Η εχθροπάθεια, το μίσος κι ένα επικίνδυνο νομοσχέδιο

Μια προειδοποίηση: ακολουθεί σεντόνι. Προς  στιγμή σκέφτηκα να βάλω μόνο το πρώτο μισό, και το υπόλοιπο άλλη μέρα, αλλά θα ήταν αναπόφευκτο η συζήτηση να μην περιοριστεί εκεί, οπότε τελικά το έβαλα όλο. Δεύτερη προειδοποίηση: περισσότερο σκέψεις κάνω, έχω κι εγώ αμφιβολίες για κάποια από αυτά που λέω. Αν όμως διαφωνείτε, παρακαλώ να το πείτε ευθαρσώς, πάλι φίλοι θα είμαστε.

Η εχθροπάθεια μπήκε ορμητικά στη ζωή μας με το νέο νομοσχέδιο για την ποινική καταπολέμηση του ρατσισμού, που ετοιμάζει το Υπουργείο Δικαιοσύνης· αν δείτε τα σχόλια στη σχετική συζήτηση στον ιστότοπο opengov, ή και αλλού, θα προσέξετε ότι πολύς κόσμος θεωρεί πως πρόκειται για νεολογισμό, για λέξη που κατασκευάστηκε επί τούτου, ίσως και με πονηρό σκοπό. Ομολογώ ότι κι εγώ, μέχρι πρόσφατα, την αγνοούσα: πρώτη φορά διάβασα γι’ αυτήν στο εξαιρετικό σημείωμα της Λεξιλογίας, και ύστερα, σε κείμενο ειδικού, αλλά όχι απρόσιτο για τον αμύητο, στο σημείωμα του Ηλεδικηγόρου (εννοώ τον e-lawyer).

Η εχθροπάθεια λοιπόν, δεν είναι ανύπαρκτη λέξη. Την έχουν όλα τα μεγάλα λεξικά μας εκτός από ένα, το πιο διαδεδομένο, το λεξικό Μπαμπινιώτη. Σύμφωνα με τον Κουμανούδη, που συμπεριέλαβε τη λέξη στη Συναγωγή νεολογισμών του, το 1900, πρώτος φαίνεται να τη χρησιμοποίησε ο Ευγένιος Βούλγαρις, το 1817. Ο Κουμανούδης καταγράφει μερικές ανευρέσεις της λέξης τον 19ο αιώνα και μάλιστα ψέγει τον Βηλαρά ο οποίος, σε ένα ποίημά του, την μετέτρεψε σε οχτροπαθιά (πάντως δεν το έκανε από μαλλιαρικό avant la lettre φανατισμό, αλλά για να του βγει το μέτρο, βλ. εδώ Βατραχομυομαχία, στίχο 204).

Υπάρχει λοιπόν η εχθροπάθεια, αλλά τι σημαίνει; Σύμφωνα με το ΛΚΝ, που την χαρακτηρίζει «σπάνια», σημαίνει «πάθος εναντίον του εχθρού». Κατά το λεξικό του Παπύρου, εχθροπάθεια είναι «εχθρικό πάθος, εχθρική διάθεση εναντίον κάποιου, ισχυρή ή έμμονη έχθρα, μίσος». Τα ίδια περίπου (ή ακριβώς) με τον Πάπυρο λένε και τα παλιότερα λεξικά του Σταματάκου και του Δημητράκου. Ο ορισμός που δίνεται από το νομοσχέδιο δεν ξέρω αν βοηθάει και πολύ: Στον παρόντα νόμο, ο όρος «εχθροπάθεια» θα πρέπει να νοηθεί ως αναφερόμενος τόσο στην καλλιέργεια όσο και στην εξωτερίκευση αισθημάτων μίσους και αντιπαλότητας.

Δεν διαφωτιστήκατε πολύ; Δεν σας αδικώ. Η λέξη ετυμολογικά δεν είναι και τόσο διαφανής όσο φαίνεται. Ο Ηλεδικηγόρος εύστοχα λέει ότι περισσότερο θυμίζει πάθηση (δισκοπάθεια, οστεοπάθεια, νευροπάθεια κτλ.). Ωστόσο, ο ίδιος προσθέτει ότι η εχθροπάθεια υπάρχει μία φορά στον ισχύοντα Ποινικό Κώδικα, στο άρθρο 196, κατάχρηση εκκλησιαστικού αξιώματος: «ο θρησκευτικός λειτουργός που κατά την ενάσκηση των έργων του ή δημόσια και με την ιδιότητά του προκαλεί ή διεγείρει τους πολίτες σε εχθροπάθεια κατά της πολιτειακής εξουσίας ή άλλων πολιτών τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι τριών ετών». Το άρθρο αυτό, παρεμπιπτόντως, είχε συζητηθεί κάμποσο όταν ο μακαρίτης αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος είχε σηκώσει μπαϊράκι για τις ταυτότητες.

Από μια μάλλον σύντομη έρευνα που έκανα στα σώματα κειμένων, συμπεραίνω ότι η εχθροπάθεια έχει χρησιμοποιηθεί παλιότερα αφενός για τις σχέσεις μεταξύ λαών ή/και κρατών, οπότε μεταφράζει το animosity, π.χ. η ολονέν αυξάνουσα εχθροπάθεια μεταξύ Ελλάδος αφενός και Αλβανίας και Γιουγκοσλαβίας αφετέρου (Βήμα, 1945, σε μετάφραση τηλεγραφήματος του Ρόιτερ) και αφετέρου περίπου σαν «έξαψη των παθών, καλλιέργεια αισθημάτων μίσους στην κοινή γνώμη». Μάλιστα, την περίοδο του Εμφυλίου πρέπει να υπήρχε και τέτοιο αδίκημα, αρμοδιότητας στρατοδικείων. Για παράδειγμα, το 1947 καταδικάστηκε ο Ζαχαριάδης σε έξι μήνες φυλάκιση και 500.000 πρόστιμο, διότι με άρθρο του στον Ριζοσπάστη σχετικά με την δολοφονία Ζέβγου «επιδίωξε να προκαλέσει εχθροπάθεια μεταξύ των πολιτών», ενώ λίγους μήνες αργότερα, κλήθηκαν οι υπεύθυνοι της εφημ. Ελευθερία (και τριών άλλων κεντρώων εφημερίδων) να παρουσιαστούν στον επίτροπο του έκτακτου στρατοδικείου, για παράβαση των ν. 5060 και 755, διότι διά σημειωμάτων και αρθριδίων «δημοσιευθέντων εις την εφημερίδα των ενέβαλον εις ανησυχίαν τους πολίτας και εγένοντο αφορμή να προηγηθή αμοιβαία καταφρόνησις και εχθροπάθεια καθώς και απείθεια προς τας αρχάς». Το έγκλημα της εφημερίδας; Όταν κάποιοι Χίτες στον Πειραιά έλεγχαν ταυτότητες και προσωρινά συνελήφθησαν αλλά αργότερα αφέθηκαν ελεύθεροι, η εφημερίδα το είχε επικρίνει.

Μάλλον με αυτή τη δεύτερη σημασία φαίνεται να νοείται η εχθροπάθεια στο νομοσχέδιο: καλλιέργεια αισθημάτων μίσους στον πληθυσμό. Να πω πάντως ότι μερικοί συγγραφείς χρησιμοποιούσαν και πιο χαλαρά το «εχθροπάθεια», ίσως για στιλ. Π.χ. ο ιστορικός συγγραφέας Γ. Ρούσσος, το χρησιμοποίησε αρκετές φορές εκεί που κάποιος άλλος θα έβαζε «έχθρα», π.χ. προσωπική εχθροπάθεια του Κολοκοτρώνη προς την οικογένεια των Μαυρομιχαλαίων, μια εχθροπάθεια που φαίνεται ότι τα ελατήριά της είχαν σχέση…

Στα σχόλια που γίνονται στο opengov (η συζήτηση κλείνει σήμερα, τρέξτε να προλάβετε), ανάμεσα στις κραυγές διαφόρων υπάρχουν και τεκμηριωμένες τοποθετήσεις· πρόσεξα την εξής που τη βρίσκω, αν και μη νομικός, πειστική:

Το Άρθρο 2 δεν δίδει την έννοια των όρων όπως αναφέρει ο τίτλος του και οφείλει να αριθμεί τις επιμέρους παραγράφους.
Χρησιμοποιείται ένα ιδιόμορφο σύστημα αναφοράς εισάγοντας τη λέξη «εχθροπάθεια» (animosity) στην Ελληνική νομική γραμματεία χωρίς ωστόσο να παρέχει την ερμηνεία της που είναι ούτως ή άλλως αμφισβητούμενη: κυμαίνεται από «το αίσθημα μίσους [χωρίς εξωτερίκευση] για τον εχθρό» ως τη «διέγερση σε βίαιη δράση» (βλ. σχετ. Champion R. Narcissism and Entitlement: Sexual Aggression and the College Male, κ. 1, 2002, LFB Schol. Publishing, US).
Η συγκεκριμένη λέξη ούτε αναγκαιεί, ούτε διευκολύνει. Προτείνεται να προτιμηθεί η φράση «δημόσια έκφραση και έμπρακτη καλλιέργεια μίσους». Ως προς το τι είναι δημόσιο και το τι όχι, ιδίως για το διαδίκτυο, υπάρχει επαρκής θεωρία που απαιτεί όχι μόνον να είναι κάτι «προσβάσιμο» δημοσίως αλλά να έχει το σκοπό της δημόσιας δήλωσης.

Στα ίδια περίπου είχα κι εγώ καταλήξει από τα σώματα κειμένων. Μ’ άλλα λόγια, για να τελειώνω με την εχθροπάθεια (περιμένω όμως να ακούσω τις γνώμες σας, δικηγόρων και μη! και αν θέλετε, πείτε μου αν την ξέρατε τη λέξη μέχρι πρόσφατα):

* δεν είναι νεολογισμός και δεν είναι εντελώς αδικαιολόγητη η χρήση της λέξης·

* ωστόσο δεν βοηθάει, αφήνει πολλά περιθώρια ερμηνείας,

* και επιπλέον (λέω εγώ) έχει συνδεθεί με ζοφερές περιόδους ανύπαρκτης ελευθεροτυπίας.

Γι’ αυτό, αν μπορούσα να ψηφίσω, θα ψήφιζα να φύγει. Αν μη τι άλλο, δεν είναι νομοτεχνικά σωστό να χρησιμοποιείται μια λέξη που ξενίζει και θέλει ερμηνεία όταν υπάρχουν απλούστερες, όπως, π.χ. «ρητορική μίσους» (παραδέχομαι ότι είναι σχεδόν κατά λέξη απόδοση του ‘hate speech’). (Και, παρεμπιπτόντως, νομοτεχνικά το νομοσχέδιο μου φαίνεται να πάσχει, αν και ξαναλέω είμαι άσχετος από νομικά).

Περνάω τώρα στο δεύτερο θέμα, που έχει πιο πολλά αγκάθια. Εννοώ την ουσία του νομοσχεδίου. Το βρίσκω αναποτελεσματικό και επικίνδυνο. Την αναποτελεσματικότητά του για την καταπολέμηση του ρατσιστικού λόγου την αναλύει πειστικά ο Ηλεδικηγόρος· ένας άλλος που ξέρει από δίκες για τέτοια θέματα,  ο Π. Δημητράς, λέει (σε σχόλιο στην ίδια συζήτηση) ότι η βούληση του νομοσχεδίου είναι να μην επιτρέψει να γίνει ξανά δίκη για ρατσισμό στην Ελλάδα. Ωστόσο, εγώ κυρίως επικίνδυνο το βρίσκω. Επικίνδυνο για την ελευθερία του λόγου, που τη θεωρώ υπέρτατο αγαθό. Ξέρω ότι πολλοί φίλοι μου πιστεύουν πως οι ρατσιστές δεν δικαιούνται να επικαλούνται την ελευθερία του λόγου, θεωρούν «προσχηματική» την επίκληση της ελευθερίας του λόγου προς υπεράσπιση του Πλεύρη ή του Λεπέν. Τους κατανοώ, δεν τους ψέγω, αλλά διαφωνώ. Διαφωνώ παρόλο που ξέρω ότι στις ελευθεροκτόνες μέρες μας, δηλαδή μετά τις 11/9/2001, ακόμα και το ΕΣΑΔ έχει κάνει γενναίες εκπτώσεις στην υπεράσπιση της ελευθερίας του λόγου: έχει εγκρίνει την απαγόρευση όχι μόνο της ισλαμικής μαντήλας, αλλά και του τουρμπανιού των Σιχ, έχει εγκρίνει την παύση ισλαμιστών δημάρχων στην Τουρκία για αδικήματα γνώμης, μας έχει γυρίσει πολλές δεκαετίες πίσω, την εποχή που αριστεροί δήμαρχοι στην Ελλάδα έκαναν δηλώσεις π.χ. για να γυρίσουν οι πολιτικοί εξόριστοι από τη Γυάρο, και τούς έπαυε ο νομάρχης.

Θα μου πείτε, οι απόψεις του Πλεύρη είναι αποκρουστικές –συμφωνώ και επαυξάνω, και το έχω γράψει και στο ιστολόγιο, αλλά η ελευθερία του λόγου είναι για τα δύσκολα, δεν είναι για να προστατεύει τις απόψεις της πλειοψηφίας, αυτές δεν έχουν ανάγκη προστασίας. Συμφωνώ πάντως ότι απόλυτη ελευθερία του λόγου σήμερα είναι δυσεύρετο αγαθό. Ακόμα και στις ΗΠΑ, όπου κάποτε η πρώτη τροπολογία ήταν ιερή, σήμερα την εφαρμόζουν επιλεκτικά: για παράδειγμα, προστατεύεται η ελευθερία του λόγου των μισότρελων βαπτιστών που κάνουν διαδήλωση έξω από τις κηδείες στρατιωτικών που σκοτώθηκαν στο Ιράκ, και φωνάζουν ότι ο θεός τούς τιμώρησε (τους σκοτωμένους) επειδή η Αμερική έχει βουτηχτεί στην ομοφυλοφιλία, όχι όμως και των δικηγόρων που συμβουλεύουν το κουρδικό PKK πώς να διεκδικήσει ειρηνικά το δίκιο του.

Το υπουργείο, ίσως σε αντίδραση στα σχόλια στην opengov, έβγαλε μια διευκρινιστική ανακοίνωση, που μπορείτε να τη διαβάσετε εδώ.

Σταχυολογώ μερικά αποσπάσματα:

Δεν τιμωρείται η απλή έκφραση γνώμης – ούτε καν απόψεις που είναι απροκάλυπτα ρατσιστικές ή ξενοφοβικές. Δεν τιμωρείται κανείς όταν λέει «Έξω οι λαθρομετανάστες»! (…)

Δεν τιμωρείται κανείς όταν λέει «να μη αναγερθεί τζαμί στην Ελλάδα»! Θα τιμωρηθεί όμως όποιος καλεί άλλους, διακηρύσσοντας ιδέες μίσους και αντιπαλότητας, να καταστρέψουν θρησκευτικούς χώρους και μνημεία. (…)

Προβλέπεται η ποινικοποίηση του εγκωμιασμού ή της κακόβουλης άρνησης της σημασίας αποδεδειγμένων ιστορικών γεγονότων (εγκλημάτων γενοκτονίας, εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και εγκλημάτων πολέμου). Ούτε εδώ τιμωρείται η επιστημονική έρευνα ή η έκφραση αντίθετης γνώμης. Αν μια μουσουλμανική οργάνωση π.χ. πιστεύει ότι ποτέ δεν τελέστηκε το έγκλημα της γενοκτονίας σε βάρος των χριστιανικών πληθυσμών της Μ. Ασίας, έχει δικαίωμα να το πιστεύει και να το διακηρύσσει. Αν όμως τα μέλη της ίδιας μουσουλμανικής οργάνωσης κακόβουλα αρνούνται τη γενοκτονία και με δραστηριότητες μίσους διεγείρουν άλλους να καταστρέψουν π.χ. τα μνημεία της γενοκτονίας ή να βιαιοπραγήσουν σε βάρος ανθρώπων, τότε ναι, πρέπει να τιμωρούνται.

Οι διευκρινίσεις δεν με καθησυχάζουν ως προς την τελευταία παράγραφο. Βρίσκω προσβλητικό το παράδειγμα της… μουσουλμανικής οργάνωσης που δεν πιστεύει ότι έγινε γενοκτονία στη Μικρασία (δηλαδή, μόνο μουσουλμάνοι μπορεί να το πιστεύουν; ) και ανησυχητική τη διατύπωση ότι κάποιοι που «κακόβουλα αρνούνται τη γενοκτονία και…» πρέπει να τιμωρούνται. Δηλαδή αν κάποιος αρνείται απλώς ότι έγινε γενοκτονία στη Μικρασία και το διακηρύσσει, χωρίς να διεγείρει άλλους να καταστρέψουν τα μνημεία, υπάρχει περίπτωση να συρθεί στα δικαστήρια και πολύ περισσότερο να τιμωρηθεί; Ποιος θα κρίνει αν η άρνηση είναι κακόβουλη ή όχι; Το δικαστήριο; Και πώς θα το κρίνει; Επικίνδυνα μονοπάτια τα βρίσκω αυτά για την ελευθερία της έκφρασης.

Όπως λέει ο Ηλεδικηγόρος, το νομοσχέδιο αποποινικοποιεί τον μισαλλόδοξο λόγο και ποινικοποιεί την άρνηση των γενοκτονιών. Εκτιμά μάλιστα, ότι ο ομοφοβικός δημόσιος λόγος ενός ιεράρχη (μπορώ να σκεφτώ τουλάχιστον έναν) δεν θα είναι ποτέ ποινικά κολάσιμος με το νομοσχέδιο. Οπότε, ο μόνος τομέας όπου το νομοσχέδιο θα φέρει αποτελέσματα φοβάμαι πως θα είναι η ποινικοποίηση της άρνησης γενοκτονιών, δηλαδή η ποινικοποίηση της ιστορικής συζήτησης. Ο κ. Νακρατζάς, λογουχάρη, που –αρκετά πειστικά κατά τη γνώμη μου– αρνείται ότι οι σφαγές στη Μικρασία συνιστούσαν γενοκτονία, έχει να φοβάται από το νέο νομοσχέδιο· ο Σεραφείμ Πειραιώς, όχι (βέβαια, να μην ξεχνάμε και την πραγματικότητα στον δικαστικό κλάδο: και να το πρόβλεπε ο νόμος, κανένα δικαστήριο δεν πρόκειται να καταδικάσει ιερωμένο).

Εκτός από τον κ. Νακρατζά, ποιος άλλος έχει να φοβάται; Ο γελοιογράφος που θα παρομοιάσει την πολιτική του Ισραήλ απέναντι στους Παλαιστινίους με το Ολοκαύτωμα, θα διωχθεί; Ο κομμουνιστής, έστω ο σταλινικός, που θα αρνηθεί ότι έγινε γενοκτονία στην Ουκρανία το 1930 θα διωχθεί;  Αν αύριο το Λάος βγάλει μια αφίσα με μιναρέδες, θα μηνυθεί για την αφίσα (όπως έγινε στη Γαλλία και η Μαρίνα Λεπέν πιάνει 20% στις δημοσκοπήσεις;  -την αφίσα τη βλέπετε εδώ. Αν σηκώνει μήνυση, είναι επειδή προσβάλλει τα σύμβολα άλλου κράτους, της Αλγερίας, αλλά να διώκεται το σύνθημα ‘Όχι στον ισλαμισμό!’ το βρίσκω νοσηρό).

Ο Γκαροντί είχε καταδικαστεί με τον νόμο Γκεσό (Gayssot) στη Γαλλία για το βιβλίο του «Οι ιδρυτικοί μύθοι του ισραηλινού κράτους», το οποίο απαγορεύτηκε. Εδώ στην Ελλάδα (όπου είχε μεταφραστεί το βιβλίο) ο μακαρίτης ο Ραφαηλίδης είχε υπερασπιστεί τον Γκαροντί, με αποτέλεσμα να έχει έναν ενδιαφέροντα καβγά με την ομάδα του Ιού, οι οποίοι, χωρίς να επικροτούν την καταδίκη, επέκριναν δριμύτατα το βιβλίο του Γκαροντί (η θέση του Ιού, εδώ -όποιος έχει τη θέση του Ραφαηλίδη, ας την προσθέσει)· παρομοίως ο Βιντάλ Νακέ, παρόλο που έκανε αμείλικτη κριτική στο βιβλίο του Γκαροντί (κριτική, όχι διάλογο!) καταδίκασε απερίφραστα τον νόμο Γκεσό, όπως και οι περισσότεροι ιστορικοί, επειδή δημιουργεί τον κίνδυνο να θεσμοθετήσει «κρατικές αλήθειες» και να μετατρέψει μηδενικά σε μάρτυρες. Εγώ είμαι με τον Βιντάλ-Νακέ και τον Ραφαηλίδη.

Υπάρχει, τέλος, το επιχείρημα ότι η ακροδεξιά και οι εθνικιστές τάσσονται κατά του νομοσχεδίου, άρα πρέπει να είναι θετικό. Δεν το αντιπαρέρχομαι, το παίρνω υπόψη μου, αλλά κατά τη γνώμη μου δεν είναι και τόσο ισχυρό –αν μη τι άλλο, δεν βλέπω π.χ. τον κ. Πάγκαλο ή τον κ. Πρετεντέρη να μειώνουν τον μνημονιακό ζήλο τους επειδή συμπλέει μαζί τους ο Καρατζαφέρης.

Από ένα άρθρο με το οποίο συμφωνώ αρκετά (ή διαφωνώ λιγότερο) για το θέμα αυτό, του Ν. Μπογιόπουλου στον Ριζοσπάστη, ξεσηκώνω τον επίλογο: Οι απαλλοτριώσεις δικαιωμάτων συνηθίζεται να ξεκινούν από απαγορεύσεις που επιβάλλονται εναντίον εκείνων που φαντάζουν εξόφθαλμα. Τότε η κοινή γνώμη είναι ευκολότερο να κάνει αποδεκτή την απαγόρευση. Η άρνηση του Ολοκαυτώματος ή της γενοκτονίας των Αρμενίων είναι μια τέτοια εξόφθαλμα αντιδραστική θέση. Αλλά αν στα ζητήματα των ιδεών δεχτείς την απαγόρευση που στρέφεται ενάντια στο εξόφθαλμο (ή σε εκείνο που μετά από πλύση εγκεφάλου το έχεις αποδεχτεί σαν «εξόφθαλμα» βλαπτικό) τότε αρχίζεις ανεπαισθήτως να αποδέχεσαι το ξήλωμα της κάλτσας όλων των δικαιωμάτων. Έχεις ανοίξει την κερκόπορτα για όλες τις υπόλοιπες απαγορεύσεις που θα έρθουν. (Η υπογράμμιση είναι του Μπογιόπουλου).

ΥΓ Κι ένα υστερόγραφο, πάλι γλωσσικό αλλά με προεκτάσεις. Το νομοσχέδιο αποδίδει το sexual orientation με τον «σεμνότυφο», όπως σωστά λέει ο Ηλεδικηγόρος, όρο «γενετήσιος προσανατολισμός», που έμμεσα αλλά σαφέστατα παραπέμπει στην αναπαραγωγή. Θα ήταν προτιμότερος ο όρος «σεξουαλικός προσανατολισμός», όμως και οι μεταφραστικές υπηρεσίες της ΕΕ τον ίδιο συντηρητικό γλωσσικά όρο, «γενετήσιος», έχουν επιλέξει στα ελληνικά κείμενα του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων και τα άλλα επίσημα κείμενα.