Τα ελληνικά ποιήματα του Τζελαλεντίν Ρουμί (μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Εδώ και λίγο καιρό έχουμε αρχίσει να δημοσιεύουμε συνεργασίες του φίλου γλωσσολόγου Νίκου Νικολάου. Το σημερινό άρθρο είναι το έβδομο αυτής της συνεργασίας. Στο τέλος θα βρείτε ευρετήριο των προηγούμενων.

Το σημερινό άρθρο αναφέρεται σε μια εντυπωσιακή μικροφιλολογική λεπτομέρεια -σε κάποια ποιήματα που έγραψαν στην ελληνική γλώσσα ο Τζελαλεντίν Ρουμί (ή Μεβλανά Ρουμί), κορυφαίος Πέρσης ποιητής και θεολόγος του 13ου αιώνα, πρόδρομος του κινηματος των σούφι, και ο γιος του ο Σουλτάν Βαλέντ. Ο Ρουμί δεν ήταν Έλληνας -το προσωνύμιο το πήρε επειδή εγκατασταθηκε στο Ικόνιο. Γνώριζε ομως ελληνικά. Τα υπόλοιπα θα μας τα πει ο Νίκος Νικολάου.

Αρχική δημοσίευση εδώ.

Μου τέθηκε στην Κβόρα το ερώτημα: «Πώς είναι τα ελληνικά ποιήματα του Ρουμί;»

Το ερώτημα μού τέθηκε από τον εκεί φίλο μου Muḥammad Ḵẖaṭīb Kāmrān (মুহম্মদ্ খতীব কাম্রান্), χωρίς καμιά δική μου προτροπή.

Μου το έθεσε το ερώτημα ο φίλος Χατίμπ, γιατί ήξερε πως είχα σχοληθεί με τους λίγους στίχους που έγραψε στα ελληνικά ο Τζελαλεντίν Ρουμί, «ο Ρωμιός» (αφού εγκαταστάθηκε στο Ικόνιο), και ο γιος του ο Σουλτάν Βαλέντ. Τους περισσότερούς τους ελληνικούς στίχους τους έχω βάλει στο ιστολόγιό μου: Greek Verses of Rumi & Sultan Walad, πάνε δέκα χρόνια τώρα. (Μια σχετικά πρόσφατη δημοσίευση στίχων του Βαλέντ δεν την συμπεριέλαβα.)

Τη σελίδα αυτή την ανάρτησα, πάνε δέκα χρόνια τώρα, γιατί την κύρια εργασία για τους στίχους, την πιο πρόσφατη απόπειρα να αποκρυπτογραφηθούν οι στίχοι, την βρήκα εντελώς κατά σύμπτωση, σε ανάτυπο από μικρό περιοδικό που αμφιβάλλω πόσο προσιτή παραμένει: Δημήτρης Δέδες, «Τα ελληνικά ποιήματα του Μαυλανά Ρουμή και του γιου του Βαλέντ κατά τον 13ον αιώνα», Τα Ιστορικά, τόμ. 10, τεύχ. 18-19 (Ιούνιος-Δεκέμβριος 1993), σσ. 3-22. Το ανάτυπο μού το έδωσε ο ίδιος ο Δέδες, που τον συνάντησα στο σπίτι της Βασιλικής Τσιούνη-Φάτση, ξαδέρφης του, που ο Γιώργος Μπαλόγλου κι εγώ την είχαμε επισκεφτεί για να συζητήσουμε την Παιδιόφραστο Διήγηση. Και κατάλαβα πως αν δεν το ανέβαζα στον ιστό εγώ, δεν θα το έβρισκε ποτέ κανείς εκτός Ελλάδας.

Το κείμενο του Ρουμί ιδίως είναι δύσκολο να το καταλάβεις έτσι όπως μας παραδόθηκε. Και ο Ρουμί και ο Σουλτάν Βαλέντ έγραψαν σε αραβική γραφή, και σε αντίθεση με το γιο του, ο Ρουμί δεν έβαλε ούτε και πνεύματα που να δηλώνουν τα φωνήεντα. Τα ελληνικά του Ρουμί και του Βαλέντ δεν θα τα έλεγα και εξαιρετικά· είναι φανερό πως δεν είναι η μητρική τους γλώσσα. Γι’ αυτό, όταν δημοσίευσα τα κείμενά τους, σκόπιμα έβαλα και τις προηγούμενες αναγνώσεις των κειμένων, για να δει ο κόσμος πόσο αμφιλεγόμενες είναι όλες οι ερμηνίες που έχουν δοθεί κατά καιρούς. (Έχουν γίνει ένα-δυο σχόλια για τις ερμηνίες που έκανε ο Δέδες, σε βυζαντινολογικά περιοδικά.)

Το 2009 έγραψα τέσσερα άρθρα για τα κείμενα:

• Rumi and Sultan Walad, Konya, mid-1200s
• Rumi and Sultan Walad, literary notes
• Rumi and Sultan Walad, linguistic notes
• Rumi & Walad: Cantabrigensian Contribution

Πώς είναι λοιπόν τα ελληνικά ποιήματα του Ρουμί; Δύο απαντήσεις μπορώ να δώσω στο ερώτημα του Χατίμπ: πώς είναι ως ελληνικά, και πώς είναι ως ποίηση.

Όσον αφορά τη γλώσσα: οι περισσότεροι στίχοι του Ρουμί είναι μακαρονικοί, εναλλάσσονται δηλαδή ανάμεσα στα ελληνικά και τα περσικά (και, σε μια περίπτωση, μίμηση αραβικών του Κορανίου). Τα ελληνικά είναι αρχαϊκά, ίσως πιο αρχαϊκά απ’ όσο θα περιμέναμε το ιγʹ αιώνα· αλλά δεν διαπίστωσα εκεί κάποια απρόσμενη εξέλιξη στην ιστορία της πρώιμης νεοελληνικής. Πρόκειται μάλλον για τα πρώτα ποιήματα στα ελληνικά με ομοιοκαταληξία: τα χριστιανικά ελληνικά παρουσίασαν ρίμα πρώτη φορά με το Στέφανο Σαχλίκη, έναν αιώνα μετά, σε σαφή μίμηση ιταλικής ποίησης, και η ίδια η ομοιοκαταληξία φαίνεται να μεταδόθηκε στη Δυτική Ευρώπη από τους άραβες, μέσω Ισπανίας. Τα ελληνικά του εδώ και εκεί χωλαίνουν: νομίζω βάζει μια δυο φορές λάθος πρόθεση ο Ρουμί, και ο Βαλέντ κάνει κατάχρηση τις αντωνυμίες («ηύρα κείνον τον εγύρευγα εγώ», «Εσύ φιλείς εμένα για τη ζωή <τού>τη»). Αλλά νόημα βγαίνει.

Ως ποιήματα, προτιμώ τα του Βαλέντ, για τον απλούστατο λίγο ότι είναι μακρότερα, μονόγλωσσα, και συγκροτημένα. (Ο Δέδες πάντως αναγκάζεται να δώσει εκτενή παράφραση του μακρότερου ποιήματος, για να εξηγήσει όλους τους υπαινιγμούς που κάνει ο Βαλέντ.) Οι στίχοι του Ρουμί εμένα μου ακούγονται σκόρπιοι, σαν νότες που αρπάζεις όταν προσπαθείς να βρεις κανάλι στο ραδιόφωνο.

Του Ρουμί:

Αφέντης μας έν κι αγαπούμεν τον
κι απ’ εκείνον έν καλή η ζωή μας.
Γιατί γύρισες, γιατί βρώμισες;
πε με τι έπαθες, πε με τι έχασες!
(Περσικά: Άι καρδιά μου, άι ψυχή μου!
άι το ετούτο μου, άι το εκείνο μου,
αχ σπίτι μου, αχ στέγη μου!
Αχ θησαυρέ μου, αχ χρυσοπηγή!)
Έλα καλέ μου, έλα σάχη μου·
χαρά δε δίδεις, δος μας άνεμο!
Που διψά πίνει, που πονεί λαλεί·
μηδέν τσάκωσες, καλέ, το γυαλί;

(γυαλί = ποτήρι)

Του Σουλτάν Βαλέντ:

Τα μάτια τα είδα μετά σεν τις είδεν;
γοιο σεν, καλούτσικη, εις τον κόσμον τις είδεν;
[ντ] η θέα σου έκαψέ με και σεν πάλι γυρεύγω
εχάθηκα για σεν και κανείς να ήτο να με βρην.
Εις τον πόθο σου επά κλαίγω και κονώνω τα δάκρυα·
φωνάζω και λαλώ σε με ‘πατόν πάλι να έρθην.
Άκουγε και θώρει εγώ για κείτην [κείνην;] τι ‘παθα,
αφρίζει και λαλεί τούτο το θιάμα να μου ‘ρτήν.
Βαλέντ χάνει σεν, για σεν ουδέ τρώγει, ουδέ κοιμάται·
εγώ το θέλω έγινεν, κανείς να μη το είπην.

(γοιο [οἷον] = σαν, κανείς να ήτο να με βρην = κανένας να μην ήταν να με βρει, μακάρι κανένας να μη μ’ έβρισκε, επά = εδώ, κονώνω = κενώνω, ’πατόν = απατόν = εαυτό, τον ίδιο, θώρει = κοίταξε, θιάμα = θαύμα, ’ρτήν = έρθει, εγώ το θέλω έγινεν = το ότι έγινε αυτό που θέλω εγώ)

[Δικό μου σχόλιο: αυτό το γοιον/σγοιον που σημαίνει ‘σαν’ υπάρχει και στα σημερινά κυπριακά]

Κι αλλο ένα του Βαλέντ:

Αφέντη, από καρδιά πάντα θέλω
του θυρού σου το χώμα ναν το φιλώ·
τι δεντρί ‘μαι εγώ, να ‘ξευρα τούτο,
όπου τρέμω για σέναν γοιον το φύλλο.
Εσύ φιλείς εμένα για τη ζωή <τού>τη·
εγώ εσένα αφέντη δεν σε φιλώ.
Εκείνον που μισείς εσύ να μισώ·
εκείνον που το θέλεις να μη φιλώ.
Χιλιάδες οι ψυχές, χώμα έγιναν·
οι χίλιοι π<ρ>όφτασαν στο σον το χείλο.
Στο μεϊντάνι σταφύλια παντού φαγιά
απέ τα χέρια σου πέφτου και κυλού.
Αγάπη σου πηγαίνει γοιον ποτάμι
κ’ εγώ γυρίζω μέσα γοιον το μύλο.
Ο κόσμος θέλει με κ’ εγώ εφεύγω·
και συ φεύγεις κ’ εγώ εσένα θέλω.
Το πωρικό το πικρό δώσ’ το άλλους·
εμένα δώσε συ εγλυκύ μήλο.
Κακός αγκάθι ‘ναι και κλαίει πάντα·
εμένα ποίσε με άθι να γελώ.
Βαλέντ λα<λά> στου Μαυλανά τα θύρια·
εγώ θωρώ θάλασσα κι άλλοι πηλό.

(θυρού = πόρτας, γοιον [οἷον] = σαν, μεϊντάνι = πλατεία, πωρικό = φρούτο, ποίσε με άθι = ποίησέ με άνθος, κάνε με λουλούδι)

Κι ακόμα ένα του Ρουμί (περσικοί στίχοι σε πλάγιους χαρακτήρες):

Καλή τύχη απάνω σου, έη αφέντη τσελεμπή,
μεσάνυχτα στ’ όνομά μας την μεγαλοσύνη αναζητάς.
Με μαύρα ρούχα και ραβδί γυρίζω σαν καλόγερος
και με τουρμπάνι και κοντάρι ξένος γίνομαι άραβας.
Είσαι το κάθε τι που είμαι, εμίρη εσύ, εμέθυσες σκληρέ λιονταροπιάστη.
Όποια γλώσσα θέλεις μίλα, Χοσρόη, γλυκοχείλη.
Ήρτε με η αγάπη σου, κάηκα παράταιρα·
Είσαι του θεού το φως ή μήπως είσαι συ θεός, άγγελος ή προφήτης.
Καλή μέρα λιγερέ, πώς <εί>στεν, καλά ‘στεν;
Άς κλέβεις, τσελεμπή, έμπα έσω, έλα ‘δώ.
Ξεχάσου μια στιγμήν εσύ που έχεις γλυκειά την χάρη.

(τσελεμπή = κύριε)

Περισσότερα για τα ελληνικά ποιήματα του Ρουμί και του γιου του, έχει γράψει ο Νικολάου εδώ.

 

Προηγούμενες δημοσιεύσεις του Νίκου Νικολάου στο ιστολόγιο:

Να λείπει το βύσσινο; (Μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Σύρος και Ερμούπολη (Μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Πώς ήταν τα ελληνικά πριν από 500 και πριν από 1000 χρόνια; (Μια συνεργασία του Νίκου Νικολάου)

Πώς χαντάκωσα τα Παμφυλιακά.

Οι πενήντα αποχρώσεις της παραφιλίας

Ο Κρίμωνας και το παιδί του Βαθυκλή