Θεοί και ποιητές μάταια παλεύουν με του Έρωτα τα βέλη

Τα Χριστούγεννα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Άγρα ο δεύτερος τόμος από τη σειρά δοκιμίων του φίλου Παντελή Μπουκάλα με τιτλο «Το αίμα της αγάπης – Ο πόθος και ο φόνος στη δημοτική ποίηση«. Ο πρώτος τόμος, (Όταν το ρήμα γίνεται όνομα – Η «αγαπώ» και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών) είχε κυκλοφορήσει τον Δεκέμβριο του 2016 και τον ειχα παρουσιάσει εδώ στο ιστολόγιο στις αρχές του Γενάρη 2017. Σκόπιμα καθυστέρησα την παρουσίαση του δεύτερου τόμου για να συμπέσει με την αρχή του καλοκαιριού, που οι περισσότεροι έχουμε περισσότερο ελεύθερο χρόνο. Να πω παρενθετικά ότι σε καναδυο βδομάδες θα δημοσιευτει στο ιστολόγιο και το σχεδόν καθιερωμένο τέτοια εποχη βιβλιοφιλικό άρθρο, με προτασεις βιβλίων για το καλοκαιρι, όμως εκρινα πως το βιβλίο του Μπουκάλα αξίζει αυτοτελή παρουσίαση.

Αξίζει αυτοτελή παρουσίαση επειδή νομίζω ότι αυτά τα δοκίμια του Μπουκάλα υποσχονται να αποτελέσουν σημαντικότατο όχι εκδοτικό αλλά πνευματικό γεγονός. Ο γενικός τίτλος της σειράς είναι «Πιάνω γραφη να γράψω – Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι» και ο χαλκέντερος Παντελής σχεδιάζει να την ολοκληρώσει σε δέκα τόμους, που οι περισσότεροι έχουν αρχίσει να γράφονται.

Και όταν λέμε για τομους, κυριολεκτούμε. Ο δεύτερος τόμος της σειράς, που θα παρουσιάσω σήμερα, φτανει τις 832 σελίδες από τις οποίες το ένα τρίτο είναι σημειώσεις -ο πρώτος τόμος έπιανε «μόνο» 600 σελίδες με την ίδια αναλογία. Ο επιβλητικός όγκος μπορει να προκαλει δέος και να αποθαρρύνει επίδοξους αναγνωστες -αλλά θα ήταν λάθος, διότι το βιβλίο του Μπουκάλα δεν σε αναγκάζει να το διαβάσεις απο την αρχή ως το τέλος, αφού τα επιμέρους κεφάλαια και υποκεφάλαια είναι σε μεγαλο βαθμό αυτοτελή.

Όπως είχα γράψει και για το πρώτο βιβλίο της σειράς: Έχουμε δηλαδή μια σειρά από ημιανεξάρτητα δοκίμια, που διαβάζονται και αυτοτελώς αλλά συνδέονται και μεταξύ τους και που οδηγούν αργά αλλά σταθερά, και απολαυστικά, στην κορύφωση.

Το περιεχόμενο του δεύτερου τόμου είναι η άγρια και σκοτεινή πλευρά του έρωτα, όπως εκφράζεται μέσα απο τα δημοτικά τραγούδια αλλά και την επώνυμη ποίηση. Ο πόθος, που συνήθως εκλαμβάνεται σαν πάλη, είναι αντικείμενο του πρώτου μέρους, που έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο Εμπόλεμος έρωτας. Στα επομενα δύο μέρη, Ο έρωτας σαν εκούσια σφαγή, και Το σφαγείο του έρωτα, τα πράγματα σοβαρεύουν και το αίμα ρέει ποτάμια. Στο τέταρτο μέρος, Το όνομα, το αίτημα, το αίμα, με όχημα το δημοτικό τραγούδι του Δήμου και με εξαντλητική μελέτη των μοτίβων του, ολοκληρώνεται η εξέταση του θέματος.

Ισως περισσότερο σε τούτο τον τόμο παρά στον πρώτο, ο Μπουκάλας παραχωρεί επίσης χωρο σε αλλα είδη ποιητικού λόγου πέρα από τα δημοτικά τραγούδια. Στους αρχαίους ποιητές, στη νεότερη επωνυμη ποίηση, στο ρεμπέτικο τραγούδι (δυο ενότητες του βιβλίου έχουν τίτλο «Ρεμπέτικες μαχαιριές» α’ και β’). Ουσιαστικά δηλαδή έχουμε ενα πανοραμα του ελληνικού ποιητικού λόγου και το εκπληκτικό είναι ότι ο Παντελής δουλεύει ακόμα με τον τρόπο των παλαιών, χωρις υπολογιστή, μόνο με καρτέλες και σημειώσεις. Καταλαβαίνετε λοιπον πόσο πρέπει κανείς να έχει αφομοιώσει το υλικό του για να μπορεί να παραθέτει τρία, τέσσερα και πέντε τραγούδια πάνω στο ίδιο μοτίβο ή, εκεί όπου ο τάδε ποιητής θέλει σιδερένια του έρωτα τα βέλη, να προσθέτει υποσημειωση ότι στο δείνα επίγραμμα της Παλατινής τα βέλη είναι χρυσά.

Κεντρική θέση στον τομο έχει το κεφάλαιο «Πινακοθήκη ερωτικών φονικών» όπου ο Μπουκάλας, με ιατροδικαστική επιμέλεια αλλά όχι με την αντίστοιχη ψυχρότητα, καταρτίζει τον εξής κατάλογο περιπτώσεων (παραθέτοντας απο ένα αλλά συνήθως περισσότερα, έως πάνω από δέκα παραδείγματα για κάθε περίπτωση): α) Φόνος εκ ζηλοτυπίας, β) Φόνος της απιστης συζύγου απο τον απατημένο άντρα της, γ) Φόνος της άπιστης και παιδοκτόνου συζύγου από τον προδομένο άντρα, δ) Φόνος του εραστή απο τον κερατωμένο σύζυγο, ε) Φονος τιμής: αδερφός σκοτώνει την αδερφή του, στ) Φόνος τιμής: αδερφός σκοτώνει για την αδερφή του και την προσβολή της, ζ) Φόνος τιμής με δράστες όλα τα μέλη του σογιού, η) Φόνος γυναίκας από τον ανδράδελφό της, θ) Φονος του αγαπητικού στο σπίτι της ποθητής του, ι) Αποκεφαλισμός του απαγωγέα εραστή, ια) Τρια αδέρφια κρεμούν για φιλί, ιβ) Πατέρας και γιος αλληλοσκοτώνονται για μιαν Ελένη, ιγ) Φόνος του αποπλανητή, ιδ) Φόνος του εραστή απο την εγκαταλειφθείσα ερωμένη, ιε) Φόνος της ερωμένης από τον άπιστο συζυγο, ιστ) Φόνος της ερωμένης από τη μεταμφιεσμένη συζυγο, ιζ) Μητροκτονία προς χάριν της αδικημένης συζύγου, ιη) Φόνος της ερωμένης απο τη σύζυγο ιθ) Φόνος της νυφης από τη ζηλόφθονη πεθερά, κ) Φόνος εξαδέλφης απο ερωτύλο εξάδελφο, κα) Φόνος της αρνούμενης κορης, κβ) Δολοφονία του ανεπιθύμητου δεύτερου συζύγου, κγ) Προληπτική δολοφονία της συζύγου….. ο κατάλογος πάει ως το λδ’ (34) αλλά θα πήρατε μιαν ιδέα για το πλάτος και το βάθος της ερευνητικής ματιάς του Παντελή.

Για να αλαφρύνουμε λίγο, θα αφιερώσω την υπολοιπη παρουσίαση σε ένα θέμα από το πρώτο μέρος του βιβλίου, τα βέλη του έρωτα και πώς τα αντιμετώπισαν επώνυμοι και ανώνυμοι ποιητές, αρχαιοι και νεότεροι. Σταχυολογώ από το βιβλίο. Τα δικά μου συνδετικά σχόλια είναι μέσα σε αγκύλες.

Έμπυρα τόξα αποκαλεί τα βέλη του Έρωτα ο Μελέαγρος σε επίγραμμά του: οίδα και έμπυρα τόξα (Παλατινή Ανθολογία ΙΒ 48 στ. 3). Ο ίδιος ποιητής επιλέγει αλλού να μιλήσει για πυρωμένες ακίδες: μηδέ πυριβλήτους είχεν πόθων ακίδας. (ΙΒ 76, στ. 2) Για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι, όπως και να’χει, θα’ρθει καταπάνω μας το γλυκύπικρον Έρωτος βέλος….

….

[τετράστιχο από ποίημα του Μόσχου, σε μετάφραση Σίμου Μενάρδου. Η Αφροδίτη περιγράφει τον Έρωτα:]

τόξο κρατάει μικρούτσικο με βέλος εμπροστά
-τόσο δα βέλος- μόν’ αυτό στον ουρανό καρφώνει·
χρυσή είν’ η φαρετρούλα του, μα μέσα έχει κλειστά
κείνα τα πικροκάλαμα, όπου κι εμέ πληγώνει.

…

Ποιος Διας άλλωστε. Τόλμησε κάποια στιγμή ο παμμέγιστος κάτι να πει, και το παιδίον το μέγα, που ήξερε βέβαια απέξω κι ανακατωτά, απο πρώτο… μάτι, τις μεταμορφώσεις τού ερωτικώς υπερδραστήριου Δία, τον έβαλε στη θέση του. Σε αδέσποτο επιδεικτικό επίγραμμα συμβαίνουν αυτά, άγνωστης πατρότητας (Θ’ 108). Εις τον Δία τωθαστικόν ως απο του Έρωτος το χαρακτηρίζει ο Λημματιστής, όπου τωθαστικόν το χλευαστικό, το σκωπτικό.

Ὁ Ζεὺς πρὸς τὸν Ἔρωτα· «Βέλη τὰ σὰ πάντ’ ἀφελοῦμαι.»
’χὠ πτανός· «Βρόντα, καὶ πάλι κύκνος ἔσῃ.»

Μεταφράζω:

Λέει στον Έρωτα ο Δίας: «Όλα τα βέλη σου θα σου τα πάρω».
Κι ο φτερωτός: «Βρόντα. Και; Κύκνος ξανά θα γίνεις».

Έχει το δικιο του ο πιτσιρικάς. Ξέρει πως ο Δίας ειναι του χεριού του και του τόξου του. Και το ξέρουμε κι εμείς πως ο παντοδυναμος αποκαλύπτεται παντελώς αδύναμος μπροστά στο κάλλος.

…………………………….

Βέλη και ξίφος και φωτιά κρατάει ο Έρωτας και στον Ερωτόκριτο. Έτσι τον βλέπει η Αρετούσα κι ετσι τον ιστορεί:

Έρωτας στέκει ανάδια μου κι άδικα τυραννά με,                        ανάδια: ενάντια, αντίκρυ
μ’ άρματα φοβερίζει με, και με φωτιά κεντά με·
με το ξιφάρι μού μιλεί, με τη σαΐτα λέγει,
το δίκιο του μ’ αναλαμπή και φλόγα το γυρεύγει.                       αναλαμπή: λάμψη, φωτιά
Kι α’ δεν τση κάμω θέλημα, με τη φωτιά με καίγει,
και πλιά παρά τον κύρη μου βαρίσκει και δοξεύγει.                    βαρίσκω: χτυπώ, πληγώνω
Kι ως βουληθώ στον πόλεμον οπού’μαι, να νικήσω,
τέσσερα ζάλα κάνω ομπρός, κι οκτώ γιαγέρνω οπίσω.               ζάλο: βήμα, γιαγέρνω: επιστρέφω.

Διαφυγή δεν υπάρχει λοιπόν. Μικρά, μικρούτσικα τα χέρια του Έρωτα, μα οι βολές του φτάνουν πολύ μακριά, όπως μάς προειδοποιεί ο βουκολικός ποιητής Μόσχος στο πρώτο Ειδύλλιό του: Μικκύλα μεν τήνω τα χερύδρια, μακρά δε βάλλει.

………………………………..

Δεν τον σπλαχνίστηκε βέβαια τον ποιητή μας ο Έρωτας. Δεν εχει τέτοιες ευαισθησιες ο φτερωτός, ίσα ίσα, για να σιγουρέψει τη δουλειά, τροχίζει με ιδιαίτερη επιμέλεια τα βέλη του. Σαν τύραννος του κόσμου … ο Έρωτας δεν μπορεί παρά να είναι και ο μόνος όντως ελεύθερος και όντως αδέσποτος. Και αρματωμένος. Παντού και πάντοτε. Για παράδειγμα στην Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτση, όπου ο Χορός απευθύνεται στον Έρωτα:

Κι όχι οι αθρώποι μόνο γνωρισμένα
σ’ έχουσι τι μπορείς και πόσα ξάζεις,                                   ξάζεις: αξίζεις
μα τα βερτόνια αυτά τ’ ακονισμένα                                     βερτόνια: βέλη

στον ουρανό, όντα θέλεις, ανεβάζεις
μ’ αποκοτιά και δύναμη μεγάλη,
και την καρδιά του Ζευ την ίδια σφάζεις·

και τόση παιδωμή και τόση ζάλη                                        παιδωμή: βάσανο
του δίδεις, απ’ αφήνει το θρονί του
κι έρχεται εδώ στη γη με πρόσοψη άλλη.                            πρόσοψη: όψη, προσωπο

…………………………………….

Αλλά και στην ανώνυμη Αχιλληίδα του αρχόμενου 15ου αιώνα, μέσα απέ τα ομμάτια της οι Έρωτες δοξεύουν [τοξεύουν]. Και στο Ερωτικόν ενύπνιον του Μαρίνου Φαλιέρου, ο Έρωτας βαστά ταρκασοδόξαρο [φαρέτρα και τόξο], σαϊτες πλουμισμένες. Και στον Πρόλογο της κωμωδίας Στάθης, που γράφτηκε στις αρχές του 17ου αιώνα και αποδίδεται στον Γεώργιο Χορτάτση, ο Έρωτας αυτοπαρουσιάζεται σαν φιλάνθρωπος τοξευτής:

Άθρωπος κρίνω ζωντανός στη γης να μη γυρίζει,
να μη μιλεί κακό για με και να μηδέ με βρίζει.
Όλοι με κράζουν άπονο κοπέλι δίχως γνώση
κι αν εμπορούσα θάνατο εθέλασι μου δώσει.
Λέσι πως οι σαΐτες μου, τούτες οι χρουσωμένες,
απού δοξεύγου τσι καρδιές, πως εί’ φαρμακεμένες.
Συναφορμάς μου σκοτωμοί, πολέμοι και θανάτοι                      συναφορμάς: εξαιτίας
δηγούνται πως η θάλασσα κι η γης είναι γεμάτη.
Πάθος με κράζου τση καρδιάς και βάρος μολυβένιο
απ’ ευκαιριά κι αναμελιά στον κόσμο γεννημένο.
Ντροπή με λε στα γερατειά και χαλασμό στη νιότη,
της εντροπής προξενητή και τση τιμής προδότη.
Άδικον έχουσι πολύ να με καταφρονούσι,
μα ’γω δεν τως οργίζομαι σ’ ό,τι κι α θε να πούσι,
γιατί δεν ξεύρουσι ποσώς το τι λαλού για μένα,
μηδ’ ως εδά δεν έχουσι ποιος είμαι γνωρισμένα.
………………..
Φτερούγες έχω και πετώ κι εις πάσα τόπο πηαίνω,
κι ώρες στα ύψη πέτομαι κι ώρες στα βάθη εμπαίνω.
Άρχοντες, πλούσους, βασιλιούς, σκλάβους, φτωχούς και δούλους
χωρίς εντήρηση καμιά σύρνω, δοξεύγω τσι ούλους.                              εντήρηση: φόβος, δισταγμός.

…………………………………………..

Με τα βασανα λοιπόν της αγάπης στο μυαλό, κι από συμπόνια για όσους μαρτυρούν στ’ όνομα του σαϊτοφόρου θεού, ο Κεφαλονίτης Ανδρέας Λασκαράτος (1811-1901) δεν δίστασε να φανεί ανευλαβής στο «Εις τον έρωτα» σονέτο του:

Έρωτα, α θες να τα ‘χομε καλά,
στο σπίτι μου να μη ματαπατήσεις.
Ε που σ’το λέω· κι α θέλεις να μ’ αφήσεις
αναπαμένον, πάει πολύ καλά.

Εγώ, μ’ έκαψε η πρώτη κουμπαριά.
Κι αν εσύ τώρα δεν αποφασίσεις
Να πας στο Διάολο και να μη γυρίσεις,
θα ‘ρτομε καμιά μέρα στα χοντρά.

Για δαύτο να με λείπεις κουμπαρόπουλο·
μη σου μαδήσω εκείνες τσι φτερούγες,
και σε κάμω να σκούζεις σα γαλόπουλο,

και να τρέχεις κουτσόφτερο στσι ρούγες.
Κι εκείνες τσι σαΐτες οπού φέρεις
σου τσι βάνω όλες μάτσο εκεί που ξέρεις.

………………………………………..

Ιδιόρρυθμη υποδοχή επιφύλαξε στον Έρωτα και άλλος ποιητής, στα νεότερα χρόνια, βαριεστημένος αυτός. Στο ποίημά του «Το αντιφάρμακον ή Έρως και γραμματική», της «λυρικής συλλογής» του Η φωνή της καρδιάς μου (1873) ο ιστοριοδίφης Δημήτριος Γρ. Καμπούρογλου (1852-1942), αφού είδε κι απόειδε από τον παράσιτο Έρωτα, τον έτρεψε σε φυγή, χρησιμοποιώντας σαν όπλο του τη Γραμματική:

Ο Έρως, αφού έφαγε
όλα τα χρήματά του,
-γιατ΄είναι άσωτο παιδί-
επερπατούσ΄ένα πρωί
και έκλαιε, γιατί ψωμί
ζητούσαν τ΄άντερά του.

Όλοι του λέγουν δούλεψε
να φάγεις, και το σπρώχνουν,
τέχνη δε γνώριζε καμιά,
ο Έρως είναι για δουλειά;
Εγώ το ελυπήθηκα
ένα φτωχό να διώχνουν!

Μη κλαις , του λέγω, άμοιρο,
εγώ δεν θα σ΄αφήσω,
από την πείνα να χαθείς
έλα στο σπίτι μου ευθύς,
το πήρα και επάσχισα
να το ευχαριστήσω!

Πολύς επέρασε καιρός,
αυτό δεν το κουνούσε,
το έδιωχνα, δεν έφευγε,
εχόρευε, επήδαγε,
δεν μ΄άφηνε να εργασθώ,
χτυπούσε , τραγουδούσε!

Τότε εμετανόησα
την ώρα που το πήρα,
κολάζεται κανείς, αλλά
παιδιά ωσάν αυτό τρελά,
στο σπίτι σας να έχετε,
να μη το δώσ΄η μοίρα!

Μια Κυριακή, μια όμορφη,
μια του θεού ημέρα,
εδιάβαζα Γραμματική,
για ιδώ μια γενική,
αν ήθελε στη λήγουσα
τον τόνο, ή πιο πέρα.

Ακόμη δεν τελείωσα
το «χλούνων ετησίων»
κι ο Έρως φεύγει στη στιγμή,
δεν στρέφει πίσω του να δει,
ω αντιφάρμακον λαμπρό,
πολύτιμον βιβλίον!

Αυτό θα έχουν χαϊμαλί,
ως φαίνετ΄, οι δασκάλοι,
κι ο ΄Ερως φεύγει απ΄ αυτούς,
φοβάται τους σχολαστικούς
που ΄χουν γεμάτο συμβουλές,
όλο τους το κεφάλι!

Ακούσατ΄απ΄τους στίχους μου,
ω φίλοι, τι θα έβγει,
όσες φορές βαριέστε πια,
του Έρωτα την συντροφιά,
στο χέρι τη Γραμματική
κι ευθύς ο Έρως φεύγει!

[Παίρνω τώρα εγω τον λόγο.]

Δεν είναι και πολύ σπουδαίο το τελευταίο ποίημα, αλλά το διάλεξα επειδή είμαστε γλωσσικό ιστολόγιο και καλό είναι να εχουμε κατά νου τι μπορεί να πάθει όποιος το παρακάνει με τις εξαιρέσεις των εξαιρέσεων της αρχαίας γραμματικής.

Η σημερινή παρουσίαση αδίκησε κάπως το βιβλίο του Παντελή μια και ήταν αποσπασματική και αναγκαστικά παρέλειψε τις σημειώσεις. Επαναλαμβάνω ότι πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό βιβλίο, που σας υπόσχεται πολλές πολλες ώρες αναγνωστικής απόλαυσης και ποιητικής πανδαισίας!