Τα μπούτια του Ηφαιστίωνα

Πολύς θόρυβος έχει σηκωθεί τις τελευταίες μέρες για μια σειρά του Νέτφλιξ για τον Μέγα Αλέξανδρο. Ο λόγος είναι ότι στα πρώτα κιόλας λεπτά του πρώτου επεισοδίου παρουσιάζεται ο Αλέξανδρος να φιλιέται με τον Ηφαιστίωνα.

Ξεκινώ με δυσκλαίμηρον: τη  σειρά δεν την έχω δει, ούτε καν έχω συνδρομή στο Νέτφλιξ. Δεν ξέρω αν η σειρά δείχνει κάτι άλλο για τα ερωτικά του Αλέξανδρου, αλλά νομίζω πως και οι περισσότεροι από όσους έχουν εξοργιστεί ή προσποιούνται πως έχουν εξοργιστεί, μονο τη φωτογραφία που βλέπετε έχουν δει. Αλλά όπως έλεγαν  οι αρχαίοι (Ρωμαίοι, μάλλον) «εξ όνυχος τον λέοντα».

Ο βουλευτής Δημ. Νατσιός, επικεφαλής  του υπερσυντηρητικού κόμματος Νίκη, κάλεσε την υπουργό Πολιτισμού να… παρέμβει στο συνδρομητικό κανάλι.

Όπως έγραψε στο Τουίτερ:

Κατέθεσα επίκαιρη ερώτηση στην Υπουργό Πολιτισμού κ. Λίνα Μενδώνη και την καλώ να προστατεύσει την πολιτιστική μας κληρονομιά και να προβεί στις δέουσες ενέργειες κατά των ιδιοκτητών της εταιρίας NETFLIX για την σκόπιμη παραποίηση ιστορικών στοιχείων της προσωπικότητας του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Στη σειρά – ντοκιμαντέρ «Αλέξανδρος, η δημιουργία ενός θεού» (Alexander, The Making of a God) η οποία άρχισε να προβάλλεται από τη συνδρομητική υπηρεσία NETFLIX, από το πρώτο επεισόδιο παρουσιάζεται ο Μέγας Αλέξανδρος σε ομοφυλοφιλικές περιπτύξεις με τον επιστήθιο φίλο του Ηφαιστίωνα. Το γεγονός αυτό δεν έχει καμία ιστορική βάση, αφού στην αρχαιότητα οι αρσενοκοίτες (ομοφυλόφιλοι) στερούνταν ακόμη και τα πολιτικά τους δικαιώματα, λόγω της ατιμωτικής τους συμπεριφοράς. Συνεπώς δεν είναι δυνατόν ένας Βασιλιάς-Στρατηγός που τον θαύμαζαν και οι στρατιώτες του και οι αντίπαλοί του, να ήταν ομοφυλόφιλος.

Όταν η ανυπέρβλητη μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου προσβάλλεται δημόσια και παραποιείται η ιστορική αλήθεια, η αντίδραση του Ελληνικού Κράτους πρέπει να είναι άμεση και αποτελεσματική. Εκτός εάν περιμένουμε τους Βόρειους γείτονες μας να διαμαρτυρηθούν… Είναι ντροπή να προσβάλλεται με τέτοιο άθλιο τρόπο η εμβληματικότερη μορφή της ελληνικής ιστορίας.

Μεθομηρικά, του Κοΐντου Σμυρναίου (ένα βιβλίο του Λεώνικου Καλαχώρα)

Και μια συνεργασία του Λεώνικου, καθώς στο άρθρο αυτό εγώ γράφω μονάχα την εισαγωγή.

Ο φίλος μας ο Λεώνικος έβγαλε λοιπόν ένα πολύ σημαντικό βιβλίο, τη μετάφραση των «Μεθομηρικών» του Κοΐντου Σμυρναίου, ένα έργο στο οποίο, όπως λέει και ο τίτλος του, ο συγγραφέας, επικός ποιητής που γράφει στην ύστερη αρχαιότητα, αφηγείται την ιστορία του Τρωικού πολέμου μετά από το σημείο όπου σταματάει η Ιλιάδα του Ομήρου. Διότι βέβαια, ενώ όλοι μας ξέρουμε σε γενικές γραμμές την ιστορία,  δεν έχουμε όλοι συνειδητοποιήσει ότι η Ιλιάδα σταματάει στο σημείο όπου ο Πρίαμος παίρνει τη σορό του Έκτορα από τους Αχαιούς -ο θάνατος του Αχιλλέα και όλα τα άλλα επεισόδια, με αποκορύφωμα τον Δούρειο Ίππο και την  άλωση της Τροίας δεν υπάρχουν στην Ιλιάδα αν και βέβαια τα ξέρουμε από άλλα έργα, τραγωδίες, την Αινειάδα, εμμέσως την Οδύσσεια κτλ. και,  όπως θα δούμε, από τα Μεθομηρικά.

Περισσότερα δεν λέω, δίνω τον λόγο στον  Λεώνικο. Κάνω μια μικρή παρατήρηση για το όνομα του συγγραφέα, όπου ο Λεώνικος φαίνεται να προτιμά τον τύπο Κοΐντος. Πρόκειται για το λατινικό Quintus, και το είχαν πολλοί, και συνήθως αποδίδεται Κόιντος, αν και υπάρχει επίσης σε κείμενα η γραφή Κοΐντος. Αλλά αυτό είναι παρωνυχίδα. Η συνεργασία του Λεώνικου:

Τα ‘Μεθομηρικά’ του Κοΐντου Σμυρναίου γράφτηκαν μεταξύ 2^ου και 3^ου αι ΜεΧ, σε ‘ομηρική’ ή ομηρίζουσα γλώσσα και έχουν έκταση 8.800 δακτυλικών εξαμέτρων· με σκοπό να γεφυρώσουν το κενό μεταξύ Ιλιάδας, που τελειώνει, όπως είναι γνωστό με τον θάνατο του Έκτορα και την παραλαβή της σορού του από τον Πρίαμο, με την Οδύσσεια. Δηλαδή περιλαμβάνουν τα επεισόδια τα περί την Πενθεσίλεια, τον Μέμνονα, τον θάνατο του Αχιλλέα, την διαμάχη μεταξύ Τελαμώνιου Αίαντα και Οδυσσέα για τα όπλα του και την αυτοκτονία του πρώτου, τα περί τον Νεοπτόλεμο, τον Ευρύπιλο του Τηλέφου, τον Φιλοκτήτη, τον θάνατο του Πάρη και της Οινώνης, τα περί τον Σίνωνα, τον Δούρειο Ίππο και τον Λαοκόοντα, την καταστροφή της Τροίας, τα περί την Ανδρομάχη, τον Αστυάνακτα, την Εκάβη, την Κασσάνδρα και την Πολυξένη, τα περί την επιστροφή και διασκορπισμό των Αχαιών, τα περί τον Ναύπλιο και την καταστροφή στον Καφηρέα, και τον θάνατο του Αίαντα του Οιλέως.

Τα Μεθομηρικά συγκροτούνται από 14 ωδές.

Ωδή Α: Απελπισία και ηττοπάθεια στο Τρωικό στρατόπεδο μετά τον θάνατο του Έκτορα. Η Πενθεσίλεια και οι δώδεκα αμαζόνες της ανατρέπουν την κατάσταση. Ηγεμονική υποδοχή από τον Πρίαμο. Αριστεία της Πενθεσίλειας απουσία των Αχιλλέα και Αίαντα. Μονομαχία Πενθεσίλειας και Αχιλλέα, θάνατος της aμαζόνας. Αποκάλυψη του κάλλους της, και παλλαϊκός θρήνος για την απώλειά της. Αυθάδης παρατήρηση του Θερσίτη προς τον Αχιλλέα καταλήγει στη θανάτωσή του. Πυραί Πενθεσίλειας.

Ωδή Β: Τρωική βουλή· Θυμοίτης. Σφοδρός διαπληκτισμός Πάρι και Πολυδάμαντα. Εμφάνιση, αριστεία και θάνατος του Μέμνονα.

Ωδή Γ: Θάνατος του Αχιλλέα· Αίαντος αριστεία. Καύση του Αχιλλέα· επικήδειοι θεών και ανθρώπων· οριστική αποθέωση του Αχιλλέα.

Ωδή Δ: Ἆθλα ἐπ’ Ἀχιλλεῖ

Ωδή Ε: Ασπίς Αχιλλέως. Η Θέτιδα αθλοθετεί τα όπλα του Αχιλλέα· διεκδικητές ο Αίας ο Τελαμώνιος και ο Οδυσσέας και κριτές δορυκτητοί Τρώες. Κερδίζει ο Οδυσσέας· ο Αίας απέρχεται μένεα πνέων με σκοπό να τους κάψει τα καράβια και να τους σκοτώσει όλους, αλλά καταλαμβάνεται από Λύσσα και σφάζει αρνιά. Όταν συνέρχεται και βλέπει τι έκανε, αυτοκτονεί. Θρήνος και καύση της σορού.

Ωδή ↅ: Πλασματική πρόταση του Μενέλαου να εγκαταλείψουν τον πόλεμο, απορρίπτεται. Εμφανίζεται ο Ευρύπυλος, του Τήλεφου, Ηρακλείδης από τον Κάικο, σύμμαχος των Τρώων. Εὐρυπύλου Ἀσπίς: Ἡρακλέους Ἆθλα.

Ωδή Ζ: Η πίεση από τον Ευρύπυλο ασφυκτική. Οδυσσέας και Διομήδης στη Σκύρο και μετάκληση του Νεοπτόλεμου, γιου του Αχιλλέα. Ευρύπυλου Τηλεφίδη αριστεία. Νεκρικές πυρές Μαχάονος και Νιρέως.

Ωδή Η: Αριστεία του Νεοπτόλεμου. Μονομαχία Εὐρύπυλου – Νεοπτόλεμου· θάνατος του Εὐρύπυλου, παρέμβαση του Άρη, παρολίγο μονομαχία Άρη – Αθηνάς και ανατροπή της μάχης υπέρ των Αχαιών, την οποία ο Δίας  διακόπτει περιβάλλοντας την Τροία με σύννεφα για να μη στενοχωρηθεί ο Γανυμήδης, ενέργεια την οποία οι Αχαιοί εκλαμβάνουν λανθασμένα ως εύνοια του Δία υπέρ των Τρώων, και αποσύρονται.

Ωδή Θ: Αριστεία Δηίφοβου από τους Τρώες, και Νεοπτόλεμου από τους Αχαιούς. Μονομαχία Διήφοβου – Νεοπτόλεμου διακόπτεται με υπερφυσική παρέμβαση του Απόλλωνα. Μετάκληση του Φιλοκτήτη από τη Λήμνο.

Ωδή Ι: Διάσταση απόψεων περί την άμυνα της πόλης μεταξύ Πολυδάμαντος και Αινεία. Αριστεία Φιλοκτήτη. Τραυματισμός του Πάρη. Δραματική συνάντηση Πάρη και Οινώνης που μνησικακεί και αρνείται να τον θεραπεύσει. Θάνατος του Πάρη· τραγική μεταμέλεια της Οινώνης.

Ωδή ΙΑ: Ατέλειωτο φονικό με την προτροπή της Έριδος, της Ενυούς, των Κηρών, του Φόβου και του Δείμου. Σύντομη αριστεία των Αινεία και Ευρύμαχου με υποκίνηση του Άρη. Εφαρμογή νέας τακτικής από τους Αχαιούς ως προς τη χρήση τη ασπίδας με τη δημιουργία ενιαίου ‘στεγάστρου’ που επιτρέπει ν’ απειλήσουν το τείχος.. Αλκιμέδων· η σκάλα ως πολιορκητικό μέσο.

Ωδή ΙΒ: Ευνοϊκοί οιωνοί. Ο Δούρειος Ίππος. Ο γενναίος Σίνων. Λαοκόων και Κασσάνδρα. Είσοδος του Δούρειου Ίππου στην Τροία.

Ωδή ΙΓ: Οι πανηγυρισμοί των Τρώων για τη λήξη του πολέμου. Ο Σίνων ανάβει τη δάδα που καλεί όσους σταθμεύουν σην Τένεδο, και ανοίγει τις καταπακτές του Δούρειου Ἰππου. Γενική σφαγή  των Τρώων. Θανάτωση του Πριάμου από τον Νεοπτόλεμο δίπλα στων βωμό του Ερκείου Διός. Κατακρήμνιση του Αστυάνακτος. Η τύχη της Εκάβης και της Ανδρομάχης και η ασυλία του Αντήνορος. Προστασία του Αινεία από την Αφροδίτη και διαφυγή, και πρόρρηση του Κάλχα για τη μελλοντική του πορεία ‘από τον Ξάνθο στον Τίβερη’. Συνάντηση της Ελένης με τον Μενέλαο, επεισοδιακή συμφιλίωση και θανάτωση του Δηίφοβου. Βιασμός της Κασσάνδρας από τον Αίαντα του Οιλέως. Αναγνώριση της Αίθρας με τους εγγονούς της. Η Τροία εγκαταλείπεται ως άμορφος σωρός ερειπίων που καπνίζει.

Ωδή ΙΔ: Επινίκεια. Λεία σε πλούτο και σκλάβες. Η Ελένη, η Κασσάνδρα, η Ανδρομάχη, η Εκάβη. Οριστική συμφιλίωση του Μενέλαου με την Ελένη. Ο Ξάνθος, η Ίδη και ο Σιμόεις θρηνούν την Τροία. Τιμές στον Σίνωνα. Θυσία της Πολυξένης κατ’ απαίτηση του Αχιλλέα στον τάφο του. Νόστοι Πολλαπλά ναυάγια από τους παραπλανητικούς πυρσούς του Ναυπλίου προς εκδίκηση του Παλαμήδη. Δραματικός θάνατος του Αίαντος του Οιλέως. Επιστροφή και διασπορά πολλών ηρώων μακριά από την πατρίδα τους.

 Το έργο κυκλοφορεί ως κείμενο – μετάφραση σε παράλληλες σελίδες στίχο προς στίχο, από τον Εκδοτικό Οίκο 24γράμματα, ο οποίος επωμίσθηκε ευγενώς ολόκληρο το κόστος παραγωγής και διακίνησής του, προς τον οποίο εκφράζουμε και από τη θέση αυτή την ευγνωμοσύνη μας. Στην έκδοση αυτή περιλαμβάνονται ως υποσημειώσεις, σχετικές παράλληλες αφηγήσεις από τον Ύμνο στην Αφροδίτη, το Άλωσις Ιλίου του Τριφιόδωρου, ενώ αναφέρονται και τα περί τον γάμο του Πηλέα με την Θέτιδα που οδήγησαν στον Τρωικό Πόλεμο από τον Dictys Cretensis. Επίσης επεξηγούνται όλοι οι γεωγραφικοί και μυθολογικοί όροι, με στόχο ο σημερινός αναγνώστης να αντιλαμβάνεται τα διαλαμβανόμενα στον ίδιο βαθμό με τον σύγχρονο του Κοΐντου. Ο μεταφραστής θεωρεί το πρωτότυπο αναντικατάστατο, και η μετάφραση αποσκοπεί μόνο στη διευκόλυνση του αναγνώστη να κατανοήσει το κείμενο και όχι να το αντικαταστήσει.

 

Το παραποιημένο «ρητό» του Σόλωνα και η θανατική ποινή

Τις τελευταίες μέρες, με τον θόρυβο που δικαιολογημένα έχει ξεσπάσει για τη φρικτή υπόθεση της 12χρονης που, καθ’ ομολογία, βίαζαν και εξέδιδαν στον Κολωνό, ακούγονται ξανά φωνές που συνηγορούν υπέρ της επαναφοράς της θανατικής ποινής ειδικά για κάποια ειδεχθή εγκλήματα, όπως ας πούμε ο βιασμός ανήλικου.

Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κυκλοφορεί ένα παραποιημένο «ρητό» του Σολωνα που θα μας απασχολήσει στο σημερινό άρθρο. Βάζω τη λέξη σε εισαγωγικά, επειδή δεν πρόκειται ακριβώς για ρητό αλλά για απόσπασμα από νόμο -αλλά αυτό που προέχει είναι η παραποίηση. Το ρητό το βλέπετε στην εικόνα αριστερά, που την παρέθεσε, σε χτεσινό σχόλιο, ο φίλος μας ο Μπλογκ. Εγώ το είχα δει σε μια παραλλαγή πριν από μερικές μέρες, στο Φέισμπουκ, ύστερα από υπόδειξη φίλου του ιστολογίου.

Tο υποτιθέμενο ρητό που αποδίδεται στον Σόλωνα είναι

Κίναιδος ασελγήσας εις παίδας, αυθημερόν τελευθησάτω

Αν γκουγκλίσετε την τελευταία λέξη του «ρητού» θα δείτε ότι έχει αρκετές δεκάδες εμφανίσεις, όλες τους τις τελευταίες μέρες, μεταξύ άλλων στον τίτλο προχτεσινού άρθρου του Δημήτρη Δανίκα στο ηλεκτρονικό Πρώτο Θέμα.

Γράφει ο Δανίκας:

Και για να τελειώνω, δύο πράγματα. Το πρώτο από ρήση που αποδίδεται στον μεγιστοτεράστιο νομοθέτη Σόλων: «κίναιδος ασελγήσας εις παίδας αυθημερόν τελευθησάτω». Σα να λέμε «το κανες; Τελείωσες»

Φαίνεται πως όταν κάποιος παίρνει τον κατήφορο της αναξιοπρέπειας χάνει και τη στοιχειώδη επαγγελματική επάρκεια, αν κάποτε την είχε -όπως μας δείχνει και το απόσπασμα που παρέθεσα, με την ακλισιά στον Σόλωνα (να μη σχολιάσω το «μεγιστοτεράστιος»).

Και βέβαια, από κάποιον που αφήνει άκλιτο τον… Σόλων δεν πρέπει να έχουμε αξιώσεις να καταλάβει ότι ο αρχαίος τύπος που παραθέτει είναι ανύπαρκτος -αντικανονικός και αδύνατον να υπάρξει.

Πράγματι, το ρήμα είναι «τελευτώ». Η προστακτική λοιπόν του αορίστου πρέπει να είναι «τελευτησάτω», όχι «τελευθησάτω»!

Μικρό το κακό, θα πείτε, θα χαλάσουμε τις καρδιές μας για ένα γράμμα; Αλλά στην πραγματικότητα απ’ όλο το «ρητό» που βλέπετε στην εικόνα, μονάχα η λέξη «αυθημερόν» υπάρχει απαράλλαχτη στο πραγματικό αρχαίο κείμενο. Και, το πιο σημαντικό, ο αρχαίος νόμος ήταν και στην ουσία του αρκετά διαφορετικός από το «αυθημερόν εκτελείται» που διαδίδουν οι σημερινοί θιασώτες της επαναφοράς της θανατικής ποινής.

Οι αιγινήτικες ωδές του Πινδάρου

Το άρθρο αυτό το είχα γράψει το 2005 για το περιοδικό Αιγιναία (δεν θυμάμαι σε ποιο τεύχος δημοσιεύτηκε) και το αναδημοσίευσα μετά στον παλιό μου ιστότοπο. Το είδα τυχαία τις προάλλες, αναζητώντας κάτι άλλο, και διαπίστωσα ότι δεν έχει δημοσιευτεί στο ιστολόγιο -οπότε, μια και σήμερα είναι Κυριακή κι έχουμε λογοτεχνικό ανάγνωσμα, ταιριάζει να το βάλω.

Δεν θα πω περισσότερα επειδή το άρθρο είναι μεγάλο. Το αναδημοσιεύω εδώ προσθέτοντας μονάχα, σε δυο-τρία σημεια το αρχαίο κείμενο -πολύ δύσκολος ο Πίνδαρος!

ΟΙ ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΕΣ ΩΔΕΣ ΤΟΥ ΠΙΝΔΑΡΟΥ

Κλεινὸς Αἰακοῦ λόγος͵ κλεινὰ δὲ καὶ ναυ-
σικλυτὸς Αἴγινα· σὺν θεῶν δέ νιν αἴσᾳ
Ὕλλου τε καὶ Αἰγιμιοῦ
Δωριεὺς ἐλθὼν στρατός
ἐκτίσσατο· τῶν μὲν ὑπὸ στάθμᾳ νέμονται
οὐ θέμιν οὐδὲ δίκαν
ξείνων ὑπερβαίνοντες· οἷοι δ΄ ἀρετάν
δελφῖνεςἐνπόντῳ͵ταμίαιτεσοφοί
Μουσᾶν ἀγωνίων τ΄ ἀέθλων.

Του Αιακού δοξαστό είναι τ’ όνομα· δοξασμένη κι η
καραβοξάκουστη Αίγινα· με των Θεών καλοτύχη
δωριέας σαν ήρθε του Ύλλου και του Αιγιμίου λαός
την κατοίκησε· και κυβερνιούνται υπακούοντας τους κανόνες
μην πατώντας τη θεία τάξη και τα δίκια των ξένων κρατώντας.
Παραβγαίνουνε των δελφινιών στο πέλαγο και γνωστικά
των Μουσών τα χαρίσματα και των αγώνων τ’ αθλήματα
αυτοί κυβερνούνε.

 

Το απόσπασμα αυτό, από την εισαγωγή του χαμένου 9ου Ισθμιόνικου, συνοψίζει πολύ καλά τα όσα αισθανόταν ο Πίνδαρος για την Αίγινα, που πολλοί την είπαν δεύτερη πατρίδα του.

Ο Πίνδαρος, κατά τους περισσότερους ο μεγαλύτερος λυρικός ποιητής της αρχαιότητας, γεννήθηκε το 516 στις Κυνός Κεφαλές, μια κωμόπολη έξω από τη Θήβα, και πέθανε περί το 438. Οι ημερομηνίες αυτές προκύπτουν χωρίς απόλυτη βεβαιότητα από διάφορους συσχετισμούς που βρίσκουμε στα ποιήματά του και σε αρχαίες βιογραφίες του. Το πρώτο σωζόμενο έργο του χρονολογείται στα 498 και το τελευταίο στα 446, επομένως το κεντρικό γεγονός της πενηντάχρονης σταδιοδρομίας του ήταν αναμφίβολα οι Περσικοί πόλεμοι. Ο Πίνδαρος, αν πιστέψουμε μια πληροφορία που δίνει ο ίδιος σε μια ωδή του, κρατούσε από το παλιό γένος των Αιγεϊδών, ένας κλάδος του οποίου εγκαταστάθηκε στη Σπάρτη και από εκεί αποίκισαν τη Θήρα και μετά την Κυρήνη.

Ο Πίνδαρος καλλιέργησε πολλά είδη της λυρικής ποίησης· οι αρχαίοι τα χώριζαν σε 17 βιβλία ανάλογα με το είδος. Αν και σώζονται πολλά αποσπάσματα από τα άλλα βιβλία (κυρίως παιάνες) το μόνο τμήμα του έργου του που σώθηκε σχεδόν ακέραιο είναι οι επινίκιες ωδές, τέσσερα βιβλία που περιλαμβάνουν συνολικά 45 ωδές.

Το είδος της επινίκιας ωδής γνώρισε εντυπωσιακή αλλά βραχύχρονη ακμή στην αρχαία Ελλάδα και ουσιαστικά ταυτίζεται με τρεις ποιητές: τον Σιμωνίδη, που πρώτος άρχισε να συνθέτει περίτεχνες ωδές προς τιμή νικητών σε αθλητικούς αγώνες, τον ανεψιό του τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο. Οι τρεις τους κινήθηκαν στους ίδιους κύκλους και ύμνησαν τους ίδιους ανθρώπους. Το 440 το είδος της επινίκιας ωδής ήταν ήδη σχεδόν νεκρό.

Σε ολόκληρη την Ελλάδα γινόντουσαν τοπικοί αγώνες, αλλά το αποκορύφωμα ήταν οι τέσσερις πανελλήνιοι αγώνες, στην Ολυμπία, στους Δελφούς, τη Νεμέα και τον Ισθμό. Λέγονταν και στεφανίτες αγώνες επειδή οι νικητές έπαιρναν σαν έπαθλο στεφάνια από αγριελιά, δάφνη, πεύκο και σέλινο, αντίστοιχα. Οι Ολυμπιακοί αγώνες και τα Πύθια (στους Δελφούς) θεωρούνταν σπουδαιότεροι, και γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια, ενώ τα Νέμεα και τα Ίσθμια κάθε δύο. Έτσι, ας πούμε το 476 έγιναν Ίσθμια τον Απρίλιο και Ολύμπια τον Αύγουστο, το 475 τα Νέμεα, το 474 τα Ίσθμια και τα Πύθια, το 473 τα Νέμεα και ούτω καθεξής το 472 και στη συνέχεια. Κάθε χρόνο δηλαδή γίνονταν ένας ή δύο αγώνες. Βέβαια, σε όλη την Ελλάδα γίνονταν και πολλοί άλλοι τοπικού χαρακτήρα αθλητικοί αγώνες όπου συμμετείχαν και νικούσαν και αιγινήτες. Στην ίδια την Αίγινα γίνονταν τα Ηραία, και άλλοι αγώνες στα Μέγαρα, στην Επίδαυρο κτλ. Όμως οι νίκες αυτές θεωρούνταν ελάσσονες και μόνο παρεμπιπτόντως αναφέρονται στις ωδές.

Φαίνεται πιθανό ότι οι επινίκιες ωδές τραγουδιούνταν από τον κώμο, μια ομάδα τραγουδιστών και χορευτών, με τη συνοδεία αυλού και λύρας. Η εκτέλεση της ωδής γινόταν συνήθως στον τόπο του νικητή, αν και ορισμένες φορές μπορεί και να έγινε στον τόπο των αγώνων.

Σε γενικές γραμμές, η επινίκια ωδή έχει σκοπό να επαινέσει και να απαθανατίσει τους νικητές και να επικαλεστεί κοινές κοινωνικές αξίες. Κάθε ωδή είναι ένα μίγμα από έπαινο, μυθολογικά στοιχεία και γνωμικά. Δεν υπάρχει ένα κοινό καλούπι, αλλά διακρίνονται κάποια επαναλαμβανόμενα στοιχεία. Η πινδαρική ωδή συχνά ξεκινάει με σύντομο ύμνο προς κάποιον θεό και στη συνέχεια αναφέρει τον νικητή, τον τόπο του και το αγώνισμα όπου νίκησε. Αφού επαινέσει τον νικητή, τους προγόνους του και την πόλη του, περνάει σε μυθολογικά θέματα (που ενδεχομένως έχουν σχέση με τον τόπο καταγωγής του τιμώμενου) και τελειώνει επιστρέφοντας στον νικητή, στον οποίο εύχεται ευτυχία και μακροημέρευση. Στο μυθολογικό τμήμα της ωδής, ο Πίνδαρος συνήθως διαλέγει ένα επεισόδιο από μια μεγαλύτερη ιστορία και το αναλύει σε εντυπωσιακή λεπτομέρεια. Η ωδή περιέχει επίσης προσευχές, γνωμικούς στίχους και αναφορές του ποιητή στον εαυτό του και στην τέχνη του· αυτά συνήθως χρησιμεύουν ως γέφυρες που τον βοηθούν να περάσει από το ένα θέμα στο άλλο.

Προσχήματα και αλήθειες του Άξονος (χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη)

Όπως είχα αναγγείλει τις προάλλες, σήμερα θα δημοσιεύσω ένα χρονογράφημα του Κ. Βάρναλη από τον τόμο Πολεμικά, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρχείο, σε δική μου επιμέλεια, και που τον παρουσίασα στο ιστολόγιο την Τετάρτη που μας πέρασε.

Προβληματίστηκα ποιο χρονογράφημα να διαλέξω από τα 81 του βιβλίου. Τελικά αποφάσισα να παρουσιάσω ένα όχι ακριβώς αντιπροσωπευτικό, αλλά που έχει κομβική θέση: το πρώτο χρονογράφημα του Βάρναλη μετά τη γερμανική επίθεση κατά της Ελλάδας τον Απρίλιο του 1941.

Θυμίζω ότι, όπως είπα προχτές, από τις αρχές Ιανουαρίου 1941 ο Βάρναλης σταμάτησε να δημοσιεύει καθημερινό πολεμικό χρονογράφημα στην Πρωία και στράφηκε στις ιστορικές επιφυλλίδες για τις σκοτεινές σελίδες της Ρωμης, που τις συμπεριέλαβε αργότερα στο βιβλίο του «Διχτάτορες» και που δεν τις έχω συμπεριλάβει στα Πολεμικά.

Όταν όμως έγινε η επίθεση της Γερμανίας, ο Βάρναλης διέκοψε τις ιστορικές επιφυλλίδες (είχε εξαντλήσει τη ρωμαϊκή ιστορία και είχε περάσει στην Ιταλία της Αναγέννησης) και επανήλθε στην πρώτη γραμμή, στο μάχιμο χρονογράφημα.

Και το πρώτο χρονογράφημα αυτής της νέας περιόδου, στο φύλλο της Πρωίας της 8ης Απριλίου 1941, είναι αυτό που θα δούμε σήμερα (Το φύλλο της 7ης Απριλιου, της μέρας της επίθεσης, δεν είχε χρονογράφημα: όλη η πρώτη σελίδα ήταν αφιερωμένη στο απαίσιο νέο).

Λοιπόν, το χρονογράφημα του Βάρναλη:

Αλήθειες και προσχήματα του Άξονος

Κυριακή ξημερώματα, πέντε το πρωί, σε πολύ ακατάλληλη ώρα χτύπησε την πόρτα μας η… νέα τάξις. Χτύπησε την πόρτα μας, είναι τρόπος του λέγειν. Έπεσε απάνω στα στήθη μας με όλα του τα φονικά σίδερα, για να επιτύχει εκείνο που δεν το πέτυχε ο δίδυμος αδερφός του εθνικοσοσιαλισμού, ο φασισμός: να μας πάρει και τη γη και την ψυχή.

Όχι παραπέρα απ’ το σανδάλι, τσαγκάρη

Το σημερινό σημείωμα βασίζεται σε μια συζήτηση που έγινε πριν από μερικές μέρες στη Λεξιλογία, συζήτηση που με τη σειρά της βασιζόταν σε μιαν ανάρτηση του Απόστολου Δοξιάδη στο Φέισμπουκ, και που έκρινα ότι ενδιαφέρει το ιστολόγιο από ορισμένες απόψεις. Άλλωστε, είχαμε αναφερθεί στην ιστορία αυτή πριν από καμιά δεκαριά μήνες, αλλά αυτό ειχε γίνει στα σχόλια ενός εντελώς άσχετου άρθρου, οπότε καλό είναι να αφιερώσουμε και ειδικό άρθρο.

Στην αρχή βρίσκεται μια ιστορία για τον μεγάλο ζωγράφο της αρχαιότητας, τον Απελλή από την Κω. Ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος, στο 35ο βιβλίο της Φυσικής ιστορίας του, που είναι αφιερωμένο στη ζωγραφική, αφηγείται διάφορα ανέκδοτα από τη ζωή του Απελλή, ανάμεσά τους και το εξής:

Ο Απελλής είχε τη συνήθεια, όταν τελείωνε τους πίνακές του να τους εκθέτει έξω από το εργαστήριό του έτσι ώστε να τους βλέπουν οι διαβάτες. Ο ίδιος στεκόταν από πίσω, αθέατος, και άκουγε τις κρίσεις τους για ενδεχόμενα ψεγάδια των έργων του, επειδή θεωρούσε ότι οι περαστικοί θα εντόπιζαν λάθη που είχαν ξεφύγει από τον ίδιο.

Μια μέρα, είδε τον πίνακα ένας τσαγκάρης, ο οποίος πρόσεξε ότι το ένα σανδάλι είχε λιγότερες τρυπίτσες για κορδόνια από το άλλο και το επέκρινε φωναχτά στην παρέα του. Ο Απελλής πράγματι διόρθωσε το λάθος. Την άλλη μέρα ο τσαγκάρης ξαναπέρασε και ένιωσε πολύ περήφανος όταν είδε πως το ψεγάδι είχε διορθωθεί, οπότε συνέχισε επικρίνοντας και τον τρόπο που ήταν ζωγραφισμένο το πόδι, βρίσκοντας κι εκεί λάθη.

Οποτε, ο Απελλής θυμωμένος ξεπρόβαλε πίσω από τον πίνακα και του είπε: Όχι παραπέρα από το παπούτσι, τσαγκάρη!

Ή, αν το προτιμάτε στα λατινικά, sutor, ne ultra crepidam -η τελευταία λέξη είναι δάνειο από το ελλην. κρηπίς, κρηπίδος.

Στην αρχαία ελληνική γραμματεία δεν σώζεται τέτοιο επεισόδιο, εκτός αν δεν έψαξα καλά. Βέβαια, κάπου θα το βρήκε ο Πλίνιος, σε κάποια ελληνική πηγή, η οποία όμως θα έχει χαθεί.

Το ελληνίζειν και η κοπτοραπτική του ακαδημαϊκού

Στο ιστολόγιο έχουμε ασχοληθεί επανειλημμένα με τις αντιεπιστημονικές θέσεις του ακαδημαϊκού κ. Αντώνη Κουνάδη -τον όρο τον εννοώ με την παλιά του σημασία, του μέλους της Ακαδημίας Αθηνών, αν και ο κ. Κουνάδης είναι ακαδημαϊκός και με τη νεότερη σημασία, αφού είναι πανεπιστημιακός -έστω και συνταξιούχος πια.

Παρόλο που το επιστημονικό του πεδίο είναι η στατική, ο κ. Κουνάδης στην Ακαδημία μιλάει συνήθως για γλωσσικά θέματα -αταίριαστο, θα πείτε· αλλά μήπως δεν είναι εξίσου άτοπο το ότι η Ακαδημία δεν έχει στις τάξεις της γλωσσολόγο, με αποτέλεσμα να αφήνεται ελεύθερο πεδίο στους αυτοσχεδιασμούς του κάθε ερασιτέχνη;

Κριτική στις απόψεις του κ. Κουνάδη έχουμε κάνει κατ’ επανάληψη. Τελευταία φορά στις αρχές του χρόνου, όταν παρουσιάσαμε και επικρίναμε την ομιλία που εκφώνησε ως απερχόμενος Πρόεδρος της Ακαδημίας. Μπορείτε να διαβάσετε εδώ το πλήρες κείμενο της ομιλίας του, που είναι περιβόλι αντιεπιστημονικών θέσεων, αλλά στο σημερινό άρθρο θα επικεντρωθώ σε ένα συγκεκριμένο απόφθεγμα που παραθέτει ο κ. Κουνάδης, ένα απόφθεγμα που αποδεικνύεται απόφευγμα, παναπεί ανύπαρκτο, καθώς είναι προϊόν κοπτοραπτικής. Η λαθροχειρία, διότι περί αισχρής λαθροχειρίας πρόκειται, δεν είναι του ακαδημαϊκού, αλλά εκείνος τη διέδωσε ευρύτερα και την περιέβαλε με το κύρος της Ακαδημίας Αθηνών.

Ποιος έφερε την κουκουβάγια;

Ένα μικρό άρθρο σήμερα, όχι για τις κουκουβάγιες γενικώς αλλά για μια παροιμιακή φράση με κουκουβάγιες -ή έστω με γλαύκα, όπως λεγόταν στα αρχαία.

Εννοώ βέβαια την παροιμιακή φράση «γλαύκα ες Αθήνας» ή τις διάφορες νεότερες παραλλαγές της που συμμορφώνονται περισσότερο με τη σημερινή γλώσσα.

Συμφωνα με το ΛΚΝ, «κομίζω γλαύκα εις Αθήνας» σημαίνει «παρουσιάζω ως καινούργιο κάτι πασίγνωστο». Παρόμοιον ορισμό δίνουν και τα άλλα λεξικά.

Στο λεξικό Μπαμπινιώτη διαβάζω ότι η φράση, που είναι ήδη αρχαία, «οφείλεται στο γεγονός ότι τα νομίσματα της αρχαίας Αθήνας ονομάζονταν γλαύκες, επειδή έφεραν παραστάσεις γλαύκας, συμβόλου της θεάς Αθηνάς, και επομένως το να τα φέρνει κανείς στην Αθήνα ήταν εντελώς άσκοπο».

Δεν είμαι βέβαιος ότι είναι σωστή αυτή η εξήγηση -τα νομίσματα ποτέ δεν είναι άσκοπο να τα φέρνει κανείς. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Η παροιμιακή φράση εμφανίζεται πρώτη φορά στους Όρνιθες του Αριστοφάνη, στον στίχο 301. Όρνιθες είναι τα πουλιά, όχι οι σημερινές όρνιθες, και στην κωμωδία του Αριστοφάνη εμφανίζονται πολλά και διάφορα είδη πουλιών και σχολιάζονται αναλόγως.

Και «χαὐτηί γε γλαῦξ», λέει ο Έποπας, «τούτη εδώ είναι κουκουβάγια», κι ο Ευελπίδης του λέει: τί φῄς; τίς γλαῦκ᾽ Ἀθήναζ᾽ ἤγαγεν; -αναφερει απλώς, χαριτολογώντας, την παροιμιακή φράση που ήταν ήδη γνωστή και σε χρήση.

Ποιοι είναι αργυραγχωμένοι;

Μην ψάχνετε στο γκουγκλ, η δύσκολη λέξη του τίτλου δεν γκουγκλίζεται -«τώρα γκουγκλίζεται», λέει μια σπηλαιωδης φωνή από ψηλά.

Τις προάλλες, στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ, ο καθηγητής Αριστείδης Χατζής, που αυτόν τον καιρό μελετάει τις πρωτογενείς πηγές για το 1821 διότι ετοιμάζει ένα (σημαντικό, πιστεύω) βιβλίο για το θέμα, ρώτησε την ομήγυρη τι σημαίνει αυτή η λέξη, παραθέτοντας ένα απόσπασμα από την Εφημερίδα των Αθηνών, του 1825.

Όπως βλέπετε, το επίμαχο απόσπασμα είναι:

Διά όλα αυτά λοιπόν, τα μικρότατα πράγματα, οπού υψώνετε ώς τους Ουρανούς, και δια τα μεγάλα οπού σιωπαίνετε, ή πρέπει να είσθε αργυραγχωμένοι, ή πρέπει να [συμπληρώνω από την πίσω σελίδα] είσθε πολλά μικρόψυχοι και δειλοί. [Γράφει ‘δηλοί’ αλλά είναι τυπογραφικό λάθος]

Πρόκειται για απόσπασμα από επιστολή που δημοσιεύτηκε στο φ. 80 της Εφημερίδος Αθηνών (31.7.1825). Ο επιστολογράφος, που υπογράφει Σ.Φ.Ε. και στέλνει το γράμμα του από τα Μέγαρα με ημερομηνία 28 Ιουλίου 1825, κατηγορεί την εφημερίδα ότι δεν τσιγκουνεύεται επαίνους για «τα μικρότατα και τιποτένια σχεδόν έργα, καθώς το σκότωμα ενός Τούρκου και το πάρσιμον ενός αλόγου και τα τοιαύτα, χωρίς να αναφέρη μήτε γρυ δι’ όσας μεγάλας αταξίας βλέπεις να γίνωνται». Και αναφέρει στη συνέχεια της επιστολής ατασθαλίες που δεν στηλιτεύτηκαν από την εφημερίδα όπως το «να μαχαιρώνουν οι στρατιώτες τους πολίτας και να μην παιδεύονται διά τούτο».

Θα είχε ενδιαφέρον να βλέπαμε όλη την επιστολή, ίσως και την απάντηση του συντάκτη -που δεν δίνεται στο ίδιο φύλλο αλλά υπάρχει υπόσχεση οτι θα δινόταν σε επόμενο- μια και είναι γραμμένη από ολοφάνερα μορφωμένο συντάκτη, που όμως χρησιμοποιεί απλούστερη καθαρεύουσα από αυτήν που επιβλήθηκε από το σχολείο μετά την ίδρυση του κράτους, με σαφείς παραχωρήσεις στη δημοτική: το πάρσιμο ενός αλόγου και όχι η σύλληψις ενός ίππου, αλλά δεν είναι αυτό το θέμα μας σήμερα.

Ας ειναι όμως, βάζω ακομα καναδυό προτάσεις για να δούμε πόσο οπισθοχωρήσαμε με την επιβολή της αρχαΐζουσας:

Αίαντας, ο περήφανος

Πριν από λίγο καιρό διάβασα την τραγωδία Αίας του Σοφοκλή στη νέα έκδοση της Ακαδημίας Αθηνών, σε εισαγωγή, μετάφραση και σχόλια της φιλολόγου Έφης Παπαδόδημα. Θα παρουσιάσω εδώ αυτήν την αξιόλογη έκδοση και θα πω δυο λόγια για το κείμενο της τραγωδίας και για τον ήρωα.

Όπως επισημαίνεται στην αρχή του βιβλίου, το έργο του Σοφοκλή είναι η μοναδική αρχαία τραγωδία που έχει σωθεί και που δραματοποιεί τον μύθο του ξακουστού ομηρικού πολεμιστή Αίαντα (του Σαλαμίνιου, γιατί υπήρχε και άλλος, ο Λοκρός). Θεωρείται ένα από τα αρχαιότερα σωζόμενα δράματα του Σοφοκλή, ίσως το αρχαιότερο.

Από τους Αχαιούς πολεμιστές, ο Αίαντας ήταν ο δεύτερος, μετά τον Αχιλλέα, στην παλικαριά: γιγαντόσωμος (το πιο συχνό ομηρικό επίθετό του είναι «μέγας»), γενναίος και φονικός στη μάχη.

Μετά τον θάνατο του Αχιλλέα, στο στρατόπεδο των Αχαιών γίνεται η «όπλων κρίσις», ο διαγωνισμός για ν’ αποφασιστεί ποιος ήρωας θα αποκτήσει τα περιώνυμα όπλα του νεκρού. Διεκδικητές είναι ο Αίαντας κι ο Οδυσσέας. Οι Αχαιοί αποφασίζουν υπέρ του δεύτερου. Ο Αίαντας εξοργίζεται από την απόφαση αυτή, που θεωρεί πως τον αδικεί κατάφωρα. Αποφασίζει να εκδικηθεί, σφάζοντας τη νύχτα τους Αχαιούς που τον αδίκησαν. Η θεά Αθηνά σκοτίζει τον νου του, κι έτσι αντί για τους αδικητές του σφάζει τα ζώα που είχε συγκεντρώσει ο στρατός ως λάφυρα.

Όταν συνειδητοποιεί τι έκανε, ντροπιασμένος αυτοκτονεί. Η αυτοκτονία παρουσιάζεται πειστικά σαν η μόνη λύση, αφού ο ήρωας δεν μπορεί να ξεπλύνει τη ντροπή του με έναν ένδοξο θάνατο στη μάχη (αφού έτσι θα χαροποιούσε τους Ατρείδες, που είναι πια εχθροί του) ούτε όμως μπορεί να επιστρέψει στην πατριδα, αφού δεν θα έχει μάτια ν’ αντικρίσει τους φίλους του εκεί.

Η τραγωδία του Σοφοκλή πατάει πάνω σ’ αυτόν τον μύθο, αλλά δεν σταματάει στην αυτοκτονία του Αίαντα, παρόλο που αυτό είναι το κεντρικό γεγονός. Μάλιστα, η ιδιομορφία αυτή θεωρήθηκε, ήδη από την αρχαιότητα, μειονέκτημα του έργου, αφού η αυτοκτονία συμβαίνει λίγο μετά τη μέση -η συνέχεια περιστρέφεται γύρω από την τύχη που θα έχει ο νεκρός του Αίαντα: θα τον αφήσουν άταφο, βορά των άγριων θηρίων και των όρνεων, όπως θέλει ο Αγαμέμνονας ή θα τον θάψουν κατά πως πρέπει σε ήρωα, όπως παθιασμένα προσπαθεί ο Τεύκρος, ο ετεροθαλής του αδερφός; Τελικά, με την παρέμβαση του Οδυσσέα, ο νεκρός θάβεται και εκεί τελειώνει το έργο. Ίσως γι’ αυτό τον λόγο, όπως επισημαίνει η εισαγωγή της Έφης Παπαδόδημα, το έργο αυτό του Σοφοκλή είναι από εκείνα που ανεβαίνουν σπανιότερα στην εγχώρια σκηνή.

Χαρακτηριστικό της νέας έκδοσης είναι, ακριβώς, η εκτενής εισαγωγή, που εξετάζει διεξοδικά και πολύ πυκνά μια σειρά ζητήματα σχετικά με την ερμηνεία του έργου και με το ανέβασμά του. Πράγματι, από τις 260 σελίδες μεγάλου σχήματος του βιβλίου, η τραγωδία και η αντικριστή μετάφραση πιάνουν λίγο περισσότερο από 100 ενώ η εισαγωγή μόνο πιάνει 70 σελίδες. (Επειδή όμως το βιβλίο εκδίδεται από την Ακαδημία, η τιμή του είναι προσιτή).

Η γλώσσα έχει κέφια στο Παλαιό Φάληρο

Το σημερινό άρθρο είναι, φοβάμαι, περιαυτολογικό -έχω όμως καθιερώσει τη συνήθεια να ανεβάζω στο ιστολόγιο τις ομιλίες και άλλο υλικό από εκδηλώσεις στις οποίες συμμετέχω, κι έτσι, επειδή φέτος τα Χριστούγεννα έγιναν μερικές τέτοιες εκδηλώσεις, επόμενο είναι να δημοσιευτούν και τα αντίστοιχα άρθρα.

Λοιπόν, στις 20 Δεκεμβρίου, στο βιβλιοπωλείο Booktalks του Παλαιού Φαλήρου (που έχει καθιερωθεί και ως χώρος βιβλιοφιλικών εκδηλώσεων και με είχε φιλοξενήσει και για μιαν ανάλογη παρουσίαση πριν από τέσσερα χρόνια) έγινε η παρουσίαση του πρόσφατου βιβλίου μου «Η γλώσσα έχει κέφια». Η εκδήλωση ήταν πολύ πετυχημένη από άποψη προσέλευσης και χάρηκα πολύ επειδή είδα παιδικούς φίλους και φίλες από τη γειτονιά ενώ συμμετείχε και πολυμελές κλιμάκιο φίλων του ιστολογίου.

Την εκδήλωση τη διοργάνωσε η Ριζοσπαστική Αριστερή Κίνηση Παλαιού Φαλήρου, η δημοτική παράταξη που βρίσκεται στη μείζονα αντιπολίτευση του δήμου και που διοργανώνει συχνά πολιτιστικές εκδηλώσεις -πλησιάζουν βέβαια και οι δημοτικές εκλογές. Προλόγισε ο υποψήφιος δήμαρχος, ο φίλος Κώστας Μερκουράκης, ενώ στο πάνελ της παρουσίασης συμμετείχαν η φιλόλογος/ερευνήτρια Αμαλία Πορτάλιου και η συγγραφέας Ελένη Στεφανοπούλου.

Η δομή της εκδήλωσης είχε κάτι πρωτότυπο, που μάλιστα δεν ήταν προσχεδιασμένο αλλά το αποφασίσαμε λίγο πριν αρχίσει. Δηλαδή, μετά την πρώτη εισήγηση της Ελ. Στεφανοπούλου, αντί να μιλήσει η Α. Πορτάλιου και μετά εγώ, είχαμε διάλογο μεταξύ των δύο μας, με ερωτήσεις δικές της και απαντήσεις δικές μου. Αυτό έδωσε ζωντάνια στην εκδήλωση και έτερψε τους θεατές, αλλά έχει την παράπλευρη συνέπεια ότι δεν μπορώ να παραθέσω το κείμενο της συνομιλίας αυτής διότι δεν υπάρχει σε γραπτή μορφή.

Oπότε, στο σημερινό άρθρο θα παραθέσω το γραπτό κείμενο που είχα ετοιμάσει για την εκδήλωση και που μικρή σχέση έχει με όσα πράγματι ειπώθηκαν, αλλά και το ηχητικό αρχείο όλης της εκδήλωσης, ανεπιμέλητο βέβαια αλλά σε ποιότητα υποφερτή. Επίσης, το συνεργείο εξωτερικών μεταδόσεων του ιστολογίου φρόντισε για δύο σύντομα βίντεο από την εκδήλωση.

Ωστόσο, πριν προχωρήσω θα ήθελα να ξεχωρίσω ένα θέμα που αναδείχτηκε στην εκδήλωση. Παίρνοντας αφορμή από κάτι που είπε η Ελ. Στεφανοπούλου στην εισήγησή της, σχολίασα κάνοντας αναφορά στο αρχαίο αστείο για τον «άνθρωπο του Πλάτωνα». Ο Πλάτωνας, είπα, όρισε τον άνθρωπο ως ζώον δίπουν και άπτερον, οπότε ο κυνικός Διογένης πήρε έναν κόκορα, τον μάδησε και τον αμόλησε στην αγορά, λέγοντας «Ιδού ο άνθρωπος του Πλάτωνα». Οπότε, είπα, σύμφωνα με μια παράδοση, ο Πλάτων πρόσθεσε στον ορισμό και το «γελαστικόν». Το γέλιο, δηλαδή, είναι ειδοποιός διαφορά του ανθρώπου από τα ζώα.

Ιππόλυτος, ο σεμνός

Το καλοκαίρι ανάμεσα στ’ άλλα διάβασα τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη, μια τραγωδία που δεν την είχα διαβάσει ολόκληρη ως τώρα. Τη διάβασα στην έκδοση του Κάκτου, αυτή υπήρχε στο σπίτι -ο Κάκτος δεν έχει πολύ καλό όνομα, αλλά ειδικά στις τραγωδίες οι μεταφράσεις του Τάσου Ρούσσου είναι αξιοπρεπείς. Έτσι κι αλλιώς στο απέραντο Διαδίκτυο μπορεί κανείς να βρει, πέρα από το αρχαίο κείμενο, την πολύ καλή μετάφραση του Κώστα Βάρναλη, αλλά και μαγνητοσκοπημένες ή ηχογραφημένες παραστάσεις της τραγωδίας αυτής.

Πίνακας του Γκερέν. Ο Ιππόλυτος μπροστά στον Θησέα και τη Φαίδρα.

Ο μύθος του Ιππόλυτου ήταν ευρύτατα γνωστός. Η Φαίδρα, γυναίκα του Θησέα, ερωτεύεται τον Ιππόλυτο, γιο του Θησέα από άλλη μητέρα. Εκείνος αποκρούει τον έρωτά της και τότε αυτή λέει στον Θησέα ότι ο νέος αποπειράθηκε να τη βιάσει. Ο Θησέας προσεύχεται στον Ποσειδώνα και του ζητάει να σκοτώσει τον γιο του. Η Φαίδρα αυτοκτονεί.

Πάνω σε αυτόν τον καμβά, ο Ευριπίδης σύνθεσε δύο τραγωδίες με τον ίδιο τίτλο, Ιππόλυτος, που αργότερα οι μελετητές τις ονόμασαν Ιππόλυτος Καλυπτόμενος και Ιππόλυτος Στεφανηφόρος, ενώ ο Σοφοκλής έγραψε τη Φαίδρα. Από τα έργα αυτά σώθηκε ένα μόνο, το τελευταίο χρονολογικά, ο Ιππόλυτος Στεφανηφόρος, που διδάχτηκε το 428 πΧ και κέρδισε πρώτο βραβείο. Το θέμα του Ιππόλυτου το χρησιμοποίησαν αργότερα ο Σενέκας στην τραγωδία Φαίδρα και, την Αναγέννηση, ο Ρακίνας, με ομότιτλη τραγωδία, ενώ στον Ιππόλυτο βασίζεται και η κινηματογραφική Φαίδρα του Ζυλ Ντασέν (1962) με την Μελίνα Μερκούρη και τον Άντονι Πέρκινς.

Είναι ασυνήθιστο ένας τραγωδός να συνθέτει δυο τραγωδίες με τον ίδιο τίτλο και το ίδιο θέμα. Εικάζεται ότι στον πρώτο Ιππόλυτο (που έχει χαθεί) η Φαίδρα εκδηλώνει απευθείας τον έρωτά της προς τον Ιππόλυτο πάνω στη σκηνή, κάτι που σόκαρε τους θεατές. Στη δεύτερη εκδοχή, αυτήν που σώθηκε, η Φαίδρα παρουσιάζεται σαν ενάρετη δέσποινα, τραγικό πρόσωπο που άθελά της ερωτεύεται άνομα από θεϊκή παρέμβαση.

Το έργο εκτυλίσσεται στην Τροιζήνα όπου πρόσκαιρα βρίσκεται εξόριστος για έναν χρόνο ο Θησέας, βασιλιάς της Αθήνας, (επειδή είχε σκοτώσει τον Πάλλαντα και τους γιους του που επιχείρησαν να του πάρουν τον θρόνο). Στην αρχή του έργου εμφανίζεται στο θεολογείο η θεά Αφροδίτη, που εξηγεί ότι θα τιμωρήσει τον Ιππόλυτο επειδή την αγνοεί, δεν κοιτάζει έρωτες, μένει αγνός και λατρεύει την Άρτεμη, τη θεά του κυνηγιού. Η Αφροδίτη λοιπόν λέει ότι έχει εμπνεύσει άνομον έρωτα στη Φαίδρα, τη μητριά του Ιππόλυτου, και περιμένει να υλοποιηθεί η εκδίκησή της.

Μπαίνει στη σκηνή ο Ιππόλυτος συνοδευόμενος από κυνηγούς που υμνούν την Άρτεμη. Ένας υπηρέτης προσπαθεί να τον πείσει πως δεν είναι συνετό να περιφρονεί θεούς, και ειδικά την Αφροδίτη, εκείνος όμως δεν ακούει. Μετά, ο χορός των γυναικών ανακοινώνει πως η βασίλισσα, η Φαίδρα, λιώνει από κρυφό μαράζι. Συζητώντας με την παραμάνα της, η Φαίδρα ομολογεί τον έρωτά της για τον Ιππόλυτο και δηλώνει πως θα πεθάνει. Η παραμάνα λέει πως έχει ένα μαγικό φίλτρο.

Η παραμάνα, απελπισμένη, βρίσκει τον Ιππόλυτο, τον βάζει να ορκιστεί πως δεν θα πει τίποτα σε κανέναν και τον πληροφορεί για τον έρωτα της μητριάς του, ζητώντας του να ενδώσει. Εκείνος όμως εξοργίζεται, δηλώνει πως θα πατήσει τον όρκο σιωπής που μόλις έδωσε, και πως θα τα πει στον Θησέα.

Η Φαίδρα αυτοκτονεί. Επιστρέφει ο Θησέας και πάνω στο πτώμα της βρίσκει ένα γράμμα, όπου κατηγορεί τον Ιππόλυτο ότι τη βίασε. Ο Θησέας καταριέται τον γιο του. Έρχεται ο Ιππόλυτος, που δηλώνει αθώος, επειδή όμως έχει ορκιστεί δεν αποκαλύπτει την αλήθεια. Φεύγει για την εξορία.

Έρχεται αγγελιοφόρος που φέρνει στον Θησέα το μαντάτο: όπως έφευγε ο γιος του απ’ την Τροιζήνα, ένας τεράστιος ταύρος βγήκε από τη θάλασσα, τρόμαξε τα άλογα και τραυμάτισε βαριά τον νέο. Ο Θησέας αρχικά χαίρεται, όμως η θεά Άρτεμις κάνει την εμφάνισή της και φανερώνει στον Θησέα την αλήθεια και την αθωότητα του γιου του.

Φέρνουν στη σκηνή τον ετοιμοθάνατο Ιππόλυτο. Ο γιος συγχωρεί τον πατέρα, αγκαλιάζονται, κι ο Ιππόλυτος πεθαίνει.

Θεοί και ποιητές μάταια παλεύουν με του Έρωτα τα βέλη

Τα Χριστούγεννα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Άγρα ο δεύτερος τόμος από τη σειρά δοκιμίων του φίλου Παντελή Μπουκάλα με τιτλο «Το αίμα της αγάπης – Ο πόθος και ο φόνος στη δημοτική ποίηση«. Ο πρώτος τόμος, (Όταν το ρήμα γίνεται όνομα – Η «αγαπώ» και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών) είχε κυκλοφορήσει τον Δεκέμβριο του 2016 και τον ειχα παρουσιάσει εδώ στο ιστολόγιο στις αρχές του Γενάρη 2017. Σκόπιμα καθυστέρησα την παρουσίαση του δεύτερου τόμου για να συμπέσει με την αρχή του καλοκαιριού, που οι περισσότεροι έχουμε περισσότερο ελεύθερο χρόνο. Να πω παρενθετικά ότι σε καναδυο βδομάδες θα δημοσιευτει στο ιστολόγιο και το σχεδόν καθιερωμένο τέτοια εποχη βιβλιοφιλικό άρθρο, με προτασεις βιβλίων για το καλοκαιρι, όμως εκρινα πως το βιβλίο του Μπουκάλα αξίζει αυτοτελή παρουσίαση.

Αξίζει αυτοτελή παρουσίαση επειδή νομίζω ότι αυτά τα δοκίμια του Μπουκάλα υποσχονται να αποτελέσουν σημαντικότατο όχι εκδοτικό αλλά πνευματικό γεγονός. Ο γενικός τίτλος της σειράς είναι «Πιάνω γραφη να γράψω – Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι» και ο χαλκέντερος Παντελής σχεδιάζει να την ολοκληρώσει σε δέκα τόμους, που οι περισσότεροι έχουν αρχίσει να γράφονται.

Και όταν λέμε για τομους, κυριολεκτούμε. Ο δεύτερος τόμος της σειράς, που θα παρουσιάσω σήμερα, φτανει τις 832 σελίδες από τις οποίες το ένα τρίτο είναι σημειώσεις -ο πρώτος τόμος έπιανε «μόνο» 600 σελίδες με την ίδια αναλογία. Ο επιβλητικός όγκος μπορει να προκαλει δέος και να αποθαρρύνει επίδοξους αναγνωστες -αλλά θα ήταν λάθος, διότι το βιβλίο του Μπουκάλα δεν σε αναγκάζει να το διαβάσεις απο την αρχή ως το τέλος, αφού τα επιμέρους κεφάλαια και υποκεφάλαια είναι σε μεγαλο βαθμό αυτοτελή.

Όπως είχα γράψει και για το πρώτο βιβλίο της σειράς: Έχουμε δηλαδή μια σειρά από ημιανεξάρτητα δοκίμια, που διαβάζονται και αυτοτελώς αλλά συνδέονται και μεταξύ τους και που οδηγούν αργά αλλά σταθερά, και απολαυστικά, στην κορύφωση.

Το περιεχόμενο του δεύτερου τόμου είναι η άγρια και σκοτεινή πλευρά του έρωτα, όπως εκφράζεται μέσα απο τα δημοτικά τραγούδια αλλά και την επώνυμη ποίηση. Ο πόθος, που συνήθως εκλαμβάνεται σαν πάλη, είναι αντικείμενο του πρώτου μέρους, που έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο Εμπόλεμος έρωτας. Στα επομενα δύο μέρη, Ο έρωτας σαν εκούσια σφαγή, και Το σφαγείο του έρωτα, τα πράγματα σοβαρεύουν και το αίμα ρέει ποτάμια. Στο τέταρτο μέρος, Το όνομα, το αίτημα, το αίμα, με όχημα το δημοτικό τραγούδι του Δήμου και με εξαντλητική μελέτη των μοτίβων του, ολοκληρώνεται η εξέταση του θέματος.

Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους (Δημ. Σαραντάκος) 15 – Ισμηνίας και Φιλόξενος, δυο μορφές αξιοπρέπειας

Εδώ και λίγο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, «Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους» που κυκλοφόρησε το 2009 από τις εκδόσεις Γνώση. Οι δημοσιεύσεις αυτές συνήθως γινονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη πέμπτη αλλά φυσικά πρόκειται για αυτοτελείς ιστορίες.  Η προηγούμενη δημοσίευση βρίσκεται εδώ. Ξεκινήσαμε με ιστορίες από τον Ηρόδοτο, μετά από τον Λουκιανό και στη συνέχεια περάσαμε σε ιστορίες από τον Διογένη Λαέρτιο και στον Πλούταρχο.

Σήμερα διαλέγω δύο ιστορίες, μία από τον Αιλιανό και μία από τον Διόδωρο Σικελιώτη, που μπορεί να πει κανείς ότι έχουν ως κοινό στοιχείο μια μορφή της αξιοπρέπειας. Τις συνδυάζω επειδή είναι σχετικά σύντομες για να έμπαιναν μόνες τους σε ένα άρθρο.

Ταυτόχρονα, με τη σημερινή συνέχεια ολοκληρώνεται η δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους». Τη μεθεπόμενη Τρίτη θα περάσουμε σε κάποιο άλλο βιβλίο.

Πώς δεν προσκύνησε ο Ισμηνίας

Η αρχή της παρακμής της κλασικής Ελλάδας οφείλεται χωρίς αμφιβολία στον Πελοποννησιακό πόλεμο, μιαν αληθινά εμφύλια και αδελφοκτόνα σύρραξη, που κράτησε σχεδόν τριάντα χρόνια και από την οποία βγήκαν όλοι χαμένοι, γιατί μπορεί να νίκησαν το 404 οι Σπαρτιάτες αλλά είχαν τόσο εξασθενήσει από τον πόλεμο, ώστε  τριάντα μόλις χρόνια, μετά τον υποτιθέμενο θρίαμβό τους, νικήθηκαν από τους Θηβαίους στα Λεύκτρα και εννιά χρόνια μετά, στην Μαντίνεια, το άστρο της Σπάρτης έδυσε οριστικά.

Ο πραγματικός όμως νικητής του ενδο-ελληνικού πολέμου ήταν ο Μέγας Βασιλιάς, των Περσών. Η προδοτική Ανταλκίδεια ειρήνη, γνωστότερη ως «Ειρήνη του Βασιλέως», του ξανάδινε τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και τις ελληνικές πόλεις της Μικρασίας, που είχαν χάσει οι Πέρσες στους Μηδικούς πολέμους. Παρ΄ όλα αυτά η κάθοδος των Μυρίων το 400 και η εκστρατεία του Αγησίλαου στο εσωτερικό της Μικρασίας το 395-394, έδειξαν πως η περσική αυτοκρατορία ήταν κολοσσός με πήλινα πόδια, διαπίστωση που αξιοποίησε ο Αλέξανδρος εξήντα χρόνια αργότερα.

Το γεγονός πάντως ήταν πως τα πρώτα τριάντα χρόνια του 4^ου αιώνα ο Μέγας Βασιλεύς ήταν επιδιαιτητής στις ενδο-ελληνικές διαφορές, και πρεσβείες από κάθε ελληνικό κράτος πήγαιναν αδιάκοπα στα Σούσα, στον Αρταξέρξη, για να κερδίσουν την εύνοια του. Σε μια τέτοια πρεσβεία συνέβη και το περιστατικό, που αναφέρει ο Αιλιανός στην Ποικίλη Ιστορία του (βιβλίο 1 κεφ. 21)