«Κρητών διάλεκτος» του Αντώνη Τσιριγωτάκη

Στο βιβλιοφιλικό μας άρθρο στις αρχές του μήνα, είχα αναφερθεί και σε μερικά βιβλία που θέλω να τα παρουσιάσω αλλά δεν έχω ακόμα αξιωθεί. Ένα από αυτά είναι και το «Κρητών διάλεκτος» του Αντώνη Τσιριγωτάκη, που εδώ βλέπουμε το εξώφυλλό του.

Kυκλοφόρησε αρχικά το 2006 και σε δεύτερη επαυξημένη  έκδοση το 2019 με την ενίσχυση της  Περιφέρειας Κρήτης και του Δήμου Αρχανών-Αστερουσίων. Η δεύτερη έκδοση δεν είναι μονάχα ξαναδουλεμένη αλλά και αισθητικά-τυπογραφικά είναι πολύ βελτιωμένη, σε 574 σελίδες μεγάλου σχήματος.

Ο συγγραφέας, ο Αντώνης Τσιριγωτάκης, που σποραδικά έχει σχολιάσει και στο ιστολόγιο, είναι ερασιτέχνης, αλλά έχει δουλέψει μεθοδικά, δεν παραλείπει να παραθέτει και παραδείγματα χρήσης,  ενώ πολλές φορές σημειώνει σε ποια περιοχή ακούγεται μια λέξη ή ένας τύπος της. Όπως έγραψε  στον πρόλογό του (στην πρώτη έκδοση) ο γνωστός γλωσσολόγος και διαλεκτολόγος Νικ. Κοντοσόπουλος (1930-2020), ο συγγραφέας ναι μεν ζει στον νομό Ηρακλείου και ειδικότερα στην επαρχία Πεδιάδος, αλλά έχει γυρίσει όλη την Κρήτη και οι διαφορές που εντόπιζε σε σύγκριση με τα «καστρινά» (το ιδίωμα του Ηρακλείου) κέντριζαν τη γλωσσοσυλλεκτική του περιέργεια.

Ο Κοντοσόπουλος επίσης  σημειώνει ότι είναι τόσο πλούσιο το λεξιλόγιο της κρητικής διαλέκτου, ώστε κανένα λεξικό δεν μπορεί να είναι πλήρες, οπότε το λεξικό του Τσιριγωτάκη αποτελεί  πολύτιμη συμβολή, πολύ περισσότερο αφού υπάρχουν λέξεις αθησαύριστες στα υπόλοιπα κρητικά διαλεκτικά λεξικά.

Κατά τη γνώμη μου, το μεγάλο προσόν  του λεξικού του Τσιριγωτάκη είναι οι ανάσες που δίνει σε κάθε λήμμα, παραθέτοντας παραδειγματικές φράσεις ή πληροφορίες για τη  ζωή στην Κρήτη, ιδίως την αγροτική ζωή, στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Έτσι το λεξικό λειτουργεί παράλληλα ως λαογραφικό βοήθημα.

Θα δώσω δείγματα γραφής από αυτό το «γνήσιο ιδιωματικό λεξικό». Ως φόρο τιμής  στον Ν. Καζαντζάκη,  που βέβαια αναφέρεται σε πολλά λήμματα του λεξικού με παραθέματα από το έργο του, ανοίγω το βιβλίο στη σελ. 333:

μποδιασμένος [επίθ.] [< ρ. εμποδίζω] 1. εμποδισμένος,  δεμένος. – Γλάκα να λύσεις το γάιδαρο, γιατί’ναι μποδιασμένος με το σκοινί. 2. μτφ. επί προσώπων, ο απασχολημένος που δεν μπορεί να διακόψει τη δουλειά του. – Εδά’μαι μποδιασμένος και δε μπορώ να’ρθω. 3. μτφ. ο ταλαίπωρος, ο αγανακτισμένος. – Πολλά μποδιασμένος είν’ ο κακομοίρης και σύρνει του ήλιου τα πάθη. 4. μτφ. ο φιλάσθενος, ο άρρωστος. – Η μια αρρωσθιά τονε ‘φήνει κι η  άλλη τονε πχιάνει, σαφί μποδιασμένος είν’ ο κακομίτσης.

Παράθεσα όλο το λήμμα για να φανεί πόσο καλά είναι συνταγμένο και πόσες πληροφορίες δίνει παρεμπιπτόντως -ας πούμε, ο αναγνώστης βλέπει ότι συνυπάρχουν στη λαλιά των Κρητικών, όπως είναι και λογικό, τύποι της κοινής και της διαλέκτου (κακομοίρης και κακομίτσης), μαθαίνει μια παροιμιακή φράση («σύρνει του ήλιου τα πάθη») και γνωρίζει μια λέξη που μάλλον θα του είναι άγνωστη, το επίρρημα «σαφί» (πάντα, συνέχεια: έχουμε γράψει γι΄αυτή τη  λέξη στο άρθρο μας για τα κρητικά επιρρήματα).

Το επόμενο λήμμα είναι ο μποθρακός, ο βάτραχος. Εδώ ο συγγραφέας παραθέτει έναν στίχο από τον Κατζούρμπο του Χορτάτση: «Κακόμοιρε κι ατύχουλα, σαν μποθρακός δε βγαίνεις ποτέ σου μέσα οχ τα πηλά, μα μέσα κει απομένεις». Εδώ παρεμπιπτόντως σημειώνουμε το μεσαιωνικό οχ = από (έτσι και στον  Σολωμό και στους Επτανήσιους) ενώ πολλοί θα αγνοούν, αλλά θα μαντεύουν τη λέξη «πηλά». Ας πάμε εκεί.

πηλά, τα [ουδ.] (μόνο στον πληθ.) 1. οι λάσπες. – Μη  μ-μπατείς στα πηλά να γαργιώσεις τα παπούτσα σου. 2. το πολυψημένο φαγητό φρ. «ήκαμες πηλά τα μακαρούνια» [δικό μου σχόλιο: ο συγγραφέας είναι Κρητικός και τα ψήνει τα μακαρούνια, οπως και οι αρχαίοι. Στην κοινή γλώσσα τα βράζουμε, οπότε θα λέγαμε «παραβρασμένο φαγητό»] 3. μτφ. σημαίνει: α) τον πολύ μεθυσμένο φρ.: «εγίνηκε πηλά στο μεθύσι», β) τον ηθικά βρόμικο, τον τιποτένιο, το σιχαμερό φρ. «άνθρωπος είναι αυτός  γή πηλά».

Ίσως έχετε άγνωστη τη λέξη «γαργιώνω«,  πάμε λοιπόν  στο αντίστοιχο λήμμα  και βλέπουμε πως είναι παράλληλος τύπος του γαργιάζω,  δηλαδή  γαριάζω,  από το αρχ. γάρος,  που θα πει λερώνω (φράση: Ό,τι ρούχο γ-κι α βάλεις το γαργιώνεις ντελόγο) και με μεταφορική σημασία (αυτός γαργιώνει απ’ όλες τις μπάντες).

Οι σπεσιαλιτέ του σπετσιέρη

Πριν από ένα μήνα και κάτι είχαμε βάλει ένα άρθρο για τα χάπια, που έτυχε να το κοιτάξω ξανά χτες, διότι ήθελα να το στείλω σε έναν φίλο στο Φέισμπουκ που με ρώτησε κάτι σχετικό. Και καθώς κοίταζα τα σχόλια του άρθρου εκείνου, είδα ότι είχαμε αναφερθεί στον σπετσέρη, που είναι παλιά ονομασία του φαρμακοποιού, οπότε σκέφτηκα να γράψω ένα άρθρο για ολόκληρη αυτή την οικογένεια λέξεων -ποια οικογένεια; Θα δείτε.

Ο σπετσιέρης ή σπετσέρης είναι μια από τις 366 λέξεις που έχω στο βιβλίο μου Λέξεις που χάνονται. Πράγματι χάνεται, διότι τα λεξικά δεν την έχουν και επιβιώνει μόνο ως επίθετο -βρίσκω μάλιστα πως οι δυο τύποι, Σπετσέρης και Σπετσιέρης, επιχωριάζουν στον Αστακό και στο Αργοστόλι. Υπήρχε κι ο παλιός ποδοσφαιριστής Τάκης Σπετσέρης, στυλοβάτης της Προοδευτικής πριν από καμιά πενηνταριά χρόνια.

Σπετσέρης είναι ο φαρμακοποιός, και σπετσαρία ή σπετσερία το φαρμακείο. Δάνειο από τα ενετικά (spezier). Η  υποκατάσταση του σπετσέρη από τον φαρμακοποιό θεωρείται ένα από τα επιτεύγματα των λογίων της καθαρεύουσας μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, ωστόσο η παλιά λέξη έχει αφήσει ίχνη.

Πέρα από τις αναφορές στη λογοτεχνία, έχουμε το γνωστό αδέσποτο ρεμπέτικο Καλέ μάνα δεν μπορώ, όπου η άρρωστη κόρη ζητάει «το γιατρό και το σπετσέρη με τα φάρμακα στο χέρι». Το έχει περάσει σε δίσκο ο Μάρκος Βαμβακάρης στο όνομά του, αλλά ολοφάνερα είναι αδέσποτο και κατά πάσα πιθανότητα βασίζεται σε δημοτικό άσμα.

Αυτό το μοτίβο με τον γιατρό και τον σπετσιέρη σαν δίδυμο είναι αρκετά κοινό. Σε ένα άλλο ρεμπέτικο, στο Βασανάκι του Χατζηχρήστου, το βρίσκουμε κάπως τροποποιημένο: «Το γιατρό και τον σπετσέρη δεν ζητώ, μανάκι μου· πάρε με στην αγκαλιά σου, βασανάκι μου».

Αλλά και σε ένα παλιό χρονογράφημα βρίσκω σε ταβέρνα να συμβουλεύουν κάποιον να κατεβάσει ένα κατοσταράκι και να μην έχει ανάγκη ούτε γιατρό ούτε σπετσέρη.

Από πότε υπάρχουν ρουφιάνοι;

Τι ερώτηση κι αυτή! Από πάντα, θα απαντήσετε, ανέκαθεν, από την εποχή του Αδάμ -ποιος λέτε να κάρφωσε στον Πανάγαθο πως ο Αδάμ έκοψε το μήλο; Ωστόσο, οι ταχτικοί αναγνώστες του ιστολογίου ξέρουν πως συνηθίζουμε στο ιστολόγιο άρθρα με παρεμφερείς τίτλους (π.χ. «Από πότε υπάρχουν μαλάκες;«), τιτλους ελαφρώς παραπλανητικούς αφού εννοούν «από πότε υπάρχει η τάδε λέξη» και όχι «από πότε υπάρχει το πράγμα που περιγράφει η λέξη».

Οπότε, αν θέλαμε να διατυπώσουμε ακριβέστερα το ερωτημα του τίτλου θα έπρεπε να ρωτάει: «Από πότε υπάρχει η λέξη ‘ρουφιάνος’;» Και μάλιστα, όπως θα δείτε στη συνέχεια, αυτό που μάς απασχολεί δεν είναι (μόνο ή τόσο) πότε εμφανίστηκε η λέξη «ρουφιάνος» αλλά πότε εμφανίστηκε η σημερινή (επικρατέστερη) σημασία της, δηλαδή η σημασία του καταδότη, του χαφιέ, του καρφιού, του προδότη, του συκοφάντη.

Τι μου ήρθε και ασχολήθηκα με το θέμα; Τον τελευταίο καιρό στα κοινωνικά μέσα πολύς κόσμος χαρακτηρίζει με αυτό το ελάχιστα κολακευτικό επίθετο τον βουλευτή της ΝΔ Κ. Μπογδάνο. Μάλιστα, αν βάλετε στο γκουγκλ «εθνικός ρουφιάνος», η πρώτη εικόνα που βγαίνει είναι αυτή που βλέπετε αριστερά. Σπεύδω να διευκρινίσω πως εγώ απλώς καταγράφω ένα φαινόμενο -δεν το επιδοκιμάζω.

Η αμφίβολη δόξα του κ. Μπογδάνου είναι πρόσφατη. Στο παρελθόν ο χαρακτηρισμός «εθνικός ρουφιάνος» έχει απονεμηθεί, δίκαια ή άδικα, σε άλλους, κυρίως σε δημοσιογράφους. Είναι άλλωστε γνωστό το υβριστικό (και άδικο, θα έλεγα, αφου γενικεύει) σύνθημα που έχει το ακρώνυμο ΑΡΔ (όπου το Ρ ειναι ρουφιάνοι και το Δ δημοσιογραφοι. Α, μας διαβαζει και η μαμά μου).

Πώς κέρδισε ο κ. Μπογδάνος αυτόν τον όχι περιζήτητο τίτλο; Κυρίως επειδή πριν από καμιά δεκαπενταριά μέρες, που είχε γίνει σύγκρουση διαδηλωτών του ΠΑΜΕ με την αστυνομία, και που είχε γίνει ιότροπη μια φωτογραφία στην οποία ένας διαδηλωτής φαινόταν να επιτίθεται με φιγούρα του καράτε σε έναν αστυνομικό, ο κ. Μπογδάνος έσπευσε να γράψει στον λογαριασμό του στο Τουίτερ ότι το όνομα του διαδηλωτή είναι έτσι κι έτσι. (Μην το γράψει κανείς, θα το σβήσω). Το επανελαβε και από την τηλεόραση.

Αυτό κατά πάσα πιθανότητα είναι παράνομο και οπωσδήποτε είναι φοβερά επικίνδυνο και ανήθικο να το κάνει ένας βουλευτής. Η παρανομία, αν υπάρχει, έγκειται στην επεξεργασία προσωπικών δεδομένων (ταύτιση του προσώπου της συγκεκριμένης φωτογραφίας με πρόσωπα που εικονίζονται σε άλλες φωτογραφίες). Το επικίνδυνο έγκειται στο οτι ο βουλευτής, που έχει δεκάδες χιλιάδες ακόλουθους στο Τουίτερ, κατονομάζει εναν απλό πολίτη και τον εκθέτει σε ενδεχόμενες πράξεις αντεκδίκησης, ενώ καθόλου δεν αποκλείεται ο βουλευτής να έχει κάνει λάθος στην ταύτιση των προσώπων στις φωτογραφίες. Είναι και ανήθικο, διότι ο βουλευτής καλύπτεται από ασυλία κι έτσι ο θιγείς πολίτης δεν μπορεί να διεκδικήσει εύκολα το δίκιο του.

(To πόσο επικίνδυνες ειναι οι «καταγγελίες» στα κοινωνικά μέσα φάνηκε χτες, όταν ο κ. Μπογδάνος κατονόμασε ως υπεύθυνη για το φιάσκο με την ταινία Τζόκερ την κ. Μαρία Βλαζάκη, η οποία δεν είχε καμιά σχέση. Ο βουλευτής ζήτησε συγγνώμη αλλά στο μεταξύ η ψευδοκαταγγελία έχει κάνει τον γύρο της Ελλάδας).

Θεοί και ποιητές μάταια παλεύουν με του Έρωτα τα βέλη

Τα Χριστούγεννα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Άγρα ο δεύτερος τόμος από τη σειρά δοκιμίων του φίλου Παντελή Μπουκάλα με τιτλο «Το αίμα της αγάπης – Ο πόθος και ο φόνος στη δημοτική ποίηση«. Ο πρώτος τόμος, (Όταν το ρήμα γίνεται όνομα – Η «αγαπώ» και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών) είχε κυκλοφορήσει τον Δεκέμβριο του 2016 και τον ειχα παρουσιάσει εδώ στο ιστολόγιο στις αρχές του Γενάρη 2017. Σκόπιμα καθυστέρησα την παρουσίαση του δεύτερου τόμου για να συμπέσει με την αρχή του καλοκαιριού, που οι περισσότεροι έχουμε περισσότερο ελεύθερο χρόνο. Να πω παρενθετικά ότι σε καναδυο βδομάδες θα δημοσιευτει στο ιστολόγιο και το σχεδόν καθιερωμένο τέτοια εποχη βιβλιοφιλικό άρθρο, με προτασεις βιβλίων για το καλοκαιρι, όμως εκρινα πως το βιβλίο του Μπουκάλα αξίζει αυτοτελή παρουσίαση.

Αξίζει αυτοτελή παρουσίαση επειδή νομίζω ότι αυτά τα δοκίμια του Μπουκάλα υποσχονται να αποτελέσουν σημαντικότατο όχι εκδοτικό αλλά πνευματικό γεγονός. Ο γενικός τίτλος της σειράς είναι «Πιάνω γραφη να γράψω – Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι» και ο χαλκέντερος Παντελής σχεδιάζει να την ολοκληρώσει σε δέκα τόμους, που οι περισσότεροι έχουν αρχίσει να γράφονται.

Και όταν λέμε για τομους, κυριολεκτούμε. Ο δεύτερος τόμος της σειράς, που θα παρουσιάσω σήμερα, φτανει τις 832 σελίδες από τις οποίες το ένα τρίτο είναι σημειώσεις -ο πρώτος τόμος έπιανε «μόνο» 600 σελίδες με την ίδια αναλογία. Ο επιβλητικός όγκος μπορει να προκαλει δέος και να αποθαρρύνει επίδοξους αναγνωστες -αλλά θα ήταν λάθος, διότι το βιβλίο του Μπουκάλα δεν σε αναγκάζει να το διαβάσεις απο την αρχή ως το τέλος, αφού τα επιμέρους κεφάλαια και υποκεφάλαια είναι σε μεγαλο βαθμό αυτοτελή.

Όπως είχα γράψει και για το πρώτο βιβλίο της σειράς: Έχουμε δηλαδή μια σειρά από ημιανεξάρτητα δοκίμια, που διαβάζονται και αυτοτελώς αλλά συνδέονται και μεταξύ τους και που οδηγούν αργά αλλά σταθερά, και απολαυστικά, στην κορύφωση.

Το περιεχόμενο του δεύτερου τόμου είναι η άγρια και σκοτεινή πλευρά του έρωτα, όπως εκφράζεται μέσα απο τα δημοτικά τραγούδια αλλά και την επώνυμη ποίηση. Ο πόθος, που συνήθως εκλαμβάνεται σαν πάλη, είναι αντικείμενο του πρώτου μέρους, που έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο Εμπόλεμος έρωτας. Στα επομενα δύο μέρη, Ο έρωτας σαν εκούσια σφαγή, και Το σφαγείο του έρωτα, τα πράγματα σοβαρεύουν και το αίμα ρέει ποτάμια. Στο τέταρτο μέρος, Το όνομα, το αίτημα, το αίμα, με όχημα το δημοτικό τραγούδι του Δήμου και με εξαντλητική μελέτη των μοτίβων του, ολοκληρώνεται η εξέταση του θέματος.

Φοινίκια από τη φοινικιά

Προχτές η φίλη μας η Λ. ρώτησε αν υπάρχει άρθρο για τα φοινίκια, που είναι και η εποχή τους. Για τα φοινίκια που ξέρω εγώ, γιατί τη λέξη αυτή την έμαθα πολύ μικρός από την αιγενήτισσα γιαγιά μου, δεν έχει ακόμα έρθει ο καιρός τους, αν και πλησιάζει με βήμα ταχύ: διότι «φοινίκια» ξέρω τα μελομακάρουνα, κατεξοχήν γλυκό των Χριστουγέννων (άλλοι θεωρούν τα φοινίκια διαφορετικό γλύκισμα -αλλά έτσι κι αλλιώς μοιάζει πολύ με τα μελομακάρουνα).

Όμως η Λ. είναι από την Κύπρο, και οι κουμπάροι όταν λένε «φοινίκια» εννοούν τους χουρμάδες. Και για τους χουρμάδες είχα έτοιμο άρθρο, που μάλιστα περιλαμβάνεται στο βιβλίο μου «Οπωροφόρες λέξεις«, αλλά δεν έχει δημοσιευτεί ως τώρα στο ιστολόγιο. (Τα περισσότερα κεφάλαια εκείνου του βιβλίου, που είναι αφιερωμένο στους καρπούς, είχαν αρχικά παρουσιαστεί στο ιστολόγιο και μετά ξαναδουλεμένα και εμπλουτισμένα μπήκαν στο βιβλίο. Μερικά όμως δεν έχουν δημοσιευτεί εδώ).

Οπότε, παρουσιάζω σήμερα το άρθρο για τους χουρμάδες, που έχει επίσης και λίγα λόγια στο τέλος για την ινδική καρύδα. Προσθέτω και μερικά πράγματα.

Ο χουρμάς είναι ο καρπός του φοίνικα, του πανύψηλου και πανέμορφου δέντρου που φυτρώνει ως διακοσμητικό και στην πατρίδα μας. Ακριβέστερα, είναι καρπός του φοίνικα του δακτυλοφόρου, που λέγεται επίσης φοινικιά ή χουρμαδιά ή και βαγιά. Πρόκειται για δίοικο δέντρο (δηλαδή έχει αρσενικό και θηλυκό, όπως και η φιστικιά) που καλλιεργείται από τα πολύ αρχαία χρόνια στη Μεσοποταμία και στην Αίγυπτο, ίσως από το 4.000 π.Χ. αν και πατρίδα του πρέπει να είναι η Αραβία, κοντά στον Περσικό κόλπο.