο Ζαν, φοιτητής, που ορφάνεψε βρέφος και τον μεγάλωσε ο Κλοντ, να του ζητήσει με θράσος λεφτά επειδή έχει ξοδέψει το μηνιάτικό του στις ταβέρνες.

Ο Κλοντ του κάνει μια ερώτηση για τα λατινικά, που ο νεαρός δεν την απαντάει, και τότε αρχίζει τον εξάψαλμο: «Ιδού που κατάντησαν τα γράμματα σήμερα. Τα λατινικά μόλις που τα καταλαβαίνουν, συριακά δεν ξέρει κανείς, τα ελληνικά τα μισούν τόσο ώστε δεν θεωρείται αμάθεια εκ μέρους και των πιο σοφών ακόμη να πηδούν μια ελληνική λέξη δίχως να τη διαβάζουν και να λένε Graecum est, non legitur»

Σαν να ακούμε τον Καργάκο ή τον κυρΤάκη. Ωστόσο, ο νεαρός αρπάζει την ευκαιρία και εξηγεί στον αρχιδιάκο τι σημαίνει η λέξη ΑΝΑΓΚΗ που είναι χαραγμένη στον τοίχο: σημαίνει, είπαμε, «μοίρα» (Fatalité στα γαλλικά). Στη στιχομυθία που ακολουθεί, ο νεαρός δείχνει να ξέρει κάμποσα ελληνικά, και ίσως γι’ αυτό στο τέλος καταφέρνει να τσιμπήσει ένα φιορίνι από τον μεγάλο αδελφό του.

Ωστόσο, όταν κι αυτό το πίνει και προκοπή δεν κάνει, ο αδελφός του θα του κόψει το επίδομα και θα τον εξωθήσει να πάει με τους αλήτες και τους ζητιάνους και να βρει φριχτό θάνατο όταν το λεφούσι των ζητιάνων κάνει έφοδο για να κυριέψει τη Νοτρ Νταμ.

Γι’ αυτό λέω, αν μπορείτε, μη στερείτε το χαρτζιλίκι από τη σπουδάζουσα νεολαία -ας χαρούν τα τελευταία χρόνια της ανεμελιάς πριν βγουν στο ανθρωποπάζαρο.