Κωνσταντίνου και Ελένης και πάλι

Σήμερα τα μισά σπίτια της Ελλάδας γιορτάζουν, οπότε σκέφτηκα να επαναλάβω το άρθρο που είχα δημοσιεύσει τέτοια μέρα πριν από τρία χρόνια (και σε παραλλαγή πριν από δύο χρόνια), εμπλουτισμένο και με όσα άντλησα από τα παλιά δικά σας σχόλια -και παρακαλώ τους μη εορτάζοντες και ισχυρομνήμονες παλαιούς θαμώνες να με συγχωρήσουν για τη διπλή επανάληψη.

Λοιπόν, σήμερα έχουμε μεγάλη γιορτή, μιαν από τις σπουδαιότερες στο εορτολόγιό μας. Αν πιστέψουμε τον πίνακα συχνοτήτων των ελληνικών ονομάτων, βρίσκουμε τον Κωνσταντίνο στη δεύτερη θέση πίσω από τον Γιώργο στα αντρικά (αλλά πολύ κοντά στα άλλα συχνοακουσμένα ονόματα, Γιάννη, Δημήτρη και Νίκο), και την Ελένη επίσης δεύτερη στα γυναικεία πίσω από την αναμφισβήτητη πρωταθλήτρια Μαρία. Δεν ξέρω αν η κατάταξη αυτή είναι απόλυτα σωστή, αλλά δίνει μια ιδέα της σχετικής συχνότητας των ονομάτων και της εορτολογικής σπουδαιότητας της μέρας. Και μην ξεχνάμε ότι και η Κωνσταντίνα είναι αρκετά διαδεδομένο όνομα, δέκατο στον γυναικείο κατάλογο -ο Έλενος βέβαια είναι σπανιότατος (αν είναι το αρσενικό της Ελένης) κι έτσι κι αλλιώς γιορτάζει τον Νοέμβριο, όπως κι ο Λένος. Οπότε, σπουδαία γιορτή η σημερινή και να πω και χρόνια πολλά στην αδερφή μου τη Λένα και στον ξάδερφό μου τον Κώστα, αν διαβάζουν, και σε όλους τους άλλους εορτάζοντες φίλους του ιστολογίου, είτε φανερούς είτε ψευδώνυμους. Όμως θα προειδοποιήσω ότι είναι αδύνατο να εξαντλήσω όλες τις πτυχές των δυο ονομάτων, θα κορφολογήσω μερικές και θα αφήσω ενδεχομένως σε σας τη συμπλήρωση.

Ο λόγος που τα δυο ονόματα γιορτάζουν μαζί, είναι βέβαια ότι η αγία Ελένη ήταν η μητέρα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, που έπαιξαν κι οι δυο τον καθοριστικό ρόλο που ξέρουμε στην επικράτηση του χριστιανισμού, γι’ αυτό άλλωστε και η εκκλησία τούς θεωρεί ισαπόστολους, παραβλέποντας, καλώς ή κακώς δεν θα σταθούμε, ότι ο αυτοκράτορας δολοφόνησε τον γιο του και (με εντολή της μητέρας του) τη σύζυγό του. Και στις καλύτερες οικογένειες άλλωστε συμβαίνουν τέτοια μικροκαβγαδάκια.

Αν όμως το όνομα του Κωνσταντίνου έγινε διάσημο από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα, της Ελένης ήταν ήδη ξακουστό από την πανέμορφη βασίλισσα της Σπάρτης και της Τροίας.

Διότι, παρόλο που εορτολογικά συμπίπτουν, ετυμολογικά τα δυο ονόματα διαφέρουν: το όνομα Ελένη είναι αρχαίο ελληνικό, το Κωνσταντίνος λατινικό. Η Ελένη έχει άγνωστη ετυμολογία και ήδη από την αρχαιότητα είχαν διατυπωθεί παρετυμολογικές εξηγήσεις και συσχετίσεις, π.χ. με τη σελήνη, ενώ ο Κωνσταντίνος προέρχεται από το λατινικό επίθετο constans (σταθερός), δηλαδή ετυμολογικά ο Κώστας είναι ένα είδος εξευρωπαϊσμένου Στάθη.

Το ενδιαφέρον είναι ότι η αρχαιοελληνική Ελένη, αφενός χάρη στην ομηρική καλλονή και αφετέρου επειδή η αγία Ελένη αναγνωρίζεται και από τις δυτικές εκκλησίες, έχει περάσει ως συχνό όνομα σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, ενώ ο λατινογενής Κωνσταντίνος, επειδή δεν άγιασε στη Δύση κι επειδή έγινε αγαπημένο όνομα βυζαντινών αυτοκρατόρων, δεν έχει και πολύ ευδοκιμήσει στη Δυτική Ευρώπη -πρόχειρα κοιτάζω στατιστικές στη Γαλλία και βλέπω ότι υπάρχουν 200.000 γυναίκες με το όνομα Hélène και 2.000 άντρες με το όνομα Constantin (το θηλυκό Constance είναι συχνότερο, αλλά έχει και καθολική αγία στ’ όνομά του). Έχει μάλιστα μπλεχτεί το Ελένη και οι παραφυάδες του με άλλα ονόματα κι έτσι δεν είναι βέβαιο αν το Eleanor, το Eileen ή το Éliane είναι αυτοτελή ονόματα ή διασταύρωση με τις τοπικές παραλλαγές της Ελένης. Η παλιά Ελένη είχε δασεία, γι’ αυτό και σε μερικές γλώσσες το αντίστοιχο όνομα αρχίζει από H-, αλλά σε άλλες η ανάμνηση της δασείας έχει χαθεί. Δημοφιλές είναι το Έλενα και οι παραλλαγές του και στις σλάβικες γλώσσες.

Επειδή όνομα αντίστοιχο του Κώστα δεν υπάρχει στην Εσπερία, γι’ αυτό σε πολλές δυτικές χώρες ο αρχετυπικός Έλληνας ονομάζεται Costas, παρόλο που ο Γιώργος είναι συχνότερος. Το επώνυμο Costa, da Costa που υπάρχει στην ιβηρική χερσόνησο δεν αναφέρεται στον Κόστα αλλά στην κόστα, την ακτή (θυμηθείτε και την Κόστα Ρίκα). Όμως το κόστος, αυτό ναι, συνδέεται ετυμολογικά με τον Κώστα (δηλ. προέρχεται από το λατινικό constare, όπως είχαμε πει πρόπερσι).

Φυσικά, ο Κωνσταντίνος έδωσε τ’ όνομα και στην Κωνσταντινούπολη, την κατεξοχήν Πόλη (απ’ όπου, μέσω του εις την πόλιν, και το σημερινό τουρκικό Istanbul, αλλά αυτό είναι ένα άλλο θέμα που αξίζει ιδιαίτερο σημείωμα). Μας έδωσε επίσης και το κωνσταντινάτο φλουρί, που ήταν ένα χρυσό νόμισμα που έδειχνε στη μία όψη τον Μεγάλο Κωνσταντίνο και στην άλλη την αγία Ελένη, απ’ όπου και η παροιμιώδης ιαχή των παλιότερων παιδικών παιχνιδιών: Σας πήραμε, σας πήραμε φλουρί κωσταντινάτο -μας πήρατε, μας πήρατε βαρέλι δίχως πάτο απαντάει η αντίπαλη παράταξη. (Την αγία Ελένη δεν τη γράφω με μικρό για ν’ αρνηθώ την αγιότητά της αλλά για να μη μπερδεύεται με το νησί όπου ξεψύχησε ο Ναπολέοντας, στη μέση του ωκεανού).

Από τον Κώστα βγήκε και η Ψωροκώσταινα ως υποτιμητικό επίθετο του φτωχού νεοελληνικού κράτους· μπορεί να αληθεύει αυτό που γράφεται ότι επρόκειτο για ιστορικό πρόσωπο, την Πανωραία Χατζηκώστα, ενώ επίσης έχει δώσει και παραλλαγές, που ακούγονται και ξεχνιούνται (π.χ. το 2009 με τη θεαματική απόδραση του Παλαιοκώστα είχε γραφτεί το «Παλαιοκώσταινα», ενώ επί πρωθυπουργίας Γ. Ράλλη το 1980, το Ποντίκι είχε καθιερώσει το Ψωρολακόσταινα, επειδή η σύζυγος του πρωθυπουργού ήταν εισαγωγέας των τότε ακριβών αυτών ρούχων με τον κροκόδειλο). Πάντως κι εδώ αξίζει χωριστό άρθρο, καi όχι μόνο για να βρούμε μια εκσυγχρονισμένη παραλλαγή του ονόματος.

Η Ελένη και η παραλλαγή της, Έλενα, έχουν χαϊδευτικά τη Λένα, την Ελενίτσα και από εκεί τη Νίτσα, τη Λενιώ, ίσως και τη Νέλλη ή τη Λίνα. Την κοπελιά μου τη λένε Λενιώ, τραγουδούσε ο πατέρας μας όταν ήμασταν μικρά, και πρόσθετε, για να μη μένω παραπονεμένος, «τον γιο μου Νικολό». Αλλά δεν θα βάλω άλλα τραγούδια γιατί είναι αμέτρητα.

Η σημερινή καταθλιπτική και ελπίζω πρόσκαιρη μονοκρατορία των Κωνσταντίνων κρύβει το γεγονός ότι το όνομα Κωσταντίνος έχει ίσως τον μεγαλύτερο πλούτο χαϊδευτικών, υποκοριστικών και τοπικών παραλλαγών απ’ όλα τα αντρικά βαφτιστικά ονόματα. Κώστας, βέβαια, αλλά και Κωστής, όπως και Ντίνος, αλλά και Κωσταντής, Κώτσος ή Κώτσιος, ενώ ο παλιότερος Ντιντής της αστικής τάξης έχει γίνει πλέον προσηγορικό και κόκκινο πανί για τον άντρακλα Φαήλο. Ως εδώ έχουμε τις πολύ κοινές παραλλαγές, αλλά υπάρχουν πολύ περισσότερες, οι οποίες σήμερα κυρίως ως επώνυμα διασώζονται: Ντάντος και Νταντής, Ντούλας και Αντούλας, το ποντιακό Κωστίκας, ο Στάντης, ο Ντίνας και ο Ντούσιας, ο Γκούντας και ο Γκουντής, ο Κωσταντάκης, ο Κωστούδας, ο Κουταρίκας, ο Κουτσαρέλος, ο Κουτσαρής, ο Κουτσαρίκος, ο Κωτσιούδας, ο Κώτας, αλλά και ο Ξαντής (από το Κσταντής) και φυσικά ο πολυσυλλεκτικός Τάκης.

Πάντως, να προσθέσω εδώ ότι πολλά επίθετα ανάγονται στο Κωνσταντίνος χωρίς να φαίνεται. Για παράδειγμα, ο Κοτζιούλας (όπως ο ποιητής) και ο Κουτσιανικούλης (όπως ο ποδοσφαιριστής). Υπάρχουν βέβαια και τα επίθετα που θυμίζουν κατευθείαν το όνομα, Κωνσταντόπουλος και Κωστόπουλος, Κωνσταντινίδης κτλ. Σπάνιοι είναι εδώ οι ευφωνικότεροι τύποι (π.χ. Κωσταντινίδης) -όσο κι αν ο Λαπαθιώτης αγαπούσε να γράφει Κωσταντουράκη τον μετέπειτα Άρη Δικταίο η ευφωνία συνήθως υποχωρεί μπρος στην επισημότητα, αν και βέβαια μπορεί να γράφουμε Κωνστ- αλλά προφέρουμε Κωστ-.

Αυτό ισχύει ιδίως σήμερα, που η μόδα θέλει ολόκληρα τα ονόματα, κι έτσι όλα τα παιδιά τα φωνάζουν «Κωνσταντίνο» οι μανάδες τους, που έχει και κάτι τι το βασιλικό και αυτοκρατορικό -εγώ είχα τρεις καλούς φίλους που λέγονταν, αντίστοιχα, Κώστας, Ντίνος και Κωστής, αλλά φαντάζομαι πως αν αποκαλέσετε έτσι κάποιο σημερινό πιτσιρίκι μπορεί και να σας αγριοκοιτάξει η μαμά του που αφαιρείτε την πορφύρα από το βλαστάρι της. Τέλος πάντων, έντεκα αυτοκράτορες ήταν αυτοί, δεν είναι παίξε-γέλασε.

Έντεκα αυτοκράτορες και δυο βασιλιάδες του νεότερου ελληνικού κράτους, από τους οποίους ο ένας, που οι κόλακες τον αποκαλούσαν δωδέκατο για να δείξουν τη συνέχεια, έφερε τον διχασμό και (κατά πολλούς) τη Μικρασιατική καταστροφή κι ο άλλος την ιουλιανή εκτροπή και τελικά το οριστικό τέλος του πολιτεύματος της βασιλείας στην Ελλάδα, πράγμα που δείχνει ότι το όνομα δεν βοηθάει πάντα. Ο πρώτος είχε το χαϊδευτικό Κώτσος και το σύνθημα «ελιά ελιά και Κώτσο βασιλιά» των οπαδών του, ο δεύτερος, εγγονός του πρώτου, το υποτιμητικό χαϊδευτικό-παρατσούκλι Κοκός. Ωστόσο, αυτά ήταν τα δημόσια χαϊδευτικά τους -σε στενό οικογενειακό κύκλο και τον ένα και τον άλλο τους φώναζαν «Τίνο».

Επειδή τον δεύτερο βασιλιά Κωνσταντίνο τον έχουμε κοροϊδέψει πολύ, η δικαιοσύνη επιβάλλει να στραφούμε στον πρώτο, οπότε θα κάνω εδώ μιαν αντικωνσταντινική παρένθεση με δυο σατιρικά ποιήματα του Ν. Λαπαθιώτη, που αντιπαθούσε ιδιαιτέρως τον βασιλιά. Το ένα στα γαλλικά, αλλά με τον ελληνικό τίτλο «Περί φιλομουναρχισμού»:

Mon cher, vous dites des propos, vraiment bien enfantins:
Vous ne pourrez jamais me faire aimez les cons-tantins !…

(το γαλλικό λογοπαίγνιο δεν νομίζω να έχει ανάγκη για εξήγηση)

και το άλλο αμιγώς ελληνικό:

Επίγραμμα του «Κώτσου»

Κώτσος, ο ρήγας ο τρανός, λεβέντης και ντερβίσης,
καμάρι της Ανατολής και βδέλυγμα της Δύσης,
σκεφθείς ότι, μετ’ ου πολύ, μέλλει να μπει στην Πόλη,
(έτσι, τουλάχιστον, δηλούν οι χασικλήδες όλοι…)
κι ιδών την Πόλην Κών/πολιν να γράφουν στας ‘ειδήσεις’,
και προσπαθών και εις αυτό ν’ αρμονισθεί επίσης,
θέλησε συντομότερα να γράφεται κι εκείνος,
και τ’ όνομά του συνταμών, καλείται τώρα: Κ/τίνος…
14/2/1922

Η αντικωνσταντινική παρένθεση κλείνει και ο ιστολόγος ζητάει συγνώμη από κάθε Κώστα, Κωστή, Ντίνο και Κωνσταντίνο. Βέβαια, εξαιτίας των βασιλιάδων, η 21η Μαΐου ήταν ιδιαίτερη γιορτή ή μέρα αργίας μερικά χρόνια στη δεκαετία του 1960 (ή θυμάμαι λάθος; ) και φυσικά πρωτύτερα, από το 1914 ως το 1917 και το 1921-22. Πάντως, τα χρόνια που είχαμε εστεμμένο Κωνσταντίνο ως πραγματικό αρχηγό του κράτους ήταν λιγότερα από τα (δέκα) χρόνια προεδρίας του Κωνσταντίνου Καραμανλή ή από τα (δεκατρία) χρόνια πρωθυπουργίας του, για να μην αναφέρουμε και τα πέντε χρόνια πρωθυπουργίας του άλλου Κωνσταντίνου Καραμανλή (που δείχνει πως μπορεί να ισχύει ότι το όνομα δεν βοηθάει πάντα, όπως έγραψα παραπάνω, αλλά και πως όταν βοηθάει, βοηθάει πάρα πολύ!). Να σημειώσουμε επίσης ότι στην καμπή του αιώνα είχαμε μια περίεργη συναστρία, με Κώστα ΠτΔ, πρωθυπουργό και αρχηγό αξιωματικής αντιπολίτευσης (Στεφανόπουλο, Σημίτη, Καραμανλή). Αν κρίνουμε από τα όσα ακολούθησαν, μάλλον η υπερβολική συγκέντρωση Κωνσταντίνων βλάπτει σοβαρά.

Για τη φρασεολογία του Κωνσταντίνου, έχουμε γράψει παλιότερα. Υπάρχει η φράση τα έκαναν τάτσι μίτσι κότσι, που λέγεται για όσους ενεργούν προσυνεννοημένα για να εξαπατήσουν κάποιον ή να πετύχουν αθέμιτο σκοπό, όπου τα ονόματα είναι αρβανίτικα υποκοριστικά (Τάτσης, Μήτσης και Κώτσης). Νόμιζα ότι και το τον έπιασαν Κώτσο αναφέρεται σε κάποιον που τον έλεγαν Κώστα, και όχι στον κότσο, αλλά περιέργως τα λεξικά έχουν αντίθετη γνώμη (βλ. τα σχόλια εδώ). Μια όχι πολύ γνωστή παροιμία, πιο σωστά παροιμιόμυθο, έχει ο Λουκάτος για τον Κώστα: Και παπάς έγινες Κώστα; Έτσι τα ’φερε η κατάρα. Αν ξέρετε άλλη παροιμία, ευχαρίστως να την προσθέσετε.

Με τους Κωνσταντίνους παρασύρθηκα (χωρίς ούτε κατά διάνοια να τους τελειώσω, αφού π.χ. άφησα απέξω τον νεκρό αδερφό) και έμεινε η Ελένη αδικημένη -αλλά τι ανάγκη έχει η Ελένη από τα παινέματα τα δικά μου, το πανάρχαιο και ακαταμάχητο σύμβολο του γυναικείου κάλλους, από τον Όμηρο και μετά την Ελένη του Ευριπίδη, μέχρι το αδειανό πουκάμισο του Σεφέρη; Οπότε θα σταματήσω εδώ τα της Ελένης, χωρίς να αναφερθώ ρητά στη μοναδική ίσως φρασεολογική εμφάνιση του ονόματος, πολύ περισσότερο που τελικά αφιέρωσα και στην Ελένη ειδικό άρθρο.

Κωνσταντίνου και Ελένης, βέβαια, είναι και ο τίτλος ενός από τα πιο πολυπαιγμένα ελληνικά σίριαλ, του Χάρη Ρώμα και της Άννας Χατζησοφιά, που προβλήθηκε από το 1998 ως το 2000 και επαναλαμβάνεται στη συνέχεια σχεδόν κάθε χρόνο, πάντοτε με μεγάλη θεαματικότητα· παρόλο που υποθέτω ότι δεν είναι κομιλφώ, ομολογώ ότι μου άρεσε πολύ και έχω δει (μάλλον) όλα τα επεισόδια -τα οποία βλέπω ότι προσφέρονται και από εδώ, για να μην τρέχει κανείς σε τορεντάδικα.

Κλείνοντας, χρόνια πολλά και πάλι στις εορτάζουσες και στους εορτάζοντες του ιστολογίου!

Advertisement