Σθλάβοι στα δεσμά τους και πάλι

Επειδή δεν προλάβαινα να γράψω φρέσκο άρθρο, είπα να αναδημοσιεύσω ένα παλιότερο. Πολύ παλιότερο μάλιστα, από τους πρώτους μήνες ζωής του ιστολογίου, οπότε υπάρχει ελπίδα να μην το έχετε διαβάσει ή να μην το θυμάστε. Από την πολύ καλή συζήτηση που είχε γίνει στην αρχική δημοσίευση μεταφέρω λίγα πράγματα, δεν βλάφτει όμως να ανατρέξετε και στα παλιά σχόλια, αν έχετε όρεξη -ο φίλος μας ο Πέπε, που το εκανε πρόπερσι είχε βρει συναρπαστική τη συζήτηση.

Σε προηγούμενο άρθρο (εδώ στην τελευταία εκδοχή του) είδαμε πώς η λέξη grec (Έλληνας) πήρε στα γαλλικά τη σημασία ‘απατεώνας, χαρτοκλέφτης’. Μας πρόσβαλε αυτό, αλλά υπάρχουν και χειρότερα. Εδώ θα δούμε για μια άλλη ομάδα λαών και πώς το ελληνικό εθνωνύμιό της πήρε τη σημασία «δούλος» και πώς γέννησε, στα μεσαιωνικά ελληνικά, τη λέξη σκλάβος, που έδωσε δάνεια σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες.

Στην αρχή έχουμε τους Σλάβους, που έρχονται στη Βαλκανική περί τον 5ο αιώνα· αυτοί αυτοαποκαλούνται slovĕne (όνομα που επιβιώνει στους σημερινούς Σλοβένους). Το αρχικό σλ- είναι δυσπρόφερτο στα ελληνικά και αναπτύσσεται ένα ενδιάμεσο σύμφωνο για να διευκολύνει την προφορά. (σ: φατνιακό τριβόμενο, λ: οδοντικό προσεγγιστικό, θ: οδοντικό τριβόμενο. Δηλαδή το θ είναι φθόγγος ενδιάμεσος μεταξύ του σ και του λ: προφέρεται με τη γλώσσα στον ίδιο τόπο άρθρωσης όπως το θ, αλλά με τον ίδιο τρόπο άρθρωσης όπως το σ). Kάτι ανάλογο συμβαίνει και με πολλά σλαβικά ονόματα που τα βρίσκουμε γραμμένα σε βυζαντινά κείμενα με -σθλ, π.χ. Ιερόσθλαβος, Ραδόσθλαβος, Ρασίσθλαβος, Στανίσθλαβος κτλ.

Έτσι το εθνωνύμιο περνάει στα ελληνικά της εποχής ως Σθλαβηνός, Σκλαβηνός ή Σθλάβος, Σκλάβος· η πρώτη μαρτυρία της λέξης υπάρχει σε κείμενο του 56ου αιώνα, στον Μαλάλα (Μηνὶ μαρτίῳ ἰνδικτιῶνος ζ’ ἐπανέστησαν οἱ Οὗννοι καὶ οἱ Σκλᾶβοι τῇ Θρᾴκῃ). Οι δυο μορφές, η συντομευμένη και η εκτενέστερη, συνυπάρχουν στα κείμενα. Από το βυζαντινό σκλάβος έχουμε και το λατινικό sclavus. (Δείτε όμως πιο κάτω μια επιφύλαξη).

Οι Σλάβοι είχαν ασθενή πολιτική οργάνωση, βασισμένη χαλαρά στις οικογένειες και στα γένη· ήταν αγροτικός και ποιμενικός λαός, και έτσι αποτελούσαν εύκολη λεία για συγκροτημένους εισβολείς που με το γυμνασμένο ιππικό τους έκαναν επιδρομές και αιχμαλώτιζαν πολλούς Σλάβους που στη συνέχεια τους πουλούσαν σκλάβους. Κάποια στιγμή, γύρω στον ένατο αιώνα, το εθνωνύμιο Σκλάβος / Sclavus άρχισε να σημαίνει όχι πια «Σλάβος» αλλά «Σλάβος δούλος» και στη συνέχεια απλώς «δούλος» όχι απαραίτητα Σλάβος πλέον. Δεν έχει εξακριβωθεί σε ποια εποχή και γλώσσα πρωτοέγινε αυτή η μετάβαση· οι εντελώς αναμφίσημες εμφανίσεις μη Σλάβων σκλάβων π.χ. sclava grecha ή σαρακηνός σκλάβος είναι μεταγενέστερες. Πάντως όλες οι ενδείξεις δείχνουν ότι έγινε στις παρυφές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, στη Βαλκανική χερσόνησο, εκεί που συναντιούνταν Βυζαντινοί, Άραβες και Γερμανοί.

Πράγματι, το λατινικό sclavus με την αναντίλεκτη σημασία «σκλάβος» εμφανίζεται σχετικά αργά στην Ιταλία (τέλος 11ου αιώνα) ή τη Γαλλία αλλά αρκετά νωρίτερα στη Γερμανία, από τον 10ο αιώνα. Στην αραβική Ισπανία οι Σλάβοι σκλάβοι καταφθάνουν από τον 10ο επίσης αιώνα ως λεία Σαρακηνών πειρατών ή πραμάτεια Εβραίων δουλεμπόρων. Αρχικά σακλάμπ (που είναι δάνειο από το σκλάβος, θυμηθείτε ότι οι άραβες δεν προφέρουν το σίγμα στην αρχή της λέξης μαζί με άλλο σύμφωνο) είναι το εθνωνύμιο που σημαίνει Σλάβος, στη συνέχεια σακαλίμπα είναι η λέξη που δηλώνει τους Σλάβους σκλάβους, και στη συνέχεια εφαρμόζεται σε οποιουσδήποτε ανοιχτόχρωμους σκλάβους, ανεξαρτήτως καταγωγής. Στην Κόρδοβα περί το 950 οι σακαλίμπα φτάνουν τις 13.000, και πολλοί απ’ αυτούς είναι ευνούχοι και εποπτεύουν τα χαρέμια, οπότε η λέξη φτάνει να σημαίνει και «ευνούχος», σημασία που επιβιώνει στο σημερινό ισπανικό ciclan «μόνορχις».

Η συνύπαρξη των σημασιών σθλάβος/σκλάβος = Σλάβος και σθλάβος/σκλάβος = σκλάβος βασανίζει τους μελετητές όχι λίγο. Λογουχάρη, όταν λέει ο Πορφυρογέννητος για την Πελοπόννησο «εσθλαβώθη δε πάσα η χώρα και γέγονε βάρβαρος», εννοεί άραγε «εκσλαβίστηκε» ή «σκλαβώθηκε»; Πιθανότερο το πρώτο, αλλά δεν μας πολυσυμφέρει.

Είναι αλήθεια ότι στο Βυζάντιο, οι πρώτες αναμφίσημες μαρτυρίες του σκλάβος με τη σημασία του δούλου είναι μεταγενέστερες και κυρίως σε δημώδη κείμενα. Για παράδειγμα στον Πτωχοπρόδρομο έχουμε την αγανακτισμένη κραυγή της γυναίκας: «ποίαν υβρίζεις πρόσεχε και ποίαν ατιμάζεις / ουκ είμαι σθλαβοπούλα σου, ουδέ μισθάρνισσά σου / πώς ήπλωσας επάνω μου;». Κατά τον Dölger, η ενωρίτερη απερίφραστη μαρτυρία δεν χρονολογείται παρά το 1136 («του σθλαβοπώλου», αν εννοεί βέβαια τον δουλέμπορο και όχι το σλαβόπουλο, λέω εγώ). Αλλά αυτό δεν σημαίνει πολλά: η αρχαία ελληνική ορολογία περί δούλων ήταν πλουσιότατη, οπότε είναι εύλογο ο νέος τύπος (σκλάβος) να μη χρησιμοποιήθηκε με τη σημασία αυτή σε λόγια κείμενα, παρά μόνο ως εθνωνύμιο. (Ένα άλλο κείμενο στο οποίο γίνεται άφθονη χρήση της λ. σκλάβα με σαφή σημασία ‘δούλη’ είναι το «Έλεγχος Αγαρηνού», του Βαρθολομαίου Εδέσσης, το οποίο σύμφωνα με τους Καχανέ είναι από τα μέσα του 12ου αιώνα· ωστόσο, το TLG τον τοποθετεί στον 8ο αιώνα. Αν αυτή η χρονολόγηση είναι σωστή –που δεν το πιστεύω- όλη η παραπάνω παράγραφος ανατρέπεται).

Να κάνουμε εδώ μια παρένθεση και να πούμε ότι στο γερμανικό ετυμολογικό λεξικό του Kluge δίνεται μια άλλη ετυμολογία για το λατινικό sclavus, από το ελληνικό «σκυλεύω» μέσω ενός αμάρτυρου *scylavus. Προσωπικά το θεωρώ απίθανο αυτό, να έγινε μετάβαση στα μεσαιωνικά λατινικά από τα αρχαία ελληνικά. Πάντως, τα άλλα γερμανικά ετυμολογικά λεξικά όπως το Duden δέχονται την καθιερωμένη εκδοχή που αναπτύσσω εδώ.

Το λατινικό sclavus, λοιπόν, είναι στην αφετηρία όλων των λέξεων των νεότερων ευρωπαϊκών (ρωμανικών και γερμανικών) γλωσσών που σημαίνουν σκλάβος π.χ. αγγλ. slave, γαλλ. esclave, ιταλικό schiavo, γερμανικό Sklave. Στις σλαβικές γλώσσες δεν έχει περάσει το δάνειο. Εντωμεταξύ, ένας μακρινός απόγονος του sclavus έχει επιστρέψει στα ελληνικά –αν και δεν είμαι βέβαιος πως θα το θεωρήσετε ελληνική λέξη.

Στα ιταλικά, ο σκλάβος, είπαμε, είναι schiavo. Αυτό το schiavo, οι αστοί που δεν είχαν καμιά πιθανότητα να το χρησιμοποιήσουν για τον εαυτό τους κυριολεκτικά, το χρησιμοποιούσαν σαν χαιρετισμό, Schiavo!, κάτι ανάλογο με το «δούλος σας». Από το schiavo > sciao  προέκυψε ο σημερινός χαιρετισμός ciao, τον οποίο οι Ιταλοί (αν δεν κάνω λάθος) χρησιμοποιούν τόσο όταν πρωτοβλέπουν κάποιον όσο και όταν τον αποχαιρετούν, αλλά εμείς κυρίως για αποχαιρετισμό το έχουμε.

Θα πείτε ίσως ότι το τσάο είναι σαφώς ξένη λέξη, όμως είναι πασίγνωστο (ήταν και στον τίτλο δημοφιλέστατης τηλεοπτικής εκπομπής), περιλαμβάνεται ως λήμμα στο λεξικό Μπαμπινιώτη, και μάλιστα στη νεανική αργκό έχει μετατραπεί σε τσάγια!, πράγμα που θαρρώ ότι του δίνει πιστοποιητικό ελληνικότητας.

Σαν υστερόγραφο: η ετυμολογική σύνδεση των Σλάβων με τους σκλάβους αξιοποιήθηκε από τους Ναζί για θεωρητικοποίηση της προσπάθειάς τους να εξανδραποδίσουν τους Σλάβους. Αυτό οδηγεί σήμερα ορισμένους καλοπροαίρετους στο Διαδίκτυο να αρνούνται κάθε γλωσσική σχέση μεταξύ Σλάβων και σκλάβων, κάτι που μπορεί να είναι πολιτικά ορθό, αλλά γλωσσικά είναι λάθος. Αφού όμως οι Σλάβοι έσπασαν τα μούτρα των ναζήδων στον πόλεμο, θαρρώ ότι μπορούμε να χρησιμοποιούμε τη γλωσσικά σωστή άποψη.

Δεύτερο υστερόγραφο, τώρα που το ξαναδιαβάζω. Οι Καχανέ που λέω, ο Χένρι και η Ρενέ (αγγλοκεφαλονίτισσα, θαρρώ) έχουν γράψει το άρθρο από το οποίο άντλησα πολύ υλικό για το σημείωμα αυτό: Kahane, Henry and Renée. «Notes on the linguistic history of sclavus,» Studî in onore di Ettore Lo Gatto e Giovanni Maver 345-360 (Firenze, 1963).