Το κουτί της Πανδώρας και άλλα «σοφά λάθη»

Την ιδέα για το σημερινό άρθρο την πήρα από μια πρόσφατη δημοσίευση του Χρίστου Γραμματίδη στο Φέισμπουκ, που αναφερόταν στο πρώτο από τα σοφά λάθη που θα δούμε.

Ο όρος «σοφά λάθη» που χρησιμοποιώ είναι εσκεμμένα ανακριβής, εξού και τα εισαγωγικά στον τίτλο. Ακριβέστερο θα ήταν να πούμε για «λαθη σοφών».

Γιατί τα λέω έτσι;

Για να απαντήσουμε, ας σκεφτούμε το κουτί της Πανδώρας. Ξέρετε, το γνωστό κουτί που η Πανδώρα άνοιξε, μη μπορώντας να αντισταθεί στην περιέργεια, με αποτέλεσμα να ξεχυθούν από μέσα όλα τα δεινά στον κόσμο μας, αρρώστιες, πείνα, πόλεμος -αλλά και η ελπίδα, το αντίδοτο στα δεινά.

Η έκφραση έχει μπει και στη γλώσσα μας. Όταν λέμε «άνοιξε το κουτί της Πανδώρας» εννοούμε ότι έθεσε σε κίνηση μια διαδικασία που αποδεικνύεται πηγή αλλεπάλληλων κακών.

Κι όμως, το «κουτί της Πανδώρας» είναι «λάθος». Στην ελληνική μυθολογία δεν ήταν κουτί αλλά πιθάρι. Ναι, πιθάρι.

Για την Πανδώρα και το πιθάρι της μας μιλάει ο Ησίοδος στο Έργα και ημέρες. Την Πανδώρα την έφτιαξαν οι θεοί, πανέμορφη και ποθητή, για να τιμωρήσουν τους ανθρώπους μετά την αποκοτιά του Προμηθέα που έκλεψε τη φωτιά. Με εντολή του Δία, ο Ερμής τη χάρισε για σύζυγο στον Επιμηθέα, τον αδελφό του Προμηθέα.

Στο σπιτικό του Επιμηθέα υπήρχε ένα πιθάρι και η Πανδώρα έβγαλε το «μέγα πώμα» του και το άνοιξε και…

ἀλλὰ γυνὴ χείρεσσι πίθου μέγα πῶμ’ ἀφελοῦσα ἐσκέδασ’, ἀνθρώποισι δ’ ἐμήσατο κήδεα λυγρά.

Λίγο πολύ καταλαβαίνουμε τι θέλει να πει, αφού η γλώσσα είναι μία και ενιαία, έτσι; Αλλά και να μην καταλαβαίνουμε το νόημα, πάντως βλέπουμε σαφώς ότι ο Ησίοδος χρησιμοποιεί τη λέξη «πίθος».

Πώς το πιθάρι έγινε κουτί; Χρειάστηκε να μεσολαβήσει ένας σοφός -γι’ αυτό και λέω για «σοφό λάθος».

Ο μέγας Έρασμος, όταν μετέφρασε τον Ησίοδο στα Λατινικά αντί για πίθος διάβασε «πυξίς» που ήταν ένα σκεύος με καπάκι, ένα είδος κουτιού -η λέξη «πυξίς» από την οποία η δική μας πυξίδα σήμαινε κουτί, και αργότερα μόνο άρχισε να σημαίνει τον μπούσουλα, το όργανο προσανατολισμού. Από τη λέξη πυξίς, μέσω λατινικών, παράγεται και το αγγλ. box, όπως και το γαλλικό boîte (κουτί, και μεταφορικά μαγαζί, απ’ όπου και οι δικές μας μπουάτ). Αλλά αυτό θα το πούμε σε κάποιο άλλο άρθρο.

Η ουσία είναι πως μέσα από τον Έρασμο και τη μετάφρασή του έμαθε η Ευρώπη κι όλος ο κόσμος τον γοητευτικό μύθο της ελληνίδας Εύας. Το σοφό λάθος πέρασε και σε πίνακες ζωγραφικής, διδάχτηκε στα σχολεία, παγιώθηκε -και επέστρεψε και στη χώρα μας. Και είναι αξιοσημείωτο ότι το κουτί της Πανδώρας πολύ εύκολα καθιερώθηκε και σε μας, διότι δεν ξέρω να υπήρξαν ενστάσεις που να λένε ότι το σωστό είναι «πιθάρι της Πανδώρας», ενώ, ας πούμε, συνέχεια βρίσκεται κάποιος ημιμαθής ξερόλας (ή και καλοπροαίρετος καμιά φορά) να επισημάνει ότι είναι λάθος, τάχα, το «παν μέτρον άριστον» ή ότι κακώς χρησιμοποιούμε στον πληθυντικό τους ασκούς του Αιόλου.

Και πάλι καλά, διότι η χρήση φτιάχνει νόμο και θα ήταν μάταιο να επιχειρήσει κανείς σήμερα να διορθώσει το σοφό λάθος. Σήμερα, ιδίως όταν χρησιμοποιούμε μεταφορικά την έκφραση, θα πούμε για κουτί της Πανδώρας. Βέβαια, όταν διηγούμαστε τον μύθο της Πανδώρας, μπορούμε να λέμε ότι επρόκειτο για πιθάρι το οποίο επικράτησε να το λέμε κουτί.

Κατά σύμπτωση, ο Έρασμος φταίει και για το δεύτερο σοφό λάθος που θα δούμε. Ξέρετε ίσως την αγγλική έκφραση to call a spade a spade, που αντιστοιχεί στη δική μας «λέω τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη». Οι δυο εκφράσεις θα μπορούσαν να είναι ανεξάρτητοι σχηματισμοί, όπως άλλωστε συμβαίνει στα γαλλικά, όπου η αντίστοιχη έκφραση είναι appeler un chat un chat (λέω τη γάτα γάτα). Ωστόσο, για την αγγλική τσάπα (spade) φταίει ένα μεταφραστικό λάθος του Εράσμου.

Οι ταχτικοί αναγνώστες μας θα ξέρουν ότι η έκφραση «τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη» είναι αρχαία και ότι στην αρχική παραδιδόμενη μορφή της είχε μόνο τη σκάφη. Όπως έχουμε ξαναγράψει, εμφανίζεται σε απόσπασμα χαμένου έργου του Αριστοφάνη, όπου ο ήρωας λέει: «Σκαιός και άγροικός ειμι την σκάφην σκάφην λέγων.» Την ίδια φράση ξαναβρίσκουμε στον Πλούταρχο, αρκετούς αιώνες αργότερα, όμως να επισημάνω ότι ο Πλούταρχος (στο έργο του Αποφθέγματα βασιλέων και στρατηγών) την αποδίδει στον Φίλιππο της Μακεδονίας, άρα το χρονικό κενό μειώνεται πολύ. Πήγαν λοιπόν κάποιοι και παραπονέθηκαν στον Φίλιππο ότι κάποιοι από το περιβάλλον του Φιλίππου τους αποκαλούν προδότες. Απάντησε λοιπόν ο Φίλιππος, σκαιούς έφη φύσει και αγροίκους είναι τους Μακεδόνας την σκάφην σκάφην λέγοντας –δηλαδή «ρε παιδιά, εμείς είμαστε από χωριό και τα πράγματα τα λέμε με το όνομά σας, αφού είστε προδότες πώς θέλετε να σας πούμε;»

Αργότερα, στον Λουκιανό, εμφανίζεται η πλήρης μορφή της φράσης, με τα σύκα μαζί, που διατηρείται ως τα σήμερα στη γλώσσα μας.

Με την Αναγέννηση, η αρχαία φράση πέρασε σε άλλες γλώσσες. Στα αγγλικά έγινε αγνώριστη εξαιτίας της απροσεξίας ενός σοφού. Λένε ότι και ο Όμηρος νυστάζει καμιά φορά, κι ο Έρασμος λοιπόν, όταν μετέφραζε στα λατινικά τον Πλούταρχο, σε μια συλλογή αποφθεγμάτων που κατάρτισε, φαίνεται πως νύσταζε.

Έτσι, μπέρδεψε τη σκάφη με το σκαφείον, την τσάπα σαν να λέμε, και τη μετέφρασε ligo, οπως είναι η τσάπα λατινιστί. Και ο Άγγλος μεταφραστής του Εράσμου μετέφρασε (σωστά) το λάθος, και έτσι γεννήθηκε η αγγλική φράση to call a spade a spade, κατά λέξη «λέω την τσάπα τσάπα» και με σημασία ολόιδια με τη δικιά μας!

Σε κάπως παρόμοιο λάθος παρανάγνωσης, αλλά χωρις να είναι γνωστό το όνομα του… δράστη, οφείλεται και ο σχηματισμός της (διεθνούς) λέξης βασάλτης.

Θα αφηγηθώ την ιστορία επιγραμματικά, διότι αξίζει άρθρο μόνη της. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν τη λυδία λίθο, που ήταν ένα είδος πολύ σκληρής πέτρας που είχαν οι σαράφηδες για να ελέγχουν τα χρυσά νομίσματα: έτριβαν το νόμισμα πάνω στην πέτρα και από το ίχνος που άφηνε έκριναν αν ήταν χρυσό.

Η πέτρα αυτή ονομαζόταν βάσανος, πιθανώς επειδή ερχόταν από μια περιοχή της Παλαιστίνης ονομαζόμενη Βασάν είτε επειδή έτσι εξελληνίστηκε κάποια σημιτική ρίζα που σήμαινε «ελέγχω τη γνησιότητα του χρυσού» Από αυτή την πέτρα προήλθε το ρήμα βασανίζω, που δεν είχε τη σημασία τη σημερινή. Αυτήν την πήρε στη συνέχεια -αρχικά σήμαινε «ελεγχω τη γνησιότητα του χρυσού με τη λυδία λίθο». Μπορείτε φαντάζομαι να δείτε πώς έγινε η επέκταση του νοήματος.

Έχουμε λοιπόν τον βασανίτη λίθο ή σκέτο βασανίτη, basanites στον Πλίνιο. Κάποιος αντιγραφέας έργων του Πλίνιου νύσταζε και το basanites το μετέγραψε basaltes. Η λάθος λέξη πιάνει, κι έτσι στις νεότερες δυτικές γλώσσες έχουμε basalt, basalte κτλ. απ’ όπου και τον δικό μας βασάλτη, είδος αντιδανείου αλλά γεννημένον κι αυτόν από ένα λάθος.

Και θα κλείσω την επισκόπηση στα λάθη που δημιούργησαν νέους σωστούς όρους με τον αγγλικό όρο acne. Έτσι λέγεται στα αγγλικά η ακμή, τα σπυράκια που βγάζουμε ιδίως όταν περνάμε την εφηβεία. Ο ελληνικός όρος είναι «ακμή», αλλά στην αντιγραφή από ένα σύγγραμμα του Αέτιου, το «ακμάς» έγινε «άκνας»:

Περὶ ἰόνθων ἐν προσώπῳ· τινὲς δὲ ἄκνας καλοῦσιν. ὄγκος μικρὸϲ καὶ σκληρὸς ἐν τῷ κατὰ τὸ πρόσωπον δέρματι γίγνεται…

Στην ελληνική γραμματεία, το «άκνας» αυτό είναι άπαξ λεγόμενο, ενώ σε άλλα ιατρικά συγγράμματα χρησιμοποιείται ο όρος «ακμή», οπότε εικάζεται ότι και πάλι έχουμε τον… δαίμονα του αντιγραφείου εν δράσει (υπήρχε, λεγόταν Titivillus), αν και έχουν δοθεί και άλλες εξηγήσεις για τη λέξη αυτή.

Κλείνουμε με ένα όνομα γεννημένο από λάθος του γραφιά. Ο Θεοχάρης, γιος του Χατζη-ηλία, προεστού της Λαπήθου που τον έσφαξαν οι Τούρκοι το 1821, ήρθε έφηβος στην επαναστατημένη Ελλάδα και πολέμησε. Στο νεοπαγές κράτος σταδιοδρόμησε στη χωροφυλακή. Οι Κύπριοι δεν είχαν επώνυμα, χρειάστηκε να αποκτήσει. Ονομάστηκε ΛΑΠΗΘΙΩΤΗΣ. Το γράφω κεφαλαία, για να δείτε πόσο μοιάζει το Η με το Α. Κάποιος γραφιάς τον μετάγραψε Λαπαθιώτη. Ο ένας γιος του Θεοχάρη, ο Λεωνίδας, κράτησε το βελτιωμένο επώνυμο, άλλα μέλη της οικογένειας ταλαντεύονταν ανάμεσα στο Λαπηθιώτης/Λαπιθιώτης και στο Λαπαθιώτης. Ο Λεωνίδας είναι ο πατέρας του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, που πήρε κι αυτός το όνομά του απ’το λάθος ενός γραφιά!