Η ανυπόφορη ευλογία

Ο τίτλος του σημερινού άρθρου δεν έχει υπαινιγμό για την επικαιρότητα, άλλωστε αν ήθελα να διατηρήσω την αμφισημία δεν θα έβαζα εικόνα. Πέρυσι περίπου τέτοιον καιρό είχαμε συζητήσει για «αυτό που μας φέρνει δάκρυα στα μάτια«, το κρεμμύδι, αλλά το άρθρο εκείνο έμενε μετέωρο, κατά κάποιον τρόπο, αφού δεν είχαμε συνεχίσει με τον αχώριστο σύντροφό του, το σκόρδο. Σήμερα, διορθώνουμε την έλλειψη.

Κρεμμύδι και σκόρδο έχουν κοινή ιστορία, παρεμφερείς χρήσεις και παρόμοιες ιδιότητες, και συνδέονται τόσο στενά το ένα με το άλλο που θα μπορούσα να τα εντάξω στο ίδιο άρθρο αν δεν είχα τόσο πολλά να πω για το καθένα τους. Άλλωστε, και βοτανολογικά είναι στενοί συγγενείς, αδερφάκια ας πούμε, αφού όπως είπαμε και πριν, ανήκουν στο ίδιο γένος, το Allium.

Το σκόρδο είναι το Allium sativuma, κρόμμυον το σκόροδον –και, παρόλο που είναι ιθαγενές της Κεντρικής Ασίας, βρίσκεται στα μέρη μας από πολύ παλιά, αφού, αν πιστέψουμε τον Ηρόδοτο, οι εργάτες που έχτισαν την Πυραμίδα του Χέοπα είχαν στο σιτηρέσιό τους κρεμμύδια, σκόρδα και ραπανάκια. (Μάλιστα, σε διάφορες πηγές διαβάζω ότι η πρώτη καταγραμμένη απεργία στην ιστορία της ανθρωπότητας έγινε ακριβώς από αυτούς τους εργάτες, αν και δεν το βρίσκω στον Ηρόδοτο –ούτε διασαφηνίζεται αν απέργησαν ζητώντας να τρώνε περισσότερο σκόρδο ή να μην τρώνε πια σκόρδο αλλά κάτι ευγενέστερο).

Αλλά και στην Παλαιά Διαθήκη, όταν οι εβραίοι περιπλανιώνταν στην έρημο κι άρχισαν να δυσανασχετούν, έχοντας μπουχτίσει να τρώνε σαράντα χρόνια μάννα, νοστάλγησαν τα φαγητά της Αιγύπτου, ανάμεσά τους «τα πράσα και τα κρόμμυα και τα σκόρδα» (Αριθμοί 11.5).

Όμως και στην αρχαία Ελλάδα ήταν πολύ διαδεδομένο το σκόρδο, όπως φαίνεται από την παρουσία του στις κωμωδίες του Αριστοφάνη –τα μεγαρίτικα σκόρδα ήταν ονομαστά για το μεγάλο μέγεθός τους και στους Αχαρνείς, που είναι γραμμένοι μέσα στον Πελοποννησιακό πόλεμο, ο Μεγαρίτης παραπονιέται στον Δικαιόπολη ότι οι Αθηναίοι στις επιδρομές τους τα ξερίζωναν.

Στα αρχαία λεγόταν σκόροδον, αλλά ήδη από την κλασική εποχή εμφανίζεται και ο τύπος σκόρδον, που τελικά επικράτησε. Αν θέλετε να μάθουμε και δυο περίεργες λέξεις, το κεφάλι του σκόρδου οι αρχαίοι το λέγανε «η άγλις της άγλιθος», ενώ τις σκελίδες, στις οποίες χωρίζεται το κεφάλι, τις έλεγαν γέλγεις.

Το σκόρδο ήταν και είναι το προσφάι των φτωχών, ακόμα περισσότερο στην αρχαιότητα, που το διαιτολόγιο ήταν πολύ φτωχότερο από σήμερα. Όμως οι άνθρωποι παρατήρησαν από νωρίς ότι έχει πολλές θεραπευτικές ιδιότητες, τόσες που μπορούμε να πούμε πως είναι ευλογημένο, θαυματουργό φυτό. Όπως λέει ένας βυζαντινός γιατρός, ο Αλέξανδρος από τις Τράλλεις, ότι τα σκόρδα είναι το ωφελιμότερο λαχανικό, κι αυτό το ξέρουν όλοι από την πείρα τους, κι όταν αισθανθούν πόνο στην κοιλιά, χωρίς καν να ρωτήσουν τον γιατρό σπεύδουν να φάνε σκόρδο, ιδίως οι αγρότες, που το έχουν για μέγιστο φάρμακο: (ἴσασι δὲ τοῦτο πάντες ἐξ αὐτῆς μεμαθηκότες τῆς πείρας, ὅ τιπερ οὐ μικρὸν τὸ ἐξ αὐτῶν ὄφελός ἐστι, καὶ διὰ τοῦτο, ἐπειδὰν αἴσθωνταί τινος ὀδύνης οἱ πολλοὶ περὶ τὴν γαστέρα, μηδὲ ἐρωτῶντες ἰατροὺς εὐθὺς ταῦτα προσφέρονται καὶ μάλιστα οἱ γεωργοὶ ἀντὶ μεγίστου τινὸς φαρμάκου ταύτῃ κέχρηνται τῇ τροφῇ).

Το χρησιμοποιούσαν επίσης σαν αντίδοτο τα δαγκώματα των φιδιών, γι’ αυτό και ο Σηθής μας λέει ότι ο Γαληνός το αποκαλούσε «θηριακήν των αγροτών», ενώ οι Γάλλοι το ονόμασαν thériaque des pauvres. Έχει επίσης ιδιότητες αντιλοιμώδεις, ή τουλάχιστον έτσι πίστευαν. Μάλιστα, ο θρύλος λέει ότι σε μια μεσαιωνική επιδημία πανούκλας, όταν τα πτώματα κείτονταν στους δρόμους, οι αρχές του τόπου συνέλαβαν τέσσερις κλέφτες οι οποίοι με περισσό θράσος και χωρίς φόβο ξάφριζαν τους νεκρούς από τα χρήματα και τιμαλφή που είχαν πάνω τους χωρίς να φοβούνται το θανατικό -κι όταν τους ανάκριναν, ομολόγησαν ότι είχαν φτιάξει ένα αντίδοτο, που ήταν σκόρδο και άλλα μυρωδικά μέσα σε ξίδι. Αυτό το ξίδι ονομάστηκε vinaigre des quatre voleurs, των τεσσάρων κλεφτών. Η ίδια λαϊκή αντίληψη βαστάει ώς τις μέρες μας, όπως ωραία το περιγράφει ο Βάρναλης σε ένα χρονογράφημά του, γραμμένο τον Φλεβάρη του 1951, όταν η επιδημία γρίπης είχε αυξήσει κατακόρυφα την κατανάλωση σκόρδων: Πολλοί άνθρωποι, μάλλον από λαϊκή παράδοση, γιατί την επιστημονική βεβαίωση την αγνοούν, τρώνε σκόρδο (όσο περισσότερο, τόσο το καλύτερο!) κοπανάνε και μια κανάτα κρασί –ως προληπτικό εναντίον της γρίπης ή ως θεραπευτικό άμα την πάθουν. Και η λαϊκή αντίληψη για τις θαυματουργές ιδιότητες του σκόρδου συνοψίζεται στην παροιμία: σκόρδο και νερό, κόκαλο γερό.

Ταυτόχρονα, το σκόρδο θεωρείται ότι διώχνει, εκτός από τις αρρώστιες, και τη βασκανία, το κακό μάτι δηλαδή, εξού και η φράση «σκόρδα στο μάτι σου» ή «φτου, σκόρδα!». Είτε επειδή είναι θαυματουργό φάρμακο, είτε επειδή έχει έντονη μυρωδιά, από την αρχαιότητα το θεωρούσαν έξοχο φυλαχτό όχι μόνο για τη βασκανία αλλά και για τα κακά δαιμόνια και, στα νεότερα χρόνια, τους βρικόλακες και, ακόμα πιο μετά, τα βαμπίρ και τον Δράκουλα. Πάλι ο Βάρναλης: Θέλετε κι άλλες αρετές του σκόρδου; Διώχνει τις Νεράιδες και τους βρικολάκους κι έτσι όποιος έχει νταραβέρι τη νύχτα με τις ρεματιές και τα νεκροταφεία μπορεί να έχει στην τσέπη του μια σκελίδα σκόρδο και να μη φοβάται να του πάρουν τη φωνή οι Νεράιδες ή την ψυχή οι βρικολάκοι. Και για την αποφυγή της βασκανίας, πρέπει να τρώμε σκόρδο την πρωτομαγιά, λένε.

Αλλά η θαυματουργή αυτή δράση έχει ένα τίμημα. Το σκόρδο μυρίζει, μυρίζει βαριά –και μετά, μυρίζει όποιος το τρώει: και όχι μόνο η αναπνοή του σκορδοφάγου, αλλά και ο ιδρώτας του και απ’ όλους του τους πόρους αναδίδεται η μυρωδιά –που μόνο ο σκορδοφάγος δεν την καταλαβαίνει ή δεν ενοχλείται από αυτήν. Γι’ αυτό και από την αρχαιότητα ψάχνουν να βρουν τρόπο να μετριάσουν την κακοσμία –για παράδειγμα, λένε ότι πολύ αποτελεσματικό είναι να πίνεις γάλα μαζί με το σκόρδο, που δεν το βρίσκω και πολύ πρακτική συμβουλή. Στον Γρηγόριο Παλαιολόγο βρίσκω την υποσημείωση ότι «η δυσάρεστος μυρωδία του σκόρδου σκεπάζεται αν μασήσει τινάς μετά ταύτα κουκία», ενώ στη Βικιπαίδεια διαβάζω ότι οι Γάλλοι θεωρούν καλό αποσμητικό το κόκκινο κρασί· αυτό μάλιστα. Πάντως, έχω ακούσει ότι αν μαγειρέψουμε το σκόρδο για να μειωθεί η βαριά του μυρωδιά, μειώνονται ανάλογα και οι θεραπευτικές ιδιότητές του -εκτός αν η σύγχρονη βιοτεχνολογία έχει κατορθώσει να φτιάξει μεταλλαγμένα άοσμα σκόρδα). Παρεμπιπτόντως, δεν ισχύει η άποψη ότι το σκόροδον έχει ετυμολογική σχέση με το καθόλου εύοσμο σκωρ, του σκατός).

Εξαιτίας της μυρωδιάς του, το σκόρδο έχει πολλούς ορκισμένους εχθρούς, που το αντιπαθούν ή απλώς δεν μπορούν να το ανεχτούν. Λένε ότι στην αρχαία Ρώμη οι ιέρειες της Κυβέλης απαγόρευαν την είσοδο στο ναό σε όσους είχαν φάει σκόρδα, ενώ στη μεσαιωνική Ισπανία ο Αλφόνσος της Καστίλης απαγόρευε την είσοδο στην αυλή του σε όσους ιππότες είχαν φάει σκόρδο ή κρεμμύδι τον τελευταίο μήνα!

Αλλά η αγάπη για το σκόρδο έχει και γεωγραφική διάσταση. Στις μεσογειακές χώρες το αγαπούν, στη βόρεια Ευρώπη σχεδόν το αγνοούσαν. Ο Λιουτπράνδος της Κρεμόνας εκφράζει φριχτά παράπονα για τη σκορδοφαγία της βυζαντινής αυλής, ενώ η Γαλλία είναι ή ήταν χωρισμένη σε δύο, στο νότο βασίλευε το μαγείρεμα με σκόρδο και στον βορρά το κρεμμύδι. Ο παππούς μου, θυμάμαι, μου διηγόταν μιαν ιστορία του Ιουλίου Βερν, για κάποιον στην σκορδοκρατούμενη Προβηγκία, ο οποίος, μη μπορώντας να ανεχτεί άλλο τη μυρωδιά, φεύγει προς βορράν αναζητώντας ένα μέρος που να μην ξέρουν το σκόρδο –τελικά φτάνει στον Βόρειο Πόλο, αλλά δεν ξέρω ποιο βιβλίο του Βερν είναι και μια πρόχειρη αναζήτηση δεν βρήκε τίποτα (μήπως μπορείτε να βοηθήσετε; )

Το σκόρδο στα γαλλικά είναι ail, εξέλιξη του λατινικού allium και παρόμοιο είναι στις άλλες ρωμανικές γλώσσες (aglio ιταλικά, ajo ισπανικά, με την τυπική τροπή glio->jo). Στα αγγλικά είναι garlic και η λέξη είναι σύνθετη, και στο δεύτερο μισό (lic) διακρίνουμε το πράσο (leek σήμερα), κάτι που είναι πιο φανερο στα γερμανικά (Knoblauch, όπου lauch το πράσο -κατά λέξη, βολβοπράσο, αφού το Knob έρχεται από το chlob πρβλ. clove, με ανομοίωση). Κάτι σαν σκορδαλιά έφτιαχναν και οι αρχαίοι, βέβαια, και μια από τις λέξεις που είχαν ήταν «μυττωτός». Πάλι στους Αχαρνείς, στην αρχή του έργου, ο Δικαιόπολις έχει μαζί του μια σακούλα σκόρδα που του την αρπάζουν οι Θράκες μισθοφόροι, οι Οδόμαντες, κι εκείνος ολοφύρεται για τη σκορδαλιά που θα έφτιαχνε (Οἴμοι τάλας, μυττωτὸν ὅσον ἀπώλεσα.) Τη σκορδαλιά τη λέμε στα Επτάνησα κυρίως «αλιάδα» (και αγιάδα με τη ντόπια προφορά, βενετικό δάνειο).

Όταν θέλουμε να πούμε ότι από κάτι απουσιάζει το πιο απαραίτητο, το ειδοποιό συστατικό του, λέμε ότι μοιάζει με «σκορδαλιά χωρίς σκόρδο». Την έκφραση αγαπούσε να τη χρησιμοποιεί ο Ροϊδης, που λέει κάπου στην Πάπισσα Ιωάννα ότι «έφθασαν να παρασκευάζωσι και οι εξευγενισμένοι μάγειροι σκορδαλίαν άνευ σκόρδου και ο Κος Π. Σούτσος ποιήματα άνευ ποιήσεως», ενώ αλλού ότι «Η ελευθεροστομία εις τα σατιρικά βιβλία είναι αναγκαία ως το σκόρδον εις την σκορδαλιά». Η έκφραση όμως έχει γίνει παροιμιώδης, όπως θα δείτε αν γκουγκλίσετε.

Πέρα από τη σκορδαλιά, έχουμε επίσης το σκορδοστούμπι, τη σκορδόπιστη ή τον σκορδόπιστο, που είναι ο άπιστος ή άστατος εραστής που μας ταλαιπωρεί, έχουμε και τη σκορδοκαΐλα -που είναι η καούρα από σκόρδο, και έκφραση περιφρονητικής αδιαφορίας (σκασίλα μου και σκορδοκαΐλα μου). Τέλος, να πούμε ότι ο κρητικός σκορδαλός και η σκορδούλα (πανούκλα) επιφανειακά μόνο φαίνεται ότι προέρχονται από το σκόρδο, αφού ο πρώτος είναι ο κορυδαλλός και η δεύτερη έρχεται από την αρχαία κορδύλη.

Πέρα από τη φράση «σκόρδα στα μάτια σου» υπάρχει και η παροιμία «αραιά (φύτευε) τα σκόρδα για να χοντραίνουν», που μπορεί να εκληφθεί τόσο στην κυριολεξία της όσο και μεταφορικά. Στα «Φραγκλέικα» του Παπαδιαμάντη, ο γέρο Φραγκούλας, ανάμεσα στα διάφορα σχέδια που κατάστρωνε για να περνάει η ώρα, λογάριαζε να φυτέψει πενήντα χιλιάδες κεφάλια σκόρδα, αραιά ή πυκνά δεν ξέρω. Χωρίς να το έχω ψάξει πολύ πάντως, νομίζω πως η λογοτεχνία και ειδικότερα η ποίηση δεν το έχει υμνήσει το θαυματουργό αυτό φυτό -μπορεί να σώζει ζωές, αλλά άμα δεν μυρίζει ωραία δεν είναι για να το τραγουδήσουν οι ποιητές μας!