Το νι της κονκάρδας

Ετοιμάζω για το τέλος του χρόνου ένα βιβλίο με τα άρθρα που έγραψε ο Βάρναλης το 1934 με τις εντυπώσεις του από το Συνέδριο των Σοβιετικών συγγραφέων στη Μόσχα, που είχε κληθεί να το παρακολουθήσει μαζί με τον Δημ. Γληνό. Έχω ήδη έχω βάλει στο ιστολόγιο αποσπάσματα από τα άρθρα αυτά, αλλά σήμερα θ’ ασχοληθώ μ’ ένα γλωσσικό προβληματάκι που μου παρουσιάστηκε.

Ο Βάρναλης λοιπόν, μαζί με τους άλλους προσκεκλημένους συγγραφείς, είχαν πάει να επισκεφτούν ένα σχολείο στη Μόσχα, και καθώς μπήκαν στο προαύλιο είδαν ότι υπήρχαν κι άλλοι επισκέπτες εκεί. Με τα δικά του λόγια:

Όταν μπήκαμε απ’ την οξώπορτα, βρήκαμε την αυλή του γεμάτη άντρες και γυναίκες με κοκάρδες στην κουμπότρυπα ή στο μπούστο, με γυαλιά, με μούσι, με ρεντιγκότες οι άντρες, με γυαλιά, με γκρίζα μαλλιά και με υποχρεωτικό χαμόγελο οι γυναίκες. Δε μπορεί να μην είναι ξένοι και δασκάλοι! Ήτανε πραγματικά καμιά πενηνταριά Γάλλοι καθηγητές και δασκάλοι, που είχαν έρθει εκείνες τις ημέρες στη Μόσχα για να μελετήσουν επί τόπου το εκπαιδευτικό σύστημα της Σοβιετικής Ρωσίας, που αληθινά κινεί το ενδιαφέρο όλου του κόσμου.

Ο δάσκαλος αναγνωρίζει τον δάσκαλο, κι έτσι ο Βάρναλης, απολυμένος πια εκπαιδευτικός, δεν δυσκολεύτηκε ν’ αναγνωρίσει τους Γάλλους συναδέλφους του -που είχαν όλοι, μας πληροφορεί, «κοκάρδες» στη μπουτονιέρα τους.

Κοκάρδες, όχι κονκάρδες. Τη λέξη την είχα ξανασυναντήσει στον τύπο αυτό, πάλι σε παλιό κείμενο, αλλά δεν είχα ασχοληθεί. Τώρα, ερεύνησα το θέμα λίγο περισσότερο. Καταρχάς, στην ίδια συλλογή άρθρων ο Βάρναλης χρησιμοποιεί άλλες δυο φορές τον τύπο «κοκάρδα», άρα δεν πρόκειται για τυπογραφικό λάθος.

Και ήμουν έτσι κι αλλιώς σχεδόν σίγουρος ότι δεν πρόκειται για λάθος, αφού στα γαλλικά, απ’ όπου δανειστήκαμε τη λέξη, είναι cocarde, οπότε η κοκάρδα αντιστοιχεί πιστότερα στον γαλλικό όρο. Τα νεότερα λεξικά καταχωρούν μόνο τον τύπο «κονκάρδα», αλλά παλιότερα λεξικά σαν του Δημητράκου δίνουν, πέρα από τον κύριο τύπο «κονκάρδα» και τους τ. κογκάρδα, κοκάρδα.

Η γαλλική λέξη cocarde προέρχεται από το επίθετο cocard, που σημαίνει «ματαιόδοξος, περήφανος’ ανόητος» και παράγεται από το ουσιαστικό coq, που είναι βέβαια ο κόκορας. Αρχικά η λέξη σήμαινε τα φτερά κόκορα που χρησιμοποιούσαν, ιδίως οι στρατιωτικοί, σαν σήμα στο πηλήκιό τους ή στο καπέλο τους, και μετά γενικώς το διακριτικό σήμα, συνήθως υφασμάτινο, που ραβόταν πάνω στο πηλήκιο, και μετά το διακριτικό σήμα, είτε στο πηλήκιο είτε στο πέτο. Κι επειδή αρχικά οι cocardes φοριούνταν στο κεφάλι, στη γαλλική αργκό cocarde είναι και το κεφάλι, κι επειδή το κρασί χτυπάει στο κεφάλι η γαλλική έκφραση «avoir sa cocarde» σημαίνει «είναι μεθυσμένος».

Με την κυριολεκτική της σημασία, η γαλλική cocarde διαδόθηκε σχεδόν σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Στα αγγλικά είναι cockade, στα ιταλικά coccarda, και παρόμοια σε όλες τις άλλες γλώσσες, εκτός απ’ τα ελληνικά, όπου μόνο εδώ αναπτύχθηκε το πρόσθετο ν και την κάναμε κονκάρδα. Αν γκουγκλίσετε την «κοκάρδα» θα σας βγάλει χιλιάδες ανευρέσεις, αλλά αν προσέξετε καλύτερα θα δείτε ότι οι πραγματικές ελληνικές είναι ελάχιστες, οι άλλες είναι ανευρέσεις που αφορούν άλλες γλώσσες π.χ. το πολωνικό kokarda, και το πάντοτε υποχρεωτικό γκουγκλ τις σερβίρει κι αυτές, μη θέλοντας να μας αφήσει παραπονεμένους.

Στα ελληνικά, βρίσκουμε κι άλλες εμφανίσεις του τύπου «κοκάρδα», όμως σπάνιες και σποραδικές. Για παράδειγμα, το 1930, εφημερίδα της Θεσσαλονίκης, περιγράφει την άφιξη εκδρομέων φιλάθλων του Παναθηναϊκού: «ήλθον με τις πράσινες σημαίες των, με τα πράσινα ομπρελίνα των, με τις πράσινες κοκάρδες των, με γκιργκίρια και καμπάνες, με τραγούδια, με ενθουσιασμόν, με πίστη». (Τα γκιργκίρια είναι μάλλον είδος στολίδια, κρεμαστάρια ίσως’ γκιργκίρι είναι σειρά από ψαρόβαρκες απ’ όσο ξέρω).

Μια άλλη εμφάνιση που βρίσκω, πάλι από Θεσσαλονίκη, είναι απαίσια. Μιαν Εβραιοπούλα θυμάται: «Στις 25 Φεβρουαρίου μας έβαλαν κοκάρδες. Αυτές οι κοκάρδες ήταν κάτι κίτρινοι αστέρες». Αλλά και σε άλλο βιβλίο για το ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, του Α. Ματαράσσο: «Η οδός Σαρανταπόρου, όπου η έδρα της Κοινότητος, είναι κατάμεστη από κόσμο. Όλοι φέρνουν τις κίτρινες κοκάρδες».

Η πιο παλιά εμφάνιση του όρου ίσως είναι από την επανάσταση του 1821. Στην αλληλογραφία του Γκούρα, σε γράμμα του Σεπτεμβρίου 1825 από τον Αντώνιο Γεωργαντά, υπάρχει το εξής υστερόγραφο: «Ο Γκενεράλης Ρος σε ασπάζεται’ λάβε έντεκα κοκάρδες όπου μού έδωκεν και μία οπού εβάστησα εγώ δώδεκα».

Γιατί όμως στα ελληνικά (και μόνο στα ελληνικά) να εμφανίστηκε ο τύπος κονκάρδα; Η εξήγηση που δίνεται στα λεξικά είναι ότι αυτό έγινε με την επίδραση άλλων δανείων από τα γαλλικά που άρχιζαν από κον-, ας πούμε κονσέρβα, κονσόλα. Θα τη δεχτούμε, παρόλο που δεν απαντάει γιατί μόνο στα ελληνικά έγινε αυτή η μεταβολή, ενώ δάνειες λέξεις από con- υπάρχουν και σε άλλες γλώσσες. Αλλά η γλώσσα ακολουθεί τους δικούς της δρόμους, όχι πάντα λογικούς.

Εκτός βέβαια αν σκεφτούμε ότι, επειδή ως γνωστόν το γράμμα Ν οξυγονώνει τον εγκέφαλο χάρη στους κραδασμούς που προκαλεί, μπορεί οι πρόγονοί μας, έχοντας στα γονίδιά τους τη νιφιλία, να πρόσθεσαν κι αυτό το Ν στην κονκάρδα για να παράξουν (σικ, ρε) λίγο περισσότερους κραδασμούς κι έτσι να γίνουν ακόμα πιο έξυπνοι. Είναι κι αυτό μια πιθανή εξήγηση.