Η παλινόρθωση της επιτελικής κανονικότητας

To άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε χτες, δεύτερη Κυριακή κατ’ εξαίρεση του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής, στη στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Το αναδημοσιεύω εδώ με κάμποσες προσθήκες, που βέβαια δεν χωρούσαν στον περιορισμένο χώρο της εφημερίδας.

Η παλινόρθωση της επιτελικής κανονικότητας

Πρώτο άρθρο της στήλης μετά τη θερινή ανάπαυλα, κατ’ εξαίρεση τη δεύτερη Κυριακή του μήνα, με τη διαφορά πως το καλοκαίρι που μας πέρασε κάθε άλλο παρά στερημένο από πολιτικές εξελίξεις ήταν, αφού είχαμε τις εκλογές και την αναμενόμενη νίκη της Νέας Δημοκρατίας αλλά και την ισχυρή παρουσία του ΣΥΡΙΖΑ, που κατοχυρώνει την κυριαρχία του ως ο δεύτερος πόλος του πολιτικού μας σκηνικού.

Κι έτσι, οι νόμιμοι ιδιοκτήτες της χώρας επανήλθαν στην κυβέρνηση και με τα πρώτα νομοθετήματα εξαγγέλθηκε η οικοδόμηση επιτελικού κράτους -ενώ τα μέσα ενημέρωσης, μονομερή όσο ποτέ τις τελευταίες δεκαετίες, σαλπίζουν σε όλους τους τόνους την επιστροφή στην κανονικότητα.

Τοις κείνων ρήμασι πειθόμενη η στήλη, θα λεξιλογήσει για την κανονικότητα.

Πρόκειται βέβαια για λέξη που πλάστηκε τον 19ο αιώνα, αλλά προέρχεται από τον κανόνα, που είναι αρχαίος, μάλιστα ομηρικός. Κανών, στα αρχαία, ήταν αρχικά όρος με διάφορες τεχνικές σημασίες: γενικά σήμαινε την ευθεία ράβδο, τη βέργα, οπότε δεν αποκλείεται να είναι παράγωγο της λέξης κάννα, καλάμι, πιθανό σημιτικό δάνειο.

Ο κανών πήρε ανάμεσα σε πολλές άλλες και τη σημασία της βαθμονομημένης ράβδου που χρησιμοποιούσαν οι ξυλουργοί και οι χτίστες για τις μετρήσεις, και αυτό άνοιξε τον δρόμο για τη συναρπαστική μεταφορική επέκταση των σημασιών της λέξης, που από την κλασική κιόλας εποχή άρχισε να σημαίνει “αρχή, διάταξη”, στη συνέχεια δε “πρότυπο”. Κανών ονομάστηκε από τους Αλεξανδρινούς φιλολόγους ο κατάλογος των συγγραφέων και των έργων της κλασικής εποχής που θεωρούνταν υποδειγματικά για τη γλώσσα τους, άρα κατάλληλα να διδάσκονται, και γι’ αυτό σώθηκαν τα συγκεκριμένα έργα των τριών τραγικών και του Αριστοφάνη και όχι άλλα έργα των ίδιων ή άλλων συγγραφέων.

Την ίδια εποχή έχουμε και τους κανόνες της γραμματικής, ενώ στη μουσική, κανών και κανόνιον ήταν ένα μονόχορδο μουσικό όργανο. Με τον ερχομό του χριστιανισμού εμφανίζεται ο κανόνας ως σύστημα τροπαρίων που αποτελείται από εννέα ωδές (π.χ. ο μεγάλος παρακλητικός κανόνας), ενώ πήρε και την ειδικότερη σημασία του επιτίμιου, της εκκλησιαστικής ποινής που επιβαλλόταν για σοβαρά αμαρτήματα· με αυτή την ειδική σημασία, συχνά λεγόταν στη λαϊκή γλώσσα και “κάνονας”.

Να πούμε ότι σε εκκλησιαστικά συμφραζόμενα ο κανών πέρασε και στα λατινικά και από εκεί στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, όπου το λατινικό canonicus σήμαινε τον ιερέα -από εκεί και το γαλλικό chanoine ή το μεσαιωνικό αντιδάνειο κανόνικος ή κανόνικας για τους Καθολικούς ιερείς.

(Όπως με τον κανόνα στα ελληνικά, στα αγγλικά canon είναι το σύνολο των εγκεκριμένων κειμένων μιας θρησκείας, ή των έργων ενός συγγραφέα κτλ. TLG canon είναι ο κατάλογος των συγγραφέων του TLG. Αλλά και canonization ειναι η επίσημη εκκλησιαστική αγιοποίηση ενός προσώπου, η ένταξή του στον κανόνα των αγίων. Η ιαπωνική εταιρεία Canon πήρε το όνομά της από μια μεγάλη μορφή του Βουδισμού).

Ενδιαφέρον είναι ότι παρόμοια σημασιακή επέκταση από τη βαθμονομημένη ράβδο στα πρότυπα και τις ρυθμιστικές αρχές είχαμε και στις μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες, όπου το γαλλικό règle ή το αγγλικό rule σημαίνουν τόσο τον χάρακα, όσο και τους κανόνες της γραμματικής ή του δικαίου. Όλα αυτά ανάγονται στο λατινικό regula, απ’ όπου μέσω ιταλικών και η δικιά μας ρέγουλα.

Αλλά και στη σημερινή νεοελληνική γλώσσα ο κανόνας διατηρεί ακόμα την παλιά σημασία του χάρακα· “με τον κανόνα και τον διαβήτη” ήταν ο τυποποιημένος περιορισμός για την επίλυση γεωμετρικών προβλημάτων. Οι μηχανικοί προηγούμενων γενεών είχαν απαραίτητο βοήθημά τους τον λογαριθμικό κανόνα, ένα πολύπλοκο και πανέξυπνο εργαλείο με το οποίο κατάφερναν περίπλοκους υπολογισμούς -που αχρηστεύτηκε εντελώς όταν φάνηκαν τα πρώτα κομπιουτεράκια.

(Πρόσφατα είδα στο Φέισμπουκ σχόλιο ενός φίλου, μηχανικού επίσης, που είναι τρία χρόνια μεγαλύτερος από εμένα, σχετικά με τους λογαριθμικούς κανόνες. Εκείνος είχε μάθει στη σχολή πώς να χρησιμοποιεί, και τον είχε χρησιμοποιήσει για ένα μικρό διάστημα, ενώ εγώ, που ήξερα βέβαια το όργανο διότι είχε ο πατέρας μου, δεν είδα καθόλου λογαριθμικούς κανόνες στις σπουδές μου. Σε φόρουμ μηχανικών βρίσκω ότι κάποιοι παλιοί χρησιμοποιούν ακόμα και σήμερα τους λογαριθμικούς τους κανόνες -σέβας!)

Όμως ο αρχαίος κανών, ως λέξη, δεν πέρασε μόνο στη Δύση αλλά και στην Ανατολή, στα αραβικά ως ως qanun και στα τούρκικα ως kanun, απ’ όπου kanun ονομάστηκε και το πολυσύνθετο εθιμικό δίκαιο των Αλβανών. Στα τούρκικα, πάλι, kanun είναι το μουσικό όργανο που εμείς ξέρουμε στα ελληνικά ως κανονάκι. Το κανονάκι δηλαδή δεν είναι μικρό κανόνι και άλλωστε το κανόνι (τηλεβόλο) δεν προέρχεται ετυμολογικά από τον κανόνα αλλά είναι αντιδάνειο που ανάγεται στην κάννα και μας μέσω ιταλικών (από την ίδια ρίζα το κανελόνι, η κανάτα, η κανέλα και η κάνουλα).

(Και βέβαια, ενώ ‘πιστολίζω’ σημαίνει ρίχνω σε κάποιον με το πιστόλι, ‘κανονίζω’ δεν σημαίνει ρίχνω με το κανόνι. Το άρθρο δεν ασχολήθηκε με τις πολλές σημασίες του ρήματος ‘κανονίζω’, μία από τις οποίες είμαι βέβαιος ότι θα τη θυμηθεί κάποιος σχολιαστής).

Η κανονικότητα ήταν υπόρρητη επιθυμία πολλών, που ήθελαν να αισθανθούν ότι τελειώνει η έκτακτη περίοδος της κρίσης -και την είχε επαγγελθεί και ο ΣΥΡΙΖΑ μετά την έξοδο από τα μνημόνια. Ωστόσο, τα πρώτα δείγματα γραφής δεν επιτρέπουν αισιοδοξία αφού η νέα κυβέρνηση στον μόνο τομέα που δείχνει επάρκεια είναι η άριστη επικοινωνία (βοηθάει εδώ και η μιντιακή ομοφωνία) και η οικειοποίηση έργων που είχε ετοιμάσει η κυβέρνηση της Αριστεράς. Του χρόνου, που θα λείψουν τα πιπέρια του ΣΥΡΙΖΑ, θα δούμε τις μαγεριές τους.

Από την άλλη, ο επιδεικτικός αυταρχισμός στα Εξάρχεια, η υπαγωγή της ΕΡΤ και της ΕΥΠ απευθείας στον πρωθυπουργό και η περιφρόνηση των θεσμών, που φάνηκε ολοκάθαρα με την υπόθεση του διοικητή της ΕΥΠ, όταν άλλαξε ο νόμος για να βολευτεί ο διορισμός του κ. Κοντολέοντα, δείχνουν ότι το πολυδιαφημισμένο επιτελικό κράτος μάλλον προς ετσιθελικό φέρνει. Ετσιθελική κανονικότητα λοιπόν.