Καλικούτσα ο Παλικούτσα!

Στην προεκλογική περίοδο ακούστηκαν πολλές υποσχέσεις,  με τα αποτελέσματα των εκλογών άλλες προσδοκίες επιβεβαιώθηκαν και άλλες διαψεύστηκαν, αλλά για τους ποδοσφαιρόφιλους συνεχίζεται η περίοδος των μεγάλων προσδοκιών και των παχυλών υποσχέσεων, δηλαδή η  μεταγραφική (το προτιμώ από το μετεγγραφική) περίοδος με τις φήμες που θέλουν τους  «παικταράδες» ή τους πολλά υποσχόμενους να έρχονται στη  μια ή στην άλλη ομάδα.

Καθώς λοιπόν πάτησα στο κινητό ένα  λινκ που μου πρότεινε το Γκουγκλ, είδα και την είδηση  που βλέπετε στην εικόνα.

Κούτσα-κούτσα ο Παλικούτσα λοιπόν, κάνει δουλίτσα στον Άρη.

Ο λογιοπαθής υπότιτλος μάς πληροφορεί ότι πρόκειται για τον  τεχνικό διευθυντή του Άρη, που έχει κάνει, κατά τον δημοσιογράφο (ή διαφημιστή, δεν ξέρω) καλές μεταγραφές -κι έτσι είναι «συνεπής λόγων και πράξεων» σε μια  γενικομανή διατύπωση  που δεν θυμάμαι να  την  έχω συναντήσει ξανά, αφού συνήθως  λέμε για «συνέπεια λόγων και πράξεων».

Οι δυο κατηγορίες κειμένων που ρέπουν στο εύκολο λογοπαίγνιο είναι οι τίτλοι σε άρθρα αθλητικού περιεχομένου και οι επωνυμίες μεζεδοπωλείων και λοιπών καταστημάτων υγειονομικού ενδιαφέροντος (κάποτε θα βάλουμε άρθρο), οπότε δεν παραξενεύει το λογοπαίγνιο με το όνομα του τεχνικού διευθυντή. Εδώ που τα λέμε, δίνει ασίστ για έτοιμο γκολ ο Ρόμπερτ Παλικούτσα -αν και σε ένα σημείο του άρθρου τον αναφέρουν προπαροξύτονο, Παλίκουτσα. Παρακαλούνται όσοι ξέρουν κροατικά ή έστω σερβικά να το αποσαφηνίσουν.

Ο οποίος Παλικούτσα, όπως ίσως θα μαντέψατε, είναι Κροάτης (Robert Palikuća), γεννημένος όμως στη Γερμανία. Ως ποδοσφαιριστής έπαιζε αμυντικός κι αν έδωσε, με το όνομά του, πάσα στον συντάκτη για το λογοπαίγνιο που είδαμε, σε μένα δίνει πάσα για το σημερινό άρθρο, μια και δεν μπόρεσα να αντισταθώ στον συνειρμό: Καλικούτσα ο Παλικούτσα, μια και ήθελα να  γράψω άρθρο για τη λέξη αυτή, που την έχουμε συζητήσει περιστασιακά στο ιστολόγιο, μα δεν έβρισκα αφορμή.

Αν βέβαια ξέρετε τι σημαίνει «καλικούτσα» διότι, όσο κι αν αυτό φαίνεται περίεργο, η λέξη υπάρχει μόνο σε ένα από τα τέσσερα μεγάλα σύγχρονα λεξικά μας, στο ΜΗΛΝΕΓ. Όπως όμως θα δούμε,  και όπως θα φανεί και από τα σχόλιά σας, η λέξη «καλικούτσα» δεν είναι πανελλήνια και σε πολλές περιοχές της χώρας χρησιμοποιείται άλλη λέξη για να περιγράψει την ίδια έννοια.

Το ότι η καλικούτσα δεν υπάρχει στα περισσότερα λεξικά ίσως οφείλεται και  στο ότι είναι από τις (όχι λίγες) λέξεις που κυρίως λέγονται και σπάνια γράφονται. Πρόκειται για επίρρημα και σύμφωνα με τον ορισμό του ΜΗΛΝΕΓ σημαίνει «Στους ώμους κάποιου και με το ένα πόδι αριστερά και το άλλο δεξιά του λαιμού του».

Παίρνω κάποιον καλικούτσα θα πει «παίρνω κάποιον καβάλα στους ώμους μου». Η λέξη λέγεται κυρίως στη νότια Ελλάδα και φαίνεται ότι είναι δάνειο από τα αλβανικά.

Πολύ συχνά χρησιμοποιείται για πατεράδες που παίρνουν στους ώμους (περήφανοι) τα7 παιδιά τους: εγώ πίσω με τη Θυγατέρα καλικούτσα στους ώμους να κυματίζει ψηλά ως σημαία οικογενειακή! (Βοκκάκιος, Βήμα, 1997), αλλά λέγεται και για ενήλικο που σηκώνει ενήλικο, όπως στη φωτογραφία, από διαδήλωση στο Μιλάνο το 2008, όπου αυτός που φωνάζει το σύνθημα κάθεται στους ώμους άλλου. Πολύ πιο σπάνια λέγεται για άψυχο φορτίο.

Ο Καρκαβίτσας σε διήγημά του περιγράφει τους γονείς που έμαθαν στο μικρό παιδί τους να ψελλίζει τις λέξεις «Πόλι – Γαστούνη» και ύστερα φέροντες αυτό επί του ώμου, καλικούτσα, τω εδείκνυον εις την πεδιάδα –Να η Πόλι, η Γαστούνη, έλεγον εις αυτό. 

Οι αρχαίοι είχαν ένα παιχνίδι, όπου ο χαμένος έπαιρνε τον νικητή καλικούτσα. Το παιχνίδι λεγόταν εφεδρισμός και το ρήμα εφεδρίζω. Στα αγγλικά η καλικούτσα λέγεται piggyback και έχει και μεταφορική χρήση.

Το 2020, σε άσχετο άρθρο, ο φίλος μας ο Νίκιπλος είχε πει σε σχόλιό του ότι σε μια παρέα άκουσε τρία συνώνυμα: καλικούτσα,  αμπίνα, μπορμπόλια -από τα οποία εκείνος ήξερε μόνο το «μπορμπόλια» αλλά αρκετοί άλλοι ήξεραν  το «καλικούτσα».  Στη σχετική μικροσυζήτηση αναφέρθηκαν και άλλα συνώνυμα, τζιτζίνα (από την Κιγκέρη,  άρα μάλλον θεσσαλικό) και καρκατσίδα ή καρακατσίδα. Σε  άλλες συζητήσεις έχει ακουστεί το «ζαλίγκα» ή «ζαλούκα» ή «ζαλίκα» (από το ζαλώνομαι = φορτώνομαι), όπως και το «αγκάνια», καθώς και το «καβαλίκι», προφανούς προέλευσης.

Υπάρχουν και παραλλαγές. Ο Βαλτινός στην Ορθοκωστά έχει τον τύπο «καλικούσια» (έχουμε άρθρο). Στο άρθρο του  Νίκου Παντελίδη για το παλιό γλωσσικό ιδίωμα της  Αίγινας είχαμε δει τον όρο «καλικούρα». Σε άλλο σχόλιο είχε αναφερθεί ο τύπος «καλιγκότς» που πρέπει να είναι από τα αλβανικά/αρβανίτικα. Ίσως αυτός είναι ο αρχικός τύπος και στη  συνέχεια παρασυσχετίστηκε με το «κουτσός» και  έγινε «καλικούτσα». Το άλογο στα αλβανικά είναι κάλε ή κάπως έτσι, οπότε ο αλβανικός όρος γίνεται πιο διαφανής.

Και ενώ δεν (φαίνεται να) υπάρχει σε έντυπο γενικό λεξικό (αφού το ΜΗΛΝΕΓ είναι μόνο ηλεκτρονικό), βρίσκουμε την καλικούτσα στο επίσης ηλεκτρονικό Βικιλεξικό, όπως και στο slang.gr με άφθονα  συνώνυμα.

Βλέπω ότι πέρυσι κυκλοφόρησε μυθιστόρημα του Κώστα Σωτηρίου με τίτλο Καλικούτσα.  Δεν  το έχω διαβάσει.

Επειδή δεν υπήρχε στα μεγάλα λεξικά, το 2011 έβαλα την καλικούτσα στις Λέξεις που χάνονται, αν και δεν είμαι βέβαιος ότι πράγματι «χάνεται» (Αλλά το κριτήριό μου για τη  λημματογράφηση ήταν να μην περιλαμβάνεται στον  Μπαμπινιώτη και στο ΛΚΝ). Από το βιβλίο μου το πήραν διάφοροι ιστότοποι, κάποιοι από τους οποίους δεν αναφέρουν την πηγή από… σεμνότητα -άλλοι πάντως την αναφέρουν.

Αν και δεν είναι πανελλήνια, επειδή είναι πολύ διαδεδομένη και ζωντανή πιστεύω πως δεν θα έπρεπε να λείπει από τα άλλα λεξικά.

Kλείνοντας,  περιμένω στα σχόλια να μου πείτε αν ξέρετε τη λέξη «καλικούτσα» ή αν χρησιμοποιείτε στον  τόπο σας άλλη λέξη για το ίδιο πράγμα -φυσικά, με αναφορά του τόπου. Και να ευχαριστήσω τον Ρόμπερτ Παλικούτσα για την ωραία πάσα!